Morgunblaðið - 08.10.1989, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. OKTOBER
17
cnTT7
vímuefnum. Við höfum átt því láni
að fagna að geta hjálpað mönnum
til að komast út í lífið á nýjan leik.
Reykjavíkurborg og nokkur fyrir-
tæki hafa reynst okkur hjálpleg við
að útvega fyrrverandi föngum
vinnu en Vernd starfar þó ekki sem
nein atvinnumiðlun. Við viljum að
menn hafi sjálfir frumkvæði að því
að sækja um vinnu. En ef fýkur í
öll skjól komum við auðvitað til
hjálpar sé þess óskað."
Húsnæði, flármál
Erlendur segir mörg stærri
vandamál blasa við föngum en að
útvega sér atvinnu. „Margir þeirra
eru dugandi sjómenn og hluti þeirra
fer í sín gömlu pláss eða fær svip-
aða vinnu. Þeim reynist yfirleitt
mun erfiðara að verða sér út um
húsnæði. Á milli 10-20% fanganna
eru verst settir, eiga ekki í nein hús
að venda. Við höfum enga samn-
inga gert til að útvega þessum
mönnum vinnu eða húsnæði en
höfum leitað til Félagsmálastofnun-
ar, sem hefur veitt sumum- fram-
færsluaðstoð sem sækja um hana.
Hún nemur nú 80% af fullum ör-
orkubótum, eða um 35.000 kr. Birg-
ir segir að allir þeir fangar, sem
óski eftir aðstoð Verndar, fái hana.
Einu skilyrðin séu bindindi og að
menn reyni fljótt að útvega sér
vinnu.
Þeirra sem setið hafa í fangelsi
' bíður' 'öft skuldahali og að sögn
Erlends fer það eftir samsetningu
hans hvort hægt er að stytta hann.
Hægt sé sækja um lækkun skatta
en skuldir, t.d. vegna kaupa á íbúð-
um eða húsgögnum, fyrnist ekki
heldur haldi áfram að hlaða utan á
sig. Slíkar skuldir þvælist fyrir
mönnum en séu ekki óyfirstíganleg-
ar.
Fjölskyldan og samfélagið
„En það sem er verst er stimplun-
in, fordæming samfélagsins. Fólk
tekur því mjög misjafnlega ef það
kemst að því að menn hafi setið
inni. Þeim virðist gefast betur að
segja frá fangelsisvistinni en að
leyna henni,“ segir Erlendur.
Margir þeirra sem leita til Vernd-
ar hafa brotið allar brýr að baki
sér, bæði hvað varðar fjölskyldu og
vinnu. Birgir segir að takist þeim
að breyta líferni sínu, vinni þeir oft
glatað traust á nýjan leik. „En þeir
sem brjóta aðeins einu sinni af sér
og sitja inni, eru oft betur menntað-
ir og búa við betri félagslegar að-
stæður en endurkomumennirnir,
sem eru ekki aðeins síbrotamenn
og vímuefnaneytendur, heldur hafa
þeir t.d. átt erfiða barnæsku og
hafa oft á tíðum ekkert til foreldra
sinna að sækja,“ segir Birgir og
nefnir dæmi um mann' sem leiddist
út 1 afbrot vegna vímuefnaneyslu;
fjármálamisferli sem komst upp um.
„Maðurinn var búinn að sitja inni
tvisvar sinnum og þegar honum var
stungið inn í þriðja sinn, hafði kon-
an hans fengið sig fullsadda og
sagði skilið við hann. Eftir afplánun
fór hann ekki heim, heldur tók sig
á. Hann fór í meðferð og fékk sér
vinnu. Það varð til þess að þau hjón-
in tóku saman á nýjan leik og hon-
um hefur tekist að halda sig frá
villu síns vegar.“
Úrbætur?
Er nóg gert til að aðstoða fanga
við að fótá sig utan fangelsanna?
Birgir segir Vernd leggja aðal-
áherslu á að þeir fangar sem vilji
vera án vímuefna, þurfi ekki að
eiga samneyti við þá sem engan
áhuga hafi á slíku. Þá sé einnig
nauðsynlegt að áform fanganna um
hvað taki við að lokinni fangavist
séu skýr.
