Morgunblaðið - 25.09.1988, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. SEPTEMBER 1988
49
ekki sé unnt að segja eldgos fyrir.
í sjötta þætti eru rakin nokkur
dæmi um viðbrögð við augljósu
hættuástandi, en þar kemur glöggt
fram að þeim mun erfiðara er að
bregðast við ef fólk vaknar fyrst
til umhugsunar þegar hættan steðj-
ar að. Auk kvikmyndanna verður
stuðst við lifandi teiknimyndir, sem
Jón Axel Egilsson gerir. í heild er
myndinni ætlað að fræða og vekja
til umhugsunar um þá staðreynd
að gjörólíkar þjóðir búa við sams
konar ógn af völdum eldgosa og
jarðskjálfta, en eins hitt að þegar
fréttir berast af sorglegum slysum
eins í Armero eru tölur um fjöida
látinna ekki meiningarsnauð orð,
heldur búa að baki einstaklingar,
sem höfðu sömu löngun og sama
rétt til lífsins og við hin sem eftir
lifum.
Kring um hnöttinn með
myndavélina
Af þessu leiðir að þeir félagar
hafa verið á ferðinni og kvikmyndað
víða um heim, allt frá Haicheng í
Kína og Tashkent í Sovétríkjunum
tii San Andreas-sprungunnar í Kali-
fomíu. Hér á íslandi hefur víða
verið myndað á eldvirku svæðunum.
„Við byijuðum í maí í fyrra og fór-
um þá til Ameríku. Fyrst var kvik-
myndað á frönsku eyjunum í
Karabíska hafinu og síðan í
Kólombíu, Mexíkó, Kalifomíu, á
Hawaii og í Washington-fylki þar
sem Sankti Helena bauð upp á fróð-
legt myndefni. í fyrrasumar tókum
við dáiítið efni hér heima en lögðum
svo land undir fót í sumar og fóram
til Nepai, Indónesíu, KínaogJapan.
Innan fárra daga föram við tii Tash-
kent í Sovétríkjunum að heimsækja
rannsóknastöð í jarðskjálftafræð-
um, en þar var gerð uppgötvun, sem
menn héldu að gæti leitt til öraggr-
ar jarðskjálftaspár. Sagan um tii-
raunir til jarðskjálftaspár kemur
víða við, bæði í Kína og Kalifomíu
auk Sovétríkjanna." „Þetta er búið
að vera skemmtilegt en skrambi
erfitt. Það er svo mikil yfirferð á
skömmum tíma. Við hefðum gjama
þegið að vera lengur á hveijum
stað, en ferðalögin era dýr og fjár-
munir takmarkaðir. Á móti kemur
að við höfum verið ótrúlega heppn-
ir með veður og fengið mjög góðar
móttökur hjá heimamönnum. Víða
hefðum við verið nánast ósjálf-
bjarga án aðstoðar. Óvíða vora
Sverrír myndar hrauntotu á hreyfingu á Hawaii.
Arkað um stræti og torg í Bogota.
mynd um hvemig svona verk er
unnið, og óvíst hvort ég hefði látið
til leiðast hefði ég gert mér grein
fyrir hversu erfið og margbrotin
þessi iðja er. En það er bót í máli
að samstarfið hefur verið sérstak-
lega ánægjulegt og fróðlegt."
Samband milli Kröflu og
Öskju
Fyrst við höfum dr. Guðmund
E. Sigvaldason hjá okkur er tæki-
færið notað til að spyrjast fyrir um
viðfangsefni Norrænu eldfjalla-
stöðvarinnar, sem hann veitir for-
stöðu. „Norræna eldfjallastöðin er
samnorræn stofnun, sem fær allt
sitt fé úr Norræna menningarmála-
sjóðnum. Auk fastra starfsmanna
hefur stofnunin fimm stöður sem
norrænir jarðfræðingar geta sótt
um til eins árs í senn og notað
tímann til að stunda nám og rann-
sóknir sem tengjast eldfjallafræði.
Umsóknir um þessar stöður era
fjóram til fimm sinnum fleiri en
hægt er að sinna, en auk þeirra
sækjast jarðfræðingar af öðram
þjóðum eftir að fá að dvelja við
stofnunina um lengri eða skemmri
tíma. Rannsóknir stofnunarinnar
hafa í seinni tíð einkum beinst að
eldvirkni á gliðnunarbeltum og
verkefnin flest sótt í norðlenska
gosbeltið. Stofnunin hefur tekið
mjög virkan þátt í rannsóknum á
Kröflusvæði og mikið og gott sam-
starf hefur tekist við Almannavam-
ir ríkisins vegna vöktunar svæðis-
ins. Jafnframt hafa svipaðar rann-
sóknir verið gerðar í Öskju í
Dyngjufjöllum. Samanburður á
hegðun þessara tveggja svæða hef-
ur gefið Eysteini Tryggvasyni
ástaaðu til að koma með þá
skemmtilegu tilgátu að hugsanlega
sé samband milli Öskju'og Kröflu.
