Morgunblaðið - 29.04.1989, Side 16

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. APRÍL 1989
lífsháttum þjóðarinnar, og það
meira en nokkur bylting hefði áork-
að; atvinna var kappnóg og pen-
ingaflóð sem aldrei fyrr. Vanda-
laust var fyrir hvem þann, sem
unnið gat og vinna vildi, að sjá sér
og sínum farborða. Verkamaðurinn
var ekki lengur öreigi eins og á
kreppuárunum heldur þegn í
neysluþjóðfélagi sem hafði nóg að
bíta og brenna. Svo mötsagnakennt
sem það nú kemur fyrir sjónir ollu
þessar nýju aðstæður eins konar
kreppu með rithöfundum. Það hafði
fjarað undan stefnunni! Um hvað
var hægt að skrifa þegar svona var
komið? Sögualdarmaður hefði
sennilega lagst undir feld og hugsað
ráð sitt. Og það gerði þessi ungi
rithöfundur einnig — með sínum
hætti, sleppti bókavarðarstarfi sem
hann hafði haft á ísafirði og gerð-
ist vitavörður á einhveijum af-
skekktasta útkjálka landsins þar
sem sýn gaf til hafs og fjalla en
byggð var engin í nánd. Þar gafst
næði til að skoða úr hæfilegri fjar-
lægð það sem gerst hafði með þjóð-
inni sem líkast til yrði aldrei söm
og áður.
Á lýðveldisárinu sendi Óskar
Aðalsteinn frá sér þriðju skáldsög-
una, Húsið í hvamminum. Stríðið
var reyndar búið þegar hann ákvað
að koma sér fyrir á Hornbjargsvita
því þá var komið árið 1946 og aft-
ur harðnandi átök í landinu; en af
öðrum rótum en fyrr. Húsið í
hvamminum er lokaðri bók en hinar
fyrri, nýjar spurningar hafa vaknað
og ný viðfangsefni krefjast úrlausn-
ar. Óg sjónarhornin eru orðin önn-
ur. Minna þarf en heimsstyijöld til
að breyta veröldinni. Kreppuöreig-
inn var horfinn af sjónarsviðinu; og
burgeisinn reyndar líka. Var ekki
vænlegast að beina kastljósinu að
kjama málsins; manninum sjálfum,
einstaklingnum, eðli hans og mögu-
leikum? Einfaldar lausnir eins og
t.d. sú að pólitísk samkennd gæti
breytt eðli mannsins og útilokað
flesta ef ekki alla árekstra í mann-
legum samskiptum var ekki lengur
á dagskrá. Hæfni mannsins jafnt
og takmarkanir hlutu að felast í
honum sjálfum fremur en einhveij-
um kennisetningum sem hann
byggi sér til. Einstaklingurinn varð
sjálfur að fínna kröftum sínum við-
nám og hafa frumkvæði að því að
láta gott af sér leiða ef honum átti
vel að farnast. Þetta má segja að
sé grunntónninn í Húsinu í hvamm-
inum. Þar með kemur Óskar Aðal-
steinn fram sem mótaður og þrosk-
aður höfdur. Þar með er sýnt hvað
í honum býr. Jákvæðar undirtektir
vegna fyrri bóka hafa aukið honum
þor og sjálfstraust til að takast á
við vandasamari verkefni. Hann
tekur að glíma við fjölþættari við-
fangsefni, flóknari manngerðir. Og
umfram allt: Hann tekur að rýna
enn betur í það sem næst stendur,
leita hins stóra og altæka í hinu
smáa og sértæka, eygja skáldskap-
inn undir yfirborði hversdagsleik-
ans. Hetjur sögunnar eru ekki hug-
sjónamenn sem láta til skarar
skríða í átökum heldur fólk sem
leggur metnað sinn í að rétta öðrum
hjálparhönd og standa við orð sín.
Og stíllinn er breyttur: ljóðrænni
og fágaðri og líka dálítið íburðar-
meiri en áður. Sumum mun hafa
litist sagan langdregin; ennfremur
að í henni gætti nokkurrar tilfinn-
ingasemi. Og víst er að Húsið í
hvamminum er ekki kaldhamrað
verk. Hitt er sönnu nær að sagan
er þrungin ósvikinni tilfínningu.
Höfundur gat ekki leynt fögnuði
sínum yfir lífsundrinu, og reyndi
það kannski ekki heldur. Þetta var
fölskvalaus ástarsaga, og þó á eng-
an hátt yfirdrifin né fegruð. Mann-
lýsingamar em raunsannar, sam-
tölin eru afar vel skrifuð og heildar-
textinn í góðu jafnvægi. Og eins og
í lífinu tjáir sögufólkið stundum
mest með hinu hálfsagða, eða jafn-
vel hinu ósagða.
Höfundurinn er nú orðinn lands-
kunnur. Allir, sem láta sig bækur
varða, vita deili á skáldsögum þessa
unga manns og honum sjálfum.
