Morgunblaðið - 12.08.1989, Blaðsíða 12

I
12~
.< i i 11»
MOKGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. ÁGÚST 1989 •
Um j árn vinnslu
á Islandi
eftir Aðalstein
Jóhannsson
Á þessum tíma, þegar mikið er
talað um landsbyggðarmál og þétt-
býliskjarna, kemur upp í hugann
vitneskja okkar um vissa staði á
landinu, þar sem framleitt var járn
til smíða fyrr á öldum. Við uppriíj-
un á þeim þætti atvinnusögunnar
er oft vitnað til Eglu, þar sem seg-
ir (með nútímastafsetningu):
Skalla-Grímur var járnsmiður
mikill og hafði rauðablástur mikinn
á vetrin; hann lét gera smiðju með
sjónum mjög langt út frá Borg, þar
sem heitir Raufarnes; þótti honum
skógar þar fjarlægir. En er hann
fékk þar engan stein þann, er svo
væri harður eða sléttur, að honum
þætti gott að lýja járn við — því
að þar er ekki malargijót; eru þar
smáir'sandar allt með sæ, — var
það eitt kveld, þá er aðrir menn
fóru að sofa, að Skalla-Grímur gekk
til sjávar og hratt fram skipi átt-
æru, er hann átti, og reri út til
Miðfjarðareyja; lét þá hlaupa niður
stjóra fyrir stafn á skipinu. Síðan
steig hann fyrir borð og kafaði og
hafði upp með sér stein og færði
upp í skipið; síðan fór hann sjálfur
upp í skipið og reri til lands og bar
steininn til smiðju sinnar og lagði
niður fyrir smiðjudyrum og lúði þar
síðan járn við. Liggur sá steinn þar
enn og mikið sindur hjá, og sér það
á steininum, að hann er barður ofan
og það er brimsorfið grjót og ekki
því gijóti líkt öðru, er þar er, og
munu nú ekki meira hefla fjórir
menn. Skalla-Grímur sótti fast
smiðjuverkið, en húskarlar hans
vönduðu um og þótti snemma risið;
þá orti hann vísu (sem Sigurður
Nordal færði til nútímamáls á þenn-
an hátt):
Mjög snemma verður sá maður
(járnsmiður) að fara á fætur, sem
vill kreíja hinn vindgráðuga smiðju-
belg auðlegðar; eg læt sleggjur
gjalla á glóandi heitu járninu, með-
Aðalsteinn Jóhannsson
„Offc hefíir verið á það
bent, að aðalatvinnu-
vegir okkar, fískveiðar
og landbúnaður, eru
ekki þess megnugir að
taka við allri þeirri
mannfjölgun, sem kem-
ur á vinnumarkaðinn
næstu árin. Því er gott
til þess að vita að nú
skuli vera farið að tala
í alvöru um nýja járn-
bræðsluverksmiðju
hérá landi.“
an þýtur í vindfrekum smiðjubelgn-
um.
Fyrir 5.000 árum voru járnverk-
færi þekkt í Egyptalandi, og má
gera ráð fyrir að hluti þeirra hafi
verið úr hertu stáli. Síðan hafa aðr-
ar þjóðir lært að bræða járn og
smíða úr því fjölda nytsamra hluta.
Á Bretlandseyjum er járnöld talin
heíjast um 800 árum f. Kr., og á
Norðurlöndum varð járn algengt
um 700 f. Kr.
Járn finnst mjög sjaldan hreint,
heldur í efnasamböndum, einkum
með ildi (súrefni) og öðrum efnum
í málmlögum. Málmgrýtið er annað-
hvort það nærri yfirborði jarðar,
að gröftur á sér stað í opinni gryfju,
eða þá að náma er grafin djúpt í
jörðu. Bezta járngrýtið er segul-
steinninn, sem er allt að 70% af
hreinu járni. Litur hans er brúnn.
Af öðru mikilvægu járngrýti má
nefna járnspat og brúnan járnstein,
en þar er venjulega um 50% Fe
(Ferrum er latneska járnheitið,
venjulega skrifað Fe).
Hér á landi er nokkurt járn í
jörðu, einkum á Vesturlandi, en það
er þó ekki mikið rannsakað ennþá.
Skömmu fyrir fyrri heimsstyijöld
(1914-18), var eitthvað flutt af
jámgrýti frá Önundarfirði til
Þýzkalands og brætt þar.
í fornöld var mýrarrauði notaður
til járnvinnslu hér á landi. Og skal
nú leitast við að skýra þá fram-
leiðsluaðferð nánar.
Elzta og án efa einfaldasta
bræðsluaðferðin er bundin bræðslu-
gryfju.
Bræðslugryfja
blástursloft, leirpípa
blástursloft
^_viðarkol, viðarkol
^/^járngrýti