Eftir Öskjugosið 1961 jókst þrýst-
ingur í kvikukerfi Öskju jafnt og
þétt fram til ársins 1975 þegar
Kröflueldar hófust. Síðan hefur
þrýstingur í Öslgu rénað til mikilla
muna, eða sem nemur því að Öskju-
botninn sígur um allt að 10 senti-
metra á hveiju ári, en þrýstingur
heldur áfram að aukast undir
Kröflu. Megintilgangur flestra
verkefiia er að auka skilning á
myndun og hegðun kviku í iðram
jarðar og þeim kröftum sem era
að verki þegar kvikan brýst til yfir-
borðs. Annað dæmi um þá þanka,
sem era að bijótast um í okkur er
Amaro. Aurflóðið gróf 25 þúsund manns.
Sverrir og Þórarinn fylgjast með gðtulífi í Nepal.
móttökumar betri en I Kólombíu,
en þar nutum við þess að Alþingi
íslendinga veitti Kólombíumönnum
einnar milljónar króna aðstoð eftir
slysið í Ármero. Kólombíunefrid
Alþingis ákvað að peningamir
skyldu renna til nýstoftiaðrar eld-
fjallastöðvar þar í landi og í kjölfar-
ið komu tveir kólombfskir jarð-
fræðingar til þjálfunar hér heima
og Eysteinn Tryggvason, jarðeðlis-
fræðingur, fór til Kólombíu sem
ráðgjafi við vöktun Nevado del
Ruiz og annarra eldQalla. Auk þess
veitti Norræna eldfjallastöðin
tveimur Kólombíumönnum styrk til
þjálfunar við stofnunina.
Auðvitað þarf lfka að útvega
myndefni annars staðar að, t.d. af
gjósandi eldfjöllum. Guðmundur
segir að þeir séu í góðu sambandi
við Frakkann Maurice Krafft, sem
hefur áram saman farið um og
kvikmyndað eldgos. Mikið er til af
kvikmyndum af eldgosum á ís-
landi, en það efni er nyög einhæft
enda hafa flest eldgos hér á landi
i seinni tíð verið hraungos.
Guðmundur tekur undir það að
gagnlegt sé að hafa orðið vitni að
svo mörgum eldgosum á íslandi,
en sú reynsla er ekki einhlít því
fjölbreytt og ógnvekjandi eldvirkni
er víða meiri en hér á landi. Til
dæmis era stórhættuleg eldgos tíð
á sumum hinna 13.000 eyja Indó-
nesíu og sama má segja um Mexíkó
og önnur Mið- og Suður-Ameríku-
ríki. I Sovétríkjunum er mikið og
virkt eldfjallasvæði á Kamsjatka-
skaga. Þeir félagar sóttu um að fá
að kvikmynda á því svæði, en þang-
að hafa engir Vesturlandabúar
fengið að koma svo vitað sé. Þeim
var synjað um leyfi, enda munu
vera þama hemaðarmannvirki, sem
Sovétmenn vilja ekki flíka framan
í vestrænar myndavélar. Hvergi
annars staðar var nokkur fyrir-
staða. I Kína var íslenska kvik-
myndaliðið leitt um af stakri gest-
risni og mikilli umhyggju og fékk
að kvikmynda allt sem það óskaði
eftir.
Guðmundur segir að kvikmynd-
unin hafi verið ákaflega áhugavert
viðfangsefni. „Það hefur ekki síst
verið gaman að kynnast vinnu-
brögðum og tækni samstarfsmann-
anna. Sjálfur hafði ég ekki hug-
túlkun á þeirri niðurstöðu að eld-
virkni hefur verið mjög ójöfn á ís-
landi frá lokum síðustu ísaldar. Svo
virðist sem stærstu gosin á þessum
tíma hafi öll komið á fyrstu ár-
þúsundum eftir að jökla leysti, en
virkni síðustu alda ekki nema svipur
hjá þeirri sjón. Tilgátan er sú að
jökulfaigið hafi haldið aftur af eld-
virkninni, sem síðan brýst út með
miklum ákafa fyrst eftir að jöklar
hörfa. Þessi tilgáta vekur aftur
aðra þanka um eldvirkni undir jökl-
um, sem er talin valda mestu um
tilurð móbergsins íslenska. Eflaust
hefur hluti þess myndast við slík
skiljrrði en rannsóknir okkar á Síðu
og í Fljótshverfi og í Dyngjuflöllum
benda eindregið til þess að þar hafi
jökull hvergi verið nærri þegar
miklar móbergsmyndanir hlóðust
upp eða ultu fram í risastórum flóð-
um. Enn get ég minnst á þanka
um kvikuhlaupskenningar sem vora
settar fram og féllu vel að niður-
stöðum sumra rannsóknaverkefna
í Kröflueldum. Nú era uppi raddir
efasemda þegar sífellt fleiri gögn
bætast við og eldri gögn era yfirfar-
in. Það sem helst mælir á móti
kvikuhlaupshugmyndinni er ólík
efhasamsetning hrauna í Kröflueld-
um, en efnasamsetningin og jarð-
eðlisfræðileg gögn sem fengust í
síðasta gosinu árið 1984 gefa
vísbendingu um fleiri en einn kviku-
geymi undir Kröflusvæðinu. Því
miður hafa rannsóknir á Kröflu-
svæði dregist mjög saman, en ís-
lendingar leggja ekkert fé til rann- —
sókna okkar á þessu svæði, og
Raunvísindastofnun háskólans á í
miklum örðugleikum að kosta
rekstur jarðskjálftamæla á því
svæði sem annars staðar á landinu.
