Morgunblaðið - 30.12.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. DESEMBER 1988
Tóbaksánauð
Hvernig bijóta má hlekkina
eftir Asgeir R.
Helgason
Flestir reykingamenn sem reykja
einn pakka á dag eða þaðan af
meira vilja hætta að reykja. Hins
vegar brestur marga kjark þegar á
hólminn er komið. Astæðan er kvíði
og ótti við að takast á við eigin
langanir. Að þurfa að segja nei við
sjálfan sig þegar löngunin í reyk
sækir að. En hvers vegna langar
reykingamanninn til að reykja, af
hveiju er það svo mörgum jafii
erfitt og raun ber vitni að hætta
að anda að sér eitruðum reyk.
Astæðurnar eru nokkuð margþætt-
ar en til glöggvunar má greina þær
í þijá megin flokka, umhverfisleg-
ar, sálfræðilegar og lífeðlisfræði-
legar.
Lífeðlisleg fíkn
Hér eru það einkum tvö efni
nikótín og endorfin sem skipta
máli. Þó nokkuð skorti á endanlega
vitneskju á þessu sviði má með
nokkrum rétti draga upp mynd af
lífeðlislegri fíkn á eftirfarandi hátt:
Nikótín: Nokkuð mikið er vitað
um áhrif nikótíns og er það af flest-
um talið megin fíkniefnið í tóbaks-
reyknum. í dag er ljóst að eins
konar móttökutæki fyrir nikótín eru
í heilanum. Þessum móttökutækj-
um má líka við bolla sem eru ýmist
fullir eða hálftómir eftir því hve
langt er um liðið síðan reykt var.
Hjá þeim sem aldrei hafa reykt eru
þessir bollar tiltölulega fáir og þjóna
þá líklega þeim tilgangi að taka á
móti efnum sem eru tiltölulega lík
nikótíni í uppbyggingu. Þegar boll-
amir eru fullir af nikótíni er „ró“
í kerfínu en þegar bollamir fara
að tæmast, fylgir því pirringur og
óþægindi sem lýsir sér m.a. í löng-
un til að reykja. Löngunin til að
reykja er því í raun löngun til að
losna við óþægindin sem fylgja því
er nikótínbollamir fara að tæmast.
Nikótínþrællinn losar sig undan
þeirri áþján með því að „hella
uppá“ bollana, en fljótvirkasta leið-
in til þess er að reykja.
Það er blekking að það sé
gott að reykja. Það er vont að
reykja. Þeir sem segja að það sé
gott eru í raun að segja: Það er
óþægilegt að vera með hálftóma
nikótínbolla og þessi óþægindi
hverfa þegvar ég anda að mér
nikótínmettuðum reyk.
Þegar menn hætta að nota nikó-
tín, fara þessir nikótínbollar að
hröma. Óþægindin sem því fylgja
geta verið allnokkur og þeim mum
meiri eftir því sem nikótínbollarnir
em fleiri. Líklegt er að því fleiri sem
nikótínbollamir em þeim mun
öflugri sé nikótínfíknin.
Æskilegt getur verið að draga
úr áhrifum nikótínfráhvarfs fyrstu
vikur eða mánuði reykbindindis
einkum hjá þeim sem em mjög
sólgnir í nikótín, því það getur
Algengt er að reykingamenn telji
sér trú um að það sé gott að
reykja. Þessi blekking á rætur
að rekja til þeirra breytinga sem
verða á taugakerfinu þegar
menn taka upp þann undarlega
sið að anda að sér nikótínmettuð-
um reyk. Hér eru bandarisku
læknasamtökin DOC með sina
útfærslu á þessari trú og um leið
skot á tóbaksauglýsingar. „Ég
reyki vegna lyktarinnar".
reynst nikótínistanum ofviða að
beijast við umhverfísáhrifin og sál-
fræðilegu þættina um leið og þá
lífeðlislegu. Undir slíkum kringum-
stæðum getur nikótíntyggigúmmi
reynst gott hjálpartæki. Til em próf
sem mæla nikótínfíkn og fylgir eitt
slíkt með þessari grein. Þeir sem
fá 7 eða hærra á þessu prófi ém í
hópi þeirra sem líklegt er að geti
nýtt sér nikótíntyggjó með góðum
árangri ef það er notað á réttan
hátt. Hafa ber eftirfarandi hugfast.