Kristinn E. Andrésson getur hans
lofsamlega í bókmenntasögu sinni
sem náði til ársins 1948. «Uppruna-
legir hæfileikar þessa skálds eru
ótvíræðir,» segir hann þar. En
Listin og lífstrúin
Horft yfir hálfrar aldar ritferil Óskars Aðalsteins
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Árið 1939 sendi Óskar Aðal-
steinn frá sér fyrstu bók sína, Ljós-
ið í kotinu og stóð þá á tvítugu.
Þetta var skáldsaga sem höfundur-
inn hafði fært í letur átján ára,
ósvikið æskuverk. Fyrsta bók ungs
höfundar sætti þá alltaf tíðindum.
Fjórði áratugurinn var — þrátt fyr-
ir kreppuna — blómaskeið skáldsög-
unnar. í atvinnuleysinu hafði fólkið
þó tíma til að lesa! Og skáldsagna-
lestur var sú dægrastyttingin sem
flestir gátu veitt sér. Hræringamar
í þjóðlífínu ollu líka því að skáldsag-
an varð ósjálfrátt vettvangur fyrir
hvers kyns umræðu. Þetta voru
tímar hinna stóru hugsjóna. Ungir
menn þráðu að «beijast hvíldarlaust
alla æfí fyrir góð málefni» eins og
söguhetja í Ljósið í kotinu kemst
að orði. Frá sjónarmiði hugsjóna-
mannanna séð var vandalaust að
bæta heiminn og sinnuleysi einu
um að kenna að það hafði ekki
þegar verið gert! í pólitíkinni voru
línumar afdráttarlausar; þar var
ekki nema um tvennt að velja: gott
og illt! Og úti í hinum stóra heimi
var allra veðra von. Þar yrði brátt
barist til úrslita. Öll þessi ólga, að
viðbættri þeirri athygli sem bækur
jrfirhöfuð vöktu, hlaut að vera hin
hallkvæmasta fyrir ungan rithöf-
und. Þögn og tómlæti var nokkuð
sem varla þurfti að óttast. Þetta
em staðreyndir sem hafa má í huga
þegar rennt er augum yfir bækur
þessara ára. Hvaðan kom ungum
höfundum allur þessi kraftur, allt
þetta frumkvæði? Og — kunnáttan?
Ef tekið er tillit til æsku Óskars
Aðalsteins þegar hann færði í letur
sína fyrstu bók hlýtur að vekja
furðu hversu traustum tökum hann
hafði þá þegar náð á verkefni sínu.
Þama var kominn fram höfundur
sem var ekki aðeins áræðinn heldur
líka hugkvæmur og hugmynda-
ríkur. Skilningur hans á mannlegu
eðli og mannlegum samskiptum var
næmari en búast mátti við af svo
ungum manni. Fjörið í frásögninni
og tilfinningahitinn hlaut líka að
hrífa hvern þann sem yfirhöfuð gat
hrifíst af góðum skáldskap. Og
sjálfstæði Óskars Aðalsteins gagn-
vart sér eldri höfundum reyndist
meira en almennt gerðist á þessum
árum. Því fremur var horft framhjá
hinu að að höfundurinn hlaut að
eiga sitthvað ólært áður en hann
næði þeim tökum á forminu sem
sjaldan næst nema með æfingu og
þroska. Gallamir? Að sjálfsögðu
leyndu þeir sér ekki. Hitt máttu
undur heita að þeir skyldu ekki
vera fleiri og augljósari. Vitanlega
hafði höfundurinn hliðsjón af ýmiss
konar forskriftum sem sjálfsagðar
þóttu á þessum árum. Vinstri sinn-
aðir rithöfundar töluðu t.d. um bylt-
inguna eins og hún mundi binda
enda á gervallan heimsins vanda.
En varla er við rithöfund að sak-
ast, sem var ungur fyrir fímmtíu
árum, þó það dýrðarríki sé ekki
runnið upp enn; enda varð Óskar
Aðalsteinn öðrum höfundum fljótari
til að átta sig á að ekki yrðu öll
mannanna mál leyst í skjótri svip-
an. Er þá aðeins ótalinn megin-
styrkur Öskars Aðalsteins í þessari
frumraun sinni í skáldsagnagerð-
inni: það er að segja val viðfangs-
efnis: að hann hafði tekið sér fyrir
hendur að lýsa fólki og umhverfi
sem hann gjörþekkti sjálfur og hélt
sig að mestu leyti við sögusvið sem
sniðið var eftir átthögum hans. Þó
svo vildi til að örsnauður verkalýður
væri kjörefni skáldsagnahöfunda á
kreppuámnum þurfti þessi korn-
ungi höfundur ekki að fara að
neinni tísku til að skrifa ósvikna
verkalýðssögu. Þetta var hans eigið
umhverfí; fólkið sem hann deildi
kjömm með, hans heimafólk eins
og stundum er sagt.
