Morgunblaðið - 25.09.1988, Síða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. SEPTEMBER 1988
ísland er ungt eldQallaland þar
sem fólk býr við hættu vegna
eldsumbrota og jarðskjálfta. En
margar þjóðir hafa orðið verr
úti vegna eldsumbrota en íslend-
ingar á undanfbrnum árum og
áratugum. Þegar bregðast þurfti
við vegna eldgosahættu á eyjunni
Guadeloupe í Vestur-Indíum var
kallaður til íslenskur jarðfræð-
ingur, dr. Guðmundur E. Sig-
valdason, forstöðumaður Nor-
rænu eldQallastöðvarinnar, en
hann hefúr verið virkur í al-
þjóðlegu samstarfi sem miðar að
því að auka árvekni og minnka
áhættu á eldvirkum svæðum.
Slysið mikla, þegar 25.000 manns
fórust í Armero í Kólombíu
vegna aurskriðu frá eldQallinu
Nevado del Ruiz árið 1985, vakti
eldfjallafræðinga um heim allan
til alvarlegrar umhugsunar. Á
þingi, sem haldið var á Nýja Sjá-
landi nokkrum mánuðum eftir
slysið voru eldQallafræðingar
hvattir til að eiga frumkvæði að
kynningu og fræðslu, sem gæti
leitt til aukins skilnings almenn-
ings og stjórnvalda á nauðsyn
forvama, en algjör skortur á
forvöraum átti stóran þátt í hve
slysaiega tókst til í Kólombíu.
Guðmundi fannst þetta verkefiii
standa sér nærri enda er hann
formaður Alþj óðasambands eld-
fjallastöðva, sem er ráðgjafi
UNESCO þegar hættuástand
skapast vegna eldsumbrota. Til-
viljun réð því að þegar þessi mál
voru fersk í huga bar fúndum
saman við Jón Hermannsson,
kvikmyndagerðarmann, sem fór
að ympra á fræðslumyndagerð
fyrir sjónvarp. Orð óx af orði
og nú era sex sjónvarpsþættir í
undirbúningi. Að undanförnu
hafa þeir Jón Hermannsson verið
á ferð um heiminn með kvik-
myndatökumanninum Sigurði
Sverri Pálssyni og hljóðupptöku-
manninum Þórarai Guðnasyni.
Kvikmyndatökum er nú að verða
lokið og við tekur klipping og
annar frágangur. Vonir standa
til að myndin verði tilbúin til
sýningar í vor og fáum við þá
væntanlega að sjá sjónvarps-
þættina í íslenska sjónvarpinu.
Við gripum Guðmund í viðtal
milli þess sem þeir félagar voru
að kvikmynda á Islandi.
Kvikmyndað
um víða veröld
vegna sjónvarpsþátta
um eldvirkni
Hawaii. Þórarinn hlustar á hraunflóðið.
Kvikmyndaliðið á Hawaii: Jón, Sverrir, Guðmundur og Þórarinn.
■■■ ■
essi kvik-
myndagerð á
sér eflaust
langan aðdrag-
anda í hugar-
heimi Guð-
mundar, fræ-
inu ef til vill
sáð í fyrsta eld-
gosinu sem
hann varð vitni að, er hann 14 ára
gamall kom með móður sinni að
hraunjaðri Heklugossins 1947.
Síðan leið langur tími. Guðmundur
var í langskólanámi. Fékk á
menntaskólaárunum fyrir tilviljun
sumarvinnu á fjöllum við landmæl-
ingar, en það átti sinn þátt í nám-
svalinu. Hann lauk háskólanámi í
Þýskalandi með lokaverkefni um
myndbreytingu bergs við heita
hveri. Stundaði í framhaldi af því
rannsóknir á jarðhita í Bandaríkjun-
um. Hann hugðist halda slíkum
rannsóknum áfram hér heima en
þá gerðist tvennt í senn, útskýrir
hann. „Ég kynntist Sigurði Þórar-
inssyni, jarðfræðingi, og laðaðist
að honum eins og svo margir aðrir,
og Askja tók að gjósa. Skjálftar og
gufugos hófust daginn sem ég kom
heim eftir níu ár í námi.“ Þar með
var Guðmundur kominn í eldgosin
og átti eftir að hafa afskipti af
fleiri eldgosum en flestir aðrir núlif-
andi jarðfræðingar, hér heima í
Öskju 1961, Surtsey 1963, Heklu
1970 og 1980, Kröflu níu sinnum
á árunum 1975 til 1984, og erlend-
is á Jan Mayen 1970, tvisvar á
Hawaii, Guadeloupe 1976 og til
Nevado del Ruiz var hann kallaður
þegar ósköpin dundu þar yfir.
„Eldgos og jarðskjálftar eru nátt-
vama fyrr en stórslys eða efnahags-
legt áfall hefur vakið menn til um-
hugsunar. Stundum nægir það ekki
til eins og nærtæk dæmi sanna.
Spumingin sem menn veltu fyrir
sér á þinginu á Nýja Sjálandi var
sú hveijum væri um að kenna að
ekki er betur staðið að þessum
málum. Það er einfalt að skella
skuldinni á áhugalaus stjómvöld og
sinnulausan almenning. Þá væri
nær að spyija hvort við, sem þykj-
umst vita betur, höfum gert nóg
til að vekja áhuga og eftirtekt
stjómvalda, hvort við höfum komið
nógu skýrum boðum til almennings.