„Okkur skortir ijármagn til að
veita þá aðstoð sem skyldi," segir
Erlendur. „Það er nauðsynlegt að
geta veitt meiri félagslega aðstoð,
ekki síður utan fangelsanna en inn-
an. í fangelsunum er einnig mis-
brestur á því að nýlega samþykkt-
um lögum um tómstunda-, náms-
og starfsaðstöðu fanga sé fram-
fylgt. Nú er starfandi einn félags-
ráðgjafi sem er ætlað að sinna öllum
föngum innan sem utan fangels-
anna. Ef vel á að vera, verður að
bæta öðrum félagsráðgjafa við.“
En deildaskipting? „Hún er að
nokkru leyti fyrir hendi nú þegar.
Við reynum að velja menn saman
í fangelsi; á Kvíabryggju eru t.d.
eingöngu menn sem eru án lyfja
og við höfum sent menn á milli
fangelsa ef breyting verður hjá
þeim. Á Litla-Hrauni yrði ákaflega
erfitt að skipta fangahópnum vegna
allra aðstæðna þar.“
Betrunarvist?
Er fangelsisvist til betrunar?
„Nei, fangelsin í dag eru ekki til
að betrumbæta einstaklinga. Þeir
sem starfa innan fangelsa eru upp
til liópa ágætis fólk en aðstaðan
sem fyrir hendi er er fyrir neðan
allar hellur. Aðbúnaðurinn hvetur
ekki nokkurn mann til að vilja
breyta sínu lífi. En það er þó t.d.
reynt að hjálpa þeim sem vilja vera
án vímuefna," segir Birgir, Erlend-
ur tekur í sama streng. „Það er
löngu liðin tíð að menn hafi talið
fangelsisvist til betrunar. Hún er
ætluð sem nokkurs konar Grýla, til
að fæla menn frá því að fremja
afbrot. En sá sem brýtur lög, hugs-
ar sjaldnast um afleiðingarnar. Stór
hluti afbrota er framinn undir áhrif-
um áfengis og annarra vímugjafa.
Að mínu áliti verðum við hér á landi
að huga að öðrum refsileiðum en
fangelsisvist, en þá erum við komin
út í aðra sálma.“
Samkvæmt könnum sem félags-
ráðgjafarnir Elly A. Þorsteins-
dóttir og Hera 0. Einarsdóttir
gerðu 1987 á Litla-Hrauni, voru
flestir þeirra sem til þeirra leituðu
ungireinstaklingar með lágmarks-
menntun og höfðu stundað verka-
mannavinnu eða sjómennsku, auk
nokkurra iðnaðarmanna.
■ 63% voru undirþrítugu.
■ 65% voru ógiftir eða fráskildir.
■ 54%áttubörn.
■ 82% höfðu einungis lokið
grunnskólaprófi.
■ 38% bjuggu í leigu- eða eigin
húsnæði.
■ 37% bjuggu í foreldrahúsum
og 25% voru húsnæðislausir.
í\ KIR ilVAl)?
1. september 1989 voru 104 fang-
ar í afpiánun hérlendis, þar af 6
konur, Árlega iosna um 200 manns
úr fangelsum.
■ Um 50% fanga sitja inni fyrir
auðgunarbrot; innbrot, fjár-
drátt o.fl.
■ Um 20% fyrir umferðarlaga-
brot — aðaliega ölvunarakstur.
■ Um 10% fyrir brot á fíkniefna-
iöggjöfinni.
■ Um 20% fyrir ofbeldisbrot;
kynferðisafbrot, manndráp
o.fi.
■ Afumþaðbil 100 föngumsem
sitja í fangelsi nú, munu
50%-60% lenda inni aftur.
■ Um60%sitjainniíhálftár
eða skemuren fangelsisvist
varir venjulega frá einum mán-
uði upp í átta ár.
■ Þeir sem afplána dóma, hafa
flestir brotið af sér áður.
■ I fyrstu skiptin sem minni hátt-
ar afbrot eru framin, sleppa
menn yfirleitt með sektir og
e.t.v. skilorð.
■ Það er því „harðari kjarni" sem
fer I fangelsi.
HVAR?
■ Litla-Hraun, 54 fangar,
■ Hegningarhúsið, 23 fangar,
■ Kvíabi-yggja, 11 fangar,
■ Kópavogsbraut, 10 fangar,
■ Akureyri, 6 fangar.
Litla Hraun: Stærsta og best
útbúna fangelsið. Þareru menn
sem eiga langa dóma yfir höfði
sér; síbrotamenn og þeir sem hafa
framið alvarlegri brot auk manna
sem eru illa farnir af lyfja- og
fíkniefnaneyslu. Þar er jafna og
mesta vinnu að fá; steypuvinna,
vinna i skiltagerð o.fl. Auk þess
er þar útibú frá Fjölbrautaskóian-
um á Seifossi.