Kröflusvæðið er virkt og þar má
búast við gosi hvenær sem er.
Kröfluvirkjun var reist þrátt fyrir
ítrekaðar aðvaranir jarðvísinda-
manna. Vextir og afborganir af
lánum sem vora tekin vegna þessa
. hamfaramannvirkis era alíka miklir
á ári hveiju og kostnaður við rekst-
ur Háskóla íslands. Stjórnmála-
mennimir sem byggðu Kröfluvirkj-
un hafa enn ekki lært að það er
hægt að afstýra slíkum óföram með
því að efna til öflugra rannsókna á *
náttúru þessa óstýriláta lands."
Stjórnvöld óvíðajafn tómlát
sem hér
Við víkjum aftur að sjónvarps-
þáttunum og tilganginum með
þeim, sem er fræðsla um eldvirkni
og jarðskjálfta og hvemig hægt er
að bregðast við slíkum ógnum.
Vonást er til að þættimir verði
sýndir sem víðast til almennrar
fræðslu og eins gætu þeir nýst sem t
kennsluefni í skólum. „Ef okkur
tekst að vekja áhuga og umhugsun
almennings þá fylgja stjómvöld í
kjölfarið," segir Guðmundur og
bætir við:
„Það hefur einatt valdið mér
nokkurri undran hversu sinnulaus
íslensk stjómvöld era gagnvart
hættunni af eldgosum og jarð-
skjálftum á íslandi. Hvorki Heima-
eyjargosið né Kröflueldar hafa haft
minnstu ahrif í þá átt að breyta
viðhorfi til rannsókna á þessu sviði.
Hvoratveggja vora náttúraham-
farir, sem ollu gífurlegu íjárhags-
legu tjóni. Hvað Heimaey varðar
var fólk hvatt til að flytja aftur til
bæjarins, en það vekur eftirtekt að
aldrei var spurt hvort öryggi fólks-
ins væri tryggt með nýjustu og
bestu aðferðum eldfjallafræðinnar.
Tvö eldgos, Surtsey 1963 og
Heimaey 1973, eftir um það bil
5.000 ára goshlé, hlýtur að vekja
spuminguna af hveiju bara tvö
gos, því ekki þijú eða tíu? Við þeirri
spumingu er ekki annað svar en
að líkumar fyrir fleiri gosum eru
ekki Iitlar. Þess vegna ætti að beita
bestu fáanlegri tækni til að tryggja
öryggi fólksins. í Kröflueldum varð
sú undarlega uppákoma að íslensk
stjómvöld lýstu því formlega yfir
að eldfjallafræðingar landsins væra
ómarktækir menn úti í bæ, sem
ekki væri hlustað á, enda kæmi
ekki annað frá þeim en úrtölur og
hrakspár. Tíminn leiddi annað í Ijós
en stjómmálamennimir hafa ekkert
lært. Jarðvísindamenn hafa varað
við miklum jarðskjálftum á Suður-
landi á þessari öld eða byijun þeirr-
ar næstu. Þegar beiðnir um fjárveit-
ingar til rannsókna bára engan
árangur leituðu jarðskjálftafræð-
ingar til Norræna menningarmála-
sjóðsins til að rannsaka íslenska
jarðskjálftahættu og fengu þar eitt-
hvert fé. Eftir margra ára kynningu
af viðbrögðum erlendra stjómvalda
við eldgosa- og jarðslqálftahættu
hryggir mig að verða að segja að
hveigi hef ég kjmnst álíka tómlæti
og í mínu eigin landi."
Viðtal:
Elín Pálmadóttir
Myndir:
Guðmundur E. Sigvaldason