járnfella ^ j
Á þessari rissmynd er sýnd lítil
gryfja í jörðu og þakin innan með
leir. Gryfjan er síðan fyllt með við-
arkolum. Þá er kveikt í þeim og
glóð fengin með því að blása lofti
í gegnum leirpípu, sem er í sam-
bandi við físibelg. Járngrýtinu er
þá dreift yfir eins stóran hitaflöt á
viðarkolunum og mögulegt er. Ildið
í blástursloftinu sameinast kolefn-
inu og verður að kolsýru, sem síðan
binzt kolefni úr glóandi viðarkolun-
um og breytist í kolsýring. Kolsýr-
ingurinn hefur mikla tilhneigingu
til að bindast ildi, og þegar hann
blandast járngrýtinu, sem er ein-
mitt sett saman úr járni + ildi, þá
binzt hann ildi járngrýtisins. Við
það skilst járnið frá ildinu og safn-
ast smám saman í botn gryfjunnar
í þeirri mynd, er kalla má járnfellu,
og eru holur hennar meira og minna
fullar af gjalli, þ.e.a.s. óhreinindum
úr járngrýtinu (leir, steintegundum
o.fl.) en þar sem gjallið hefur lægra
bræðslumark en járnið er það fljót-
andi. Af því leiðir að ná má gjallinu
úr járnfellunni með því að taka
hana úr bræðslugryfjunni og hamra
hana. Þegar holur járnfellunnar eru
slegnar saman, spýtist úr þeim
gjallið.
Járnstöng, sem framleidd er á
þennan hátt, hlýtur þó alltaf að
innihalda eitthvað af gjalli, sem
liggur eins og mismunandi gildar
æðar í stönginni, og sökum þess
verður efnið ekki fullkomlega heil-
steypt. Sé járnið látið liggja í gló-
andi viðarkolum, binzt járnið kol-
efni og getur tekið herzlu.
Hreint óunnið járn er mjúkt og

Rauðablástur, teikn. danskur maður.
Dilatvítönn
- Lamium maculatum -
Blóm vikunnar
Ágústa Björnsdóttir
Þáttur nr. 135
Dílatvítönn — Lamium macul-
atum — telst til varablómaættar
og hefur ölf helstu einkenni henn-
ar eða óregluleg blóm og gagn-
stæð laufblöð á ferköntuðum
stönglum. En hún hefur ýmis sé-
reinkenni sem gera hana eftir-
sóknarverða garðplöntu.
Þetta er lágvaxin planta með
hálfskriðula ofanjarðarstöngla,
sem skjóta rótum við blaðfæ-
tuma. Upp af þeim vaxa svo
10-20 sm langir blöðóttir blóm-
stönglar. Blómin eru í krönsum
upp eftir stönglinum, mörg saman
og allstór af varablómum að vera.
Þau em faliega rósrauð og efri
vörin hvelfd eins og hjálmur.
Blómgunartíminn er óvenju lang-
ur þar eð alltaf eru að koma nýir
blómstönglar allt sumarið. Lauf-
blöðin em tennt, hjartalaga og
fallega dökkgræn með silfurhvítt
breitt band eftir miðju. Það er því
óhætt að segja að dílatvítönnin
sé all skartbúin og fremur er hún
góð með sig og ágeng. Ekki er
vert að setja smávaxnar eða hægl-
átar plöntur of nálægt henni, hún
væri vís með að kæfa þær undir
skrautklæðunum. En þótt hún sé
skriðul er það ekki til neinna vand-
ræða sé henni ætlað gott pláss
og heppilegur staður. Hún verður
lang fallegust í fremur mögrum
jarðvegi innan um hellur eða gijót
eða á steinhleðslum sem stöngl-
arnir geta flætt yfir. Mjög auð-
velt er að fjölga henni með skipt-
ingu. Einnig má fjölga henni með
sáningu.
Gulltvítönn — Lamium galeob-
dolon frá Mið- og Suður-Evrópu
er líka skemmtileg garðplanta,
einkum afbrigði með ljósgrænum
og silfurflekkóttum laufblöðum.
Hún hefur lítið verið reynd hér
Breiða af dílatvítönn.
Ljósmynd/Selma Svavarsdóttir
en virðist harðgerð. Hún er með
gul blóm en ekki líkt því eins
blómsæl og dílatvítönnin, enda er
hún ræktuð vegna blaðanna þar
sem hún myndar mjög fljótt langa
ofanjarðarstöngla og er því ágæt
breiðuplanta.
Að lokum er vert að minnast á
LJÓSUTVÍTÖNN - Lamium Alb-
um — sem flestum finnst síst
þeirra systranna. Þetta er þó allra
laglegasta planta með stór hvít
blóm í krönsum á uppréttum
30-40 sm háum stönglum. Hún
er bara full kraftmikil og dugleg
að leggja undir sig bróðurpartinn
af garðinum ef hennar er ekki
gætt vel. En í harðbýlli sveitum
er auðvelt að halda henni í skefj-
um.
Hólmfríður Sigurðardóttir