Tvö ár liðu þar til Óskar Aðal-
steinn sendi frá sér aðra bók sína,
Gijót og gróður. Er bæði fróðlegt
og skemmtilegt að lesa þessar bæk-
ur hvora á eftir annarri og bera
saman. Höfundurinn hefur sýnilega
stillst, hann hefur meira taumhald
á tilfinningunum og vinnur skipu-
legar úr viðfangsefni sínu. «Þetta
er í rauninni fyrsta verkamanna-
sagan í bókmenntum okkar, sem
getur borið það nafn með fullum
rétti,» skrifaði Guðmundur G.
Hagalín. «Hún er ósköp hvers-
dagsleg og hispurslaus, þessi saga
— og það fólk, sem þar er lýst,»
sagði Hagalín ennfremur, «en samt
er yfír henni eitthvert glit lífstrúar
og heilbrigði, enda er það þannig,
að svo óbrotinn sem stíllinn er, þá
er þó við hann eitthvað hreint og
bjart.» Með þessum orðum lýsir
Hagalín sögunni svo vel að varla
verður nær komist. Þarna er enginn
ungæðislegur hávaði og fyrirgang-
ur heldur hófstilling og yfirvegun.
Höfundurinn hefur unnið verk sitt
af alúð og kostgæfni; hann gætir
þess að innri rök þess stangist ekki
á við lífsins raunveruleika; hann er
ekki aðeins að setja saman skáld-
verk heldur einnig að skrá sögu,
merkilega sögu sem hann hafði
raunar sjálfur tekið þátt í að skapa.
Nærri lætur að Óskar Aðalsteinn
sé þama að lýsa fyrstu kynslóðum
íslenskra verkamanna. Þéttbýlis-
myndun er nýhafin en fullkomlega
ómótuð. Verkamaðurinn veit tæp-
ast enn hvar hann stendur. Hann
er búinn að kveðj a sveitina, kominn
á mölina. En hvers vegna? Og til
hvers? Hvers getur hann vænst af
framtíðinni? Og hver er réttur hans?
Margur höfundurinn sló um sig
með tilgerð í stíl á þessum ámm.
En Óskar Aðalsteinn leitaðist ekki
við að láta á sér bera með þess
háttar sundurgerð. Stíll hans var
hversdagslegur eins og söguefnið
og sögufólkið. Samtölin eru eðlileg
og falla vel að heildartexta. En að
skrifa góð samtöl sker oft úr um
hvort skáldsagnahöfundur getur
eða getur ekki. Og eins og Ljósið
í kotinu var þarna á ferð kreppu-
saga, pólitískt verk. Og sögusviðið
var sem fyrr sjávarþorp þar sem
fólk lifði af því að selja vinnu sína
hveijum sem kaupa vildi. Ekki
bætti það úr skák að í sjávarþorpi
eins og því, sem lýst er í sögunni,
var kaupandi vinnunnar oft einung-
is einn, — einn einasti atvinnurek-
andi sem hafði þá í hendi sér hveija
hann réð til vinnu og hveija ekki
og ríkti þar með yfír plássinu, átti
þorpið! Hver sá, sem vogaði sér að
rísa á móti stórmenninu, tefldi því
öryggi sínu í tvísýnu svo ekki sé
Óskar Aðalsteinn
dýpra í árinni tekið. En til þess
urðu nú ýmsir, eigi að síður. Og
af því reis spennan.
Þegar öllu var á botninn hvolft
skyggndi höfundurinn viðfangsefni
sitt af talsvert hærri sjónarhóli og
skoðaði það'í víðara samhengi en
í sinni fyrstu bók. Verkalýðsmálin
koma inn í söguna eins og einn
þáttur lífsbaráttunnar í þorpinu, og
þá jafnframt samofinn henni. Og
þá varð auðvitað til kynslóðabil eins
og gengur og gerist á öllum tímum,
bæði náttúrlegt og tilbúið. Undirrót
þess var fyrst og fremst aldursmun-
urinn, að sjálfsögðu, en inn í það
dæmi komu svo ólík viðhorf hinna
eldri og yngri vegna þess að áhrif
frá nýjum stefnum höfðu borist til
þorpsins. Auðvitað voru hinir ungu
móttækilegri fyrir nýjungunum þar
sem hinir eldri hugðu meira að ör-
yggi sínu og afkomu. Stéttabarátt-
an brann á fólkinu. Og skáldsagna-
höfundúr, sem lýsti lífinu í sjávar-
þorpi sem byggt var verkamönnum
og sjómönnum, hlaut að gefa henni
ærið rúm, veruleikinn bauð ekki upp
á annað.
En nú — að þessum tveim fyrstu
bókum rituðum og út gefnum —
hafði stríð og hernám umtumað
Sýning um helgina
OPIÐ: Lauaardaa 11—1**
ríXJ. Laugardag 11-15
Sunnudag 12-15
Einnig eru okkar vörur til sölu í
FERÐAMARKAÐINUM
Bíldshöfða 12 - sími 674100