Kvíabryggja: Var í upphafi með-
lagsskuldafangelsi. Reynt að velja
menn sem eru að afplána styttri
dóma og sinn fyrsta dóm, aðaliega
unga menn og svo einstaka „iivít-
flibbaafbrotamenn". Þar er nokkur
fiskverkun á veturna og unnið i
heyskap á sumrin.
Hegningarhúsið: Þangað fara
allir fangar til að byija með.
Fangelsið í Kópavogi: Þarei-u
kvenfangar og þeir karlar sem eru
að aðlaga sig samfélaginu á nýjan
leik.
M \K \ SII5KO l \ll \IK It
ÞEKKl EKKIÞETTA ÞJ0DFELAG
HANN situr inni á Litla-
Hrauni í fínnnta sinn. í
næsta niánuði lýkur
hann aiþlánun og þá
ætlar hann sér að helja
nýtt líf, án iyfja, áfengis
og án afbrota. „Eg vildi
gjarnan konia fram und-
ir nafni en mér er það
ómögulegt því þar með
geri ég að engu mögu-
leika mína á að liefja
nýtt lífj fá vinnu og hús-
næði. Ég er þegar byrj-
aður að hugsa hverju ég
eigi að ljúga þegar ég
verð spurður hvað ég hef
unnið. Fyrir nokkrum
árum réð ég mig á dall
úti á landi og á einhvern
dularfullan hátt frétti
einn þorpsbúa að ég
Iiefði setið inni. Fréttin
var komin út um allt
plássið áður en varði og
mér var ekki vært þar
og varð að hætta.“
Eg hef lent í öllu nema
morði og nauðgun,"
segir hann þegar við hitt-
umst. „Ég komst snemma
upp á lag með að drekka
áfengi. Eg ieiddist fljótt.
út í óreglu og tók þátt í
innbrotum, líkamsárásum,
ávísanafalsi og fleiru sem
allt tengdist drykkju og
lyfjaneyslu. Alls hef ég
afplánað ellefu ára dóni á
ijórtán árúm, svo ég hef
verið lítið utan fangelsis.
I þau fáu skipti hef ég
ekki farið til fjölskyldu
minnar, heldur dembt mér
í ruglið; stundum verið á
sjó, en yfirleitt drukkinn
og undir áhrifum iyfja.
Leiðin hefur því legið inn
aftur.
Óreglan og afbrotin
hafa komið illa niður á flöl-
skyldu minni og hún hefur
liðið mikið fyrir mig. Móð-
ir mín gafst upp á að reyna
að hjálpa mér að bæta mig
fyrir nokkrum árum en við
erum þó enn góðir vinir.
Ég er tvígiftur, skildi ný-
iega við seinni konuna en
við höfum haldið vinskap.
Ég hef verið lyfjalaus í
fjóra mánuði. Hjartsláttur-
inn var orðinn óreglulegur
og ég varð einfaldlega
hræddur^ákvað að nú yrði
ég að hætta eða drepast
ella.“
Ilefur þú umgengist þá
fanga sem eru óvímaðir?
„Nei, ekkert frekar en þá
sem eru i lyfjum. Það er
mér víti til varnaðar að sjá
þá, það sýnir mér hversu
stutt er í gamla farið.
Ég hef sótt stuðning til
læknanna hér og fanga-
prestsins þ ví ég hef leitt
liugann að trúmálum upp
á síðkastið. Ég hef lítið
unnið í þessari afplánun,
hef notað tímann til að
pæla í mínum málum. Svo
hef ég verið að setja saman
ljóð og búa mig undir að
koma út, því þá hefst bar-
áttan fyrir alvöru. Hér er
ég í vernduðu umhverfi.
Ég.er búinn að útvega
mér húsnæði en get ekki
ákveðið í hvaða vinnu ég
á að fara. Mig langar á
sjóinn, það er mitt
lífsstarf. En ég þori það
varla, er hræddur um að
ég lendi aftur í sama far-
inu. Ég er því að velta því
fyrir mér að fara í rólega
vinnu í landi.“
Áttu fyrir rútunni í bæ-
inn? „Já, rétt rúmlega. Ég
geri ráð fyrir því að fá
aðstoð frá Félagsmáia-
stofnun. Ef ég fæ hana
ekki, óttast ég að lenda
aftur í ruglinu, maður má
ekki við neinu, eftir að
hafa setið svona lengi inni.