Tyggjóið er til í tvennskonar styrk-
leika, 2 og 4 milligrömm. Sam-
kvæmt rannsóknamiðurstöðum
Þorsteins Blöndals læknis á Heilsu-
vemdarstöð Reykjavíkur virðist
nást betri árangur með sterkari
skömmtunum ef um er að ræða
mikla nikótín fíkn.
Engin regla er til um það hve
mikið á að tyggja daglega en bent
er á að fá sér plötu þegar mann
langar mjög mikið til að reykja.
Þetta getur þýtt allt frá 1-2 plötu
á dag hjá sumum upp í 10 hjá öðr-
um.
Tyggðu rólega uns þú fínnur
rammt bragð, hættu þá að tyggja
um stund og láttu tyggjóið hvíla
út við kinnina. Þegar bragðið er
horfið skaltu tyggja aftur nokkmm
sinnum. Þetta er endurtekið í 15-20
mínútur og þá ætti allt nikótínið
úr plötunni að vera búið.
Reyndu að kyngja ekki mjög ört
því að nikótínið nýtist best í munn-
inum enda síast það mjög vel inn
í blóðið gegnum slímhúð í munni
og kinnholi.
Ekki er heldur til nein regla um
það hve lengi þurfi að nota nikótín-
tyggjó, noti maður það á annað
borð. Oft er miðað við 1-3 mánuði
en þó er betra að nota það áfram
en byija aftur að reykja.
Nikótíntyggjó fæst aðeins gegn
lyfseðli enda sjálfsagt að ráðfæra
sig við lækni um notkun þess.
Endorfin. Hitt efnið sem hugs-
anlega gæti haft áhrif á lífeðlislega
fíkn í reykingum heitir endorfín.
Þó þetta sé ekki nándar nærri eins
vel staðfest og nikótínfíknin er sjálf-
sagt að hafa eftirfarandi hugfast.
í fyrsta lagi er endorfín ekki í
reyknum eins og nikótín, heldur er
þetta efni sem líkaminn framleiðir
sjálfur. Efnið er skylt morfíni og
líkaminn framleiðir það í auknum
mæli þegar við erum undir miklu
líkamlegu álagi, sársauka og lang-
varandi streitu. Reykingar auka
þéttni þessa efnis í líkamanum.
Doðinn sem því fylgir getur orðið
fíkn a.m.k. er oft talað um að
íþróttamenn, skokkarar og fjall-
göngufólk geti orðið háð þreytunni
sem fylgir hreyfingu, einmitt vegna
þess að mikilli þreytu og áreynslu
fylgir mjög aukin þéttni endorfíns.
Það segir sig sjálft að ef end-
orfín hefur eitthvað að segja í lífeðl-
islegri fíkn fólks í reykingar þá má
vinna gegn fráhvarfseinkennum
endorfíns með því að auka mjög
Ásgeir R. Helgason
„Eftir að reykingrim er
hætt, geta miklar lang-
anir í reyk gert vart við
sig jafnvel nokkrum
mánuðum eftir að
nikótínnotkun er hætt,
þegar álagið verður
mikið ogþegar streita
eða þunglyndi sækja að.
Þá er mikilvægt að vita
að þetta gengur yfir og
að fyrsta erfíðleika
tímabilið er að jafhaði
verst.“
alla hreyfíngu og þreyta sig líkam-
lega helst daglega eða 3-4 sinnum
í viku. Slík líkamleg þreyta er og
eitt besta ráðið við uppsafnaðri
streitu.
Ef nálastunga hefur eitthvað að
segja við tóbakslöngun þá eru áhrif-
in líklega í gegnum endorfín því
nálamar auka á þéttni þess. Það
segir sig því sjálft að nálastunga
getur aldrei virkað eins og bólusetn-
ing heldur verður að beita henni
reglulega. Líklegt er að hugsanleg
áhrif hennar séu fyrst og fremst
tengd streitu þ.e. að endorfínið sem
nálamar framkalla geti dregið
tímabundið úr streitueinkennum en
streita hefur mjög mikil áhrif á
tóbakslöngun á fyrstu mánuðum
reykbindindis.
Sálfræðilegir þættir
Streita eða þunglyndi eru helstu
orsakir þess að sumir ganga í gegn-
um miklar og erfiðar langanir í
reyk jafnvel 12-14 mánuðum eftir
að þeir hætta að nota nikótín.