Niðurstaða umræðnanna var sú að
ef sökin er okkar ættum við að eiga
frumkvæði að og eyða tíma í að
gera betur. Slysið í Armero hlaut
að hvetja menn til að taka þessa
niðurstöðu mjög alvarlega."
Ég var einmitt að koma frá Arm-
ero þegar ég hitti Jón Hermannsson
á flugvellinum í London. Honum
var ofarlega í huga að hefja gerð
íslenskra fræðslumynda og í mínum
huga komst lítið annað að en sú
hugsun að með einföldum hætti
hefði verið hægt að koma í veg
fyrir Armero-slysið. Ekkert tæki er
betra til áróðurs og kennslu en
kvikmyndin. Samt tók ég þetta tal
okkar ekki mjög alvarlega og það
var ekki fyrr en Jón Hermannsson
fór að knýja á af fullri alvöru að
ég byijaði að krota niður handrit
að myndaþáttum. Þeim hjáverkum
lauk í november 1986 og við feng-
um styrk, 5 milljónir króna, úr
Kvikmyndasjóði í ársbyijun 1987
og aftur sömu upphæð í byijun
þessa árs. Auk þess hefur Náms-
gagnastofnun lagt til á aðra milljón
Sverrir kíkir á HimalæjaQöllin.
Á Svartsengi. Guðmundur, Sverrir og Þórarinn við störf.
Viðtal við
dr. Guðmund E.
Sigvalda-
son
úrufarslegar ógnir, sem fáir gefa
gaum fyrr en á dynja. Á síðustu
árum hafa slys og efnahagsleg áföll
af völdum slíkra náttúruhamfara á
ýmsum stöðum í heiminum vakið
nokkur samfélög til umhugsunar
og aðgerða sem beinast að því að
minnka þessa áhættu og auka ör-
yggi samfélagsþegnanna. Heima-
eyjargos og Kröflueldar vöktu til
umhugsunar hér heima en auk þess
flæktist ég inn í svipuð mál erlend-
is, t.d. í nefnd sem var skipuð af
rannsóknaráði Frakklands til að
meta hættuástand vegna óróleika í
eldfjallinu Soufriere á Guadeloupe.
Sú nefnd lagði meðal annars til að
Frakkar tækju sér tak í rannsókn-
um og forvömum vegna eldgosa-
hættu á frönsku eyjunum í Vestur-
Indíum. Þeir fóru að þeim ráðum
og nokkrum árum seinna var for-
stöðumönnum eldfjallastöðva víða
að úr heiminum boðið að vera við
vígslu nýrra eldfjallastöðva á þess-
um frönsku eyjum. Við það tæki-
færi var stofnað til Alþjóðasamtaka
eldfjallastöðva og af pólitískum
ástæðum þótti hentugt að gera full-
trúa smæstu þjóðarinnar að for-
manni," útskýrir Guðmundur af
mestu hógværð. „Þetta vatt svo upp
á sig. Nú eru þessi samtök ráðgjaf-
ar UNESCO, menningar- og
vísindastofnunar Sameinuðu þjóð-
anna, þegar aðildarþjóðimar biðja
um aðstoð vegna eldgosa eða eld-
gosahættu. Vegna þessa hafði ég
nokkur afskipti af ráðgjöf til stjóm-
valda í Kólombíu eftir slysið í Arm-
ero, og þar hefur ný eldfjallastöð
verið stofnsett til að vakta eldfjöll
í iandinu og vera stjómvöldum og
almannavömum til ráðuneytis.
Önnur dæmi má nefna svo sem við-
brögð ítalskra stjómvalda við eld-
gosahættu í Pozzuoli, útborg Nap-
ólí, en þar urðu miklar jarðhræring-
ar og landris á svæði þar sem nýtt
fjall myndaðist á 15. öld. Nú er
þama þéttbýl borg. Af þessu tilefni
lögðu ítölsk stjómvöld í mikinn
kostnað til að efla rannsóknir í eld-
fjallafræðum og vöktun ítalskra eld-
fjalla. Eldgosið í Sankti Helenu í
Bandaríkjunum leiddi til stórauk-
inna rannsókna og vöktunar eld-
stöðva þar í landi. Niðurstaðan er
samt alltaf sú að lítið eða ekkert
er aðhafst til rannsókna eða for-
króna. Þessar upphæðir nægja fyrir
tæpum helmingi verksins."
Guðmundur útskýrir uppbygg-
ingu handritsins. í fyrsta þætti er
fjallað um innræn og útræn öfl jarð-
ar, uppmna þeirra, hvemig þau
birtast og hvert er samspil þeirra
til ilis eða góðs fyrir jarðarbúa.
Annar þátturinn fjallar um land-
rekskenninguna og hvemig hún
skýrir staðsetningu eldvirkra svæða
og jarðskjálftasvæða. Þriðji þáttur-
inn Qallar um jarðskjálfta, eðli
þeirra og áhrif á umhverfið. Pjórði
þátturinn fjallar um ýmsar gerðir
eldvirkni og hvaða hættur stafa af
ólíkum eldgosum. Fimmti þáttur
segir frá vöktun eldfjalla og lýsir
hvað hægt er að gera til að vara
fólk við aðsteðjandi vá, eins þótt