En auðvitað hlakka ég tii
að losna úr afplánun þó
að ég sé innst inni dálítið
hræddur. Ég þekki ekki
þetta þjóðfélag, ég hef allt-
af séðþað í móðu.“
maihir r/i:m:GA i nm <.i it
F0LK VAR FEIMIÐ VID MIG
í DAG lítur hann út fyrir
að vera í jafnvægi, hann
talar hægft en án hiks.
Það hefúr liann ekki allt-
af gert, hann var áfeng-
is- og eiturlyfjaneytandi
í tvo áratugi og sat inni
i eitt ár fyrir fíkniefna-
smygl og -sölu. Hann
heftir haldið sig frá villu
síns vegar frá því að
hann losnaði úr fanga-
vistinni fyrir tveimur
árum. Hann er verka-
maður hjá iðnfyrirtæki,
giftur og á börn á skóla-
skyldualdri. Þeirra
vegna kýs liann nafn-
leynd.
Eglenti inni 1986 en
hafði þá verið í „rugli“
í tvo áratugi. Ég hafði
unnið sem verkamaður,
verið á sjó o.fl. en var
hættur að stunda vinnu og
hafði leiðst út í smygl og
sölu á eiturlyfjum. Eg lenti
í einu af fyrstu „stóru“
fikniefnamálunum hér-
lendisog fékk tveggja ára
dóm. Ég var sendur á
Litla-Hraun þar sem ég
komst í samband við ménn
sem voru að vinna í sínum
málum með Birni Einars-
syni, félagsmálafulltrúa
Vei'ndar. Hann vann mjög
gott starf og hjáipaði okk-
ur mikið. Annað var ekki
gert okkur til hjálpar.
Ég kom beint úr áfeng-
ismeðferð og fór ódofinn í
gegnum fangelsisvistina
ásamt nokkrum fleirum.
Okkur ijölgaði smátt og
smátt og við vorum sá
hópur sem truflaði hina
fangana mest. Ef vilji væri
fyrir hendi, væri hægt að
bjarga mönnum út úr víta-
hi-ing fangelsanna, með
því að deildaskipta þeim
eftirþví hvort menn vildu
vera með eða án vímuefna.
Höfuðáhersluna þarf að
leggja á að hjálpa mönnum
innan veggja fangeisanna
og fangar verða að fá að
tala við þann sem skilur
þá, sálfræðingar og geð-
læknar höfða ekki til mín,
og svo er um marga fanga.
Ég fékk reynslulausn
þegar ég átti eftir að af-
plána helming dómsins, og
það var fyrst og fremst
góð hegðun og orð góðra
manna sem stuðluðu að
því.“
Hvernig var að koma
út? „Ég var ákaflega glað-
ur þegar ég komst út, en
var einnig hræddur um
hvað myndi taka við. En
ég hafði þó fjölskyldu mína
til að leita til, ég veit ekki
hvernig mér hefði gengið
ef svo hefði ekki verið. Ég
var heppinn meðan ég sat
inni, komst í 10 tíma vinnu
ádagogátti 17.000 krón-
ur þegar ég losnaði út,
1987.
Ég hafði enga vinnu og
velti því fyrir mér liveiju
ég ætti að ljúga að vinnu-
veitendunum en ákvað að
sleppa því. í stað þess fór
ég í fyrirtækið sem ég
vann hjá fyrir tuttugu
árum og sótti um vinnu.
Þar vissu menn allt um
niína liagi og spurðu einsk-
is, heldur réðu mig.
Mér hefur alla jafna
verið vel tekið, ég hef ekki
verið látinn gjalda fanga-
vistarinnarþrátt fyrir að
ég hafi aldrei leynt fólk
því að ég hafi setið inni.
Ég fékk til dæmis góða
fyrirgreiðslu í banka þegar
ég óskaði eftir því að opna
reikning þar. En það sem
kom mér mest á óvart, var
hversu fólk vai' feimið við
mig, það vissi ekki hvernig
það átti að hegða sér.
Þegar ég sat inni heim-
sótti konan mín mig reglu-
lega og það var mér mikill
styrkur. I'jölskylda mín
hefur reynst mér mjög
vel, þó sumir fjölskyldu-
nieðlimir væru ekki reiðu-
búnir að kyngja því að ég
væri breyttur maður eftir
tuttugu ára óreglu auk
fangavistar en mér var þó
hvergi hafnað. Ég held að
fjölskyldan hafi sloppið
furðu vel út úr þessu.
Sjálfur er ég auðvitað
stórskaddaðui\én ég hef
lært að lifa með þeirri
staðreynd og að gera gott
úr því sem ég hef.“