Blekkingin um „þægindin" sem
Sjónarmið sljómenda til
atvinnuþátttöku fatlaðra
eftirSvavar
Svavarsson
Hér á landi hefur atvinna verið
næg á undanfömum ámm og ef
marka má atvinnuauglýsingar
blaða hefur verið mikil vöntun á
fólki til starfa á flestum sviðum
atvinnulífsins. Það hefur þvi ekki
verið atvinnuleysi hér á landi eins
og víða annars staðar í heiminum.
Þetta land okkar hefur þá sér-
stöðu að það býður fámennri þjóð
uppá mjög fjölbreytt störf þannig
að allir sem vilja og geta unnið eiga
að vinna starf við sitt hæfi.
Þetta á líka við um þá sem em
fatlaðir. Ef vel er að gáð þá starfa
fatlaðir nú á flestum sviðum at-
vinnulífsins og skila vinnu sinni
engu lakar en aðrir og jafnvel betur.
En það kæmi mér ekki á óvart,
þótt ekki sé það á allra vömm, að
fy'öldi fatlaðs fólks sé atvinnulaust
og hafi verið það í langan tíma
þrátt fyrir það mikla framboð af
vinnu sem verið hefur undanfarin
ár og þótt við höfum þurft að ráða
fólk erlendis frá til starfa.
Ætla má að hjá mörgum sé fötl-
un þess eðlis að vinna á almennum
vinnumarkaði komi alls ekki til
greina. Hjá öðmm getur verið um
að kenna áhugaleysi á að koma sér
á framfæri en afstaða stjómenda
fyrirtækja til atvinnuþátttöku hlýt-
ur líka að skipta máli.
Það er afstaða stjórnenda fyrir-
tækja sem ég ætla að ræða hér og
þá sérstaklega vegna þeirra sem
em mikið fatlaðir.
Ef tekið er mið af víðtækri at-
vinnuþátttöku fatlaðra verður að
telja að stjómendur og þeir sem sjá
um ráðningar -í fyrirtækjum séu
jákvæðir gagnvart ráðningu þeirra
og setji þá á engan hátt skör lægra
en ófatlaða sé sá fatlaði líklegur til
að geta verið samkeppnisfær í
starfí.
En ef svo er ekki em miklar líkur
á að sá fatlaði verði að láta í minni
pokann því samkeppnisstaða fyrir-
tækja byggist mjög á hæfni þess
starfsfólks sem þau hafa á að skipa.
Þar af leiðir að það er hæfnin
sem ræður og mun alltaf ráða þeg-
ar fyrirtæki velja starfsfólk ef hag-
ur fyrirtækisins er hafður í huga.
En hver er svo hæfni fyrirtækis-
ins til að meta það hvemig fatlaður
umsækjandi stendur í samanburði
við aðra? Venjulega er ekki um að
ræða sérþekkingu á því sviði innan
fyrirtækja en þó hún væri fyrir
hendi er vafasamt að dæma um það
fyrirfram hvernig fatlaður umsækj-
andi mun standa sig. Um það verð-
ur oft ekki dæmt nema á það fái
að reyna. En slík tilraun getur
reynst báðum aðilum dýrkeypt sé
ekki rétt að henni staðið.
Hvernig getum við best staðið
að því að útvega fötluðum vinnu?
Það hlýtur að fara mikið eftir
því hvers eðlis fötlunin er og hve
mikil óvissa er um möguleika hins
fatlaða til að valda starfinu. Því
meiri óvissa, því meira atriði að
undirbúa og fylgja honum það vel
eftir að hann geti valdið starfinu
og haldið því til frambúðar ef hann
óskar þess. Það er ekki sjálf ráðn-
ingin sem skiptir máli heldur það
hvort viðkomandi sé fær um að
inna starfíð af hendi og vilji halda
því.
Sagt er að hægar sé í að fara
en úr að komast. Sá sem ber ábyrgð
á ráðningum vill frekar taka þátt
í því að reyna fatlaðan í starfi ef
tryggt er að ráðning geti gengið
til baka með skilningi beggja aðila
reynist viðkomandi ekki hæfur í
starfí. Það er engum greiði gerður
með því að fyrirtæki verði geymslu-
staður fyrir starfsmann sem átti
að geta leyst verkefnið en gat ekki
þegar til kom. Hvernig á að leysa
slík mál? Hvaða afstöðu tekur sam-
starfsfólkið, almenningsálitið eða
fjölmiðlar þegar hafna þarf fötluð-
um starfsmanni, þeim minni máttar
sem reyndi en gat ekki og hefur
verið til geymslu í langan tíma hjá
fyrirtækinu? Hvaða skyldur hefur
fyrirtækið við starfsmanninn, að-
standendur ef einhveijir eru, og
þjóðfélagið? Hætt er við að sá sem
fer með ráðningarmál í fyrirtæki
og ber einn ábyrgð á gerðum sínum
hugsi til þessara hluta ef hann
stendur frammi fyrir vali á fötluðum
umsækjanda sem vafi leikur á að
geti lagt fram þá vinnu sem til er
ætlast.
Ef vilji er fyrir því að ná enn
frekari árangri við atvinnuútvegun
fyrir fatlaða verður að gera ráð
fyrir því að ráðningarstjórar fyrir-
tækja geti haft tengsl við einhvem
þriðja aðila sem sérþekkingu hefur
á atvinnumálum fatlaðs fólks.
fylgdu því að reykja verður oft til
þess að maður lætur glepjast til að
reykja þegar þunglyndi og erfiðleik-
ar sækja að, ef til vill til að leita
sér huggunar.
Vitneskjan um hin skaðlegu áhrif
reykinganna eru oft léttvæg þegar
okkur líður illa. Þá hafa margir til-
hneigingu til að hugsa eitthvað á
þá leið að lífíð sé nú hvort eð er
ekki svo skemmtilegt að það taki
því að leggja á sig erfiði til að
lengja það. Hér er um tvöfalda
blekkingu að ræða. í fyrsta lagi er
minningin um ánægju sem sígarett-
an veitti blekking eins og fram kom
hér að framan í kaflanum um nikó-
tín. í öðru lagi klippa reykingar
ekki snyrtilega aftan af æfinni held-
ur er miklu nær að segja að þær
hraði hrömum og auki verulega á
líkumar á langvinnum kvalarfullum
sjúkdómum. 011 göngum við í gegn-
um þynglyndi af og til út æfina,
það er því afar mikilvægt að vera
meðvitandi um að reykingar gera
ekkert fyrir þig í þunglyndinu ann-
að en að festa þig aftur í fjötra
fíknarinnar.
Streitan: Það kann að hljóma
eins og þversögn en er engu að síður
staðreynd að þeir sem hafa verið
streittir í langan tíma sækja í meiri
streitu. Ástæðan er líklega sú, að
langvinn streita veldur þreytu og
sljóleika sem hinn streitti reynir að
vinna á móti með því að auka örvun
á líkamanum. Nikótín og kaffi em
algengir og handhægir örvunar-
valdar. þar sem streita er í raun
langvinn og óeðlileg örvun eykur
nikótínið vemleg á streituna og
þreytan eykst. Þetta kallar á enn
meiri örvun og þar með hefur mynd-
ast vítahringur sem erfitt getur
reynst að ijúfa.
Líklegt er að slævandi áhrif end-
orfínsins sem em þó mjög skamm-
vinn geti deyft í stutta stund óþægi-
legar hugsanir. Þetta tvennt gerir
það að verkum að hafi maður einu
sinni ánetjast tóbaki er það mjög
ofarlega í huga manns þegar streit-
an verður mikil. Streita og þung-
lyndi em mjög samofin fyrirbæri
og langvinn streita leiðir og beint
til þunglyndis. Það sem að framan
var sagt um samspil þunglyndis og
þeirra blekkingar að „þægilegt"
hafí verið að reykja gildir því ein-
ungis þegar streitan er annars veg-
ar.
Eftir að reykingum er hætt, geta
miklar langanir í reyk gert vart við
sig jafnvel nokkmm mánuðum eftir
að riikótínnotkun er hætt, þegar
álagið verður mikið og þegar streita
eða þunglyndi sækja að. Þá er
mikilvægt að vita að þetta geng-
ur yfir og að fyrsta erfiðleika
Svavar Svavarsson
„Vandamálið er ekki
bara að fá vinnuna,
heldur að undirbúa
fatlaðan til starfs á al-
mennum vinnustað og
fylgja honum það vel
eftir að hann geti sinnt
starfinu og haldið því
til frambúðar.“
Slíkur bakstuðningur er nauðsyn-
legur bæði fyrir fyrirtækið og
starfsmanninn.