Morgunblaðið - 18.02.1990, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1990
17
Á fótstalli heilags Vaclavs taka
nienn gjarnan laglð. Myndir af
forsetanum Havel blasa þarna við
eins og hvarvetna um alla miðborg
Prag.
þrifum, að framleiðslan hefur miðast
við sovéska markaðinn, þar sem allar
körfur um vörugæði eru í lágmarki.
Framleiðslan hefur því staðnað eða
versnað og dregist langt aftur úr,
ef miðað er vfð vestrænar kröfur.
Meðal helstu orkugjafa landsins eru
brúnkolin, sem valda allri mengun-
inni og gera Prag að menguðustu
höfuðborg Evrópu að sögn íbúa
hennar. Þótti okkur ekki unnt að
sofa við opinn glugga á nóttunni
vegna kolareyks. 16 milljónir tonna
af olíu á ári koma frá Sovétríkjunum.
Raforku fá þeir að hluta úr kjarn-
orkuverum, sem Tékkóslóvakar segja
að standist alþjóðlegar kröfur, Olíuna
hafa þeir fengið í skiptiversiun við
Soyétmenn- Óvíst er hvort þvf verði
haldið áfram. Kjarnorkuver geta þeir
ekki reist nema með aðstoð en þau
menga ekki andrúmsloftið eins og
brúnkolin, sem eru hinn mesti böl-
valdur fyrir öndunarfærin auk þess
sem þau búa til súrt regn, sem drep-
ur skógana. Til að bæta gráu ofan
á svart þarf til dæmis tvisvar sinnum
meiri orku í Tékkóslóvakíu til að búa
til eitt tonn af sementi en í Vestur-
Evrópu. Og almennt er sagt, að 2,5
meiri orku þurfi að framleiða hluti í
Tékkóslóvakíu en sambærilega vöru
á Vesturlöndum.
Fisera sagði, að bann Vesturlanda
við því að selja hátæknivörur til
kommúnistaríkjanna, COCOM-sam-
komulagið sem íslendingar hafa ekki
átt aðild að, hefði valdið því að ríkin
glímdu nú við mikla efnahagsörðug-
leika. Með „friðarsókninni", sem nú
væri hafín, rynni upp nýtt skeið í
efnahag þeirra. Ég taldi, að hér
væri orðum aukið. Ástæðan fyrir
vandanum fyrir austan væri vitlaust
stjómkerfi, rangar aðferðir, miðstýr-
ing og áætlunarbúskapur, sem hefði
leitt til stöðnunar. Fisera sagði, að
vissulega ætti það þátt í vandanum,
að öllu hefði verið stjórnað af einum
aðila.
Nýir valdamenn
í skrifstofu Borgaravettvangs í
hjarta Prag, við annan enda Vacl-
avs-torgs, spurðum við dr. Egon
Ditmar, talsmann samtakanna, hvort
þeir væntu ekki mikillar verðbólgu,
ef áform fjármálaráðherrans Vaclavs
Klaus um að gera gjaldmiðil landsins
gjaldgengan á alþjóðamörkuðum á
þremur árum næðu fram að ganga.
Ditmar hafði þau orð um fjármála-
I ráðherrann, að hann væri í senn séní
Þessi sjón blasir við úr gluggum
rúmenska sendiráðsins í Prag.
og djöfull og hann hefði sagt, að
verðbólgan yrði ekki meiri en 6% til
10?4 á ári. Fjármálaráðherrann er
fijálshyggjumaður og aðdáandi Milt-
ons Friedmans, en bækur Friedmans
voru ekki bannaðar í Tékkóslóvakíu,
líklega vegna þess að litið var á þær
sem ævintýri, svo að vitnað sé í
breska vikuritið The Economist. Tim-
othy Garton Ash er einn helsti sér-
fræðingur Breta í málefnum ríkjanna
í Austur-Evrópu og skrifar í vikurit-
ið The Spectator. Hann segist hafa
hitt Klaus í höfuðstöðvum Borgara-
vettvangs í Prag í desember. Þá
hafi hann sagt, að ekki væri til neitt
„sósíalískt lögmæti" heldur aðeins
lögmæti. Og hann hefði einnig sagt,
að ekki væri til nein „sósíalísk hag-
fræði“ heldur aðeins hagfræði. Og
Ash bætir við að Klaus sé friedman-
isti, en ýmsir nánustu samstarfs-
menn hans séu hayekistar, það er
aðhyllist kenningar Friedrichs von
Hayeks. Klaus segist vera andvígur
fjárhagsaðstoð frá Vesturlöndum,
hún kyndi aðeins undir verðbólgu.
Ditmar varð dálítið vandræðaleg-
ur, þegar ég spurði hann um „legit-
imation" eða umboð hinna nýju
valdamanna í Tékkóslóvakíu. Þeirra
sem hófu Havel til æðstu metorða
og gerðu hann að forseta eftir að
þeir ýttu um 100 þingmönnum á
brott úr þinginu. Prag er í tékkneska
hluta landsins og þar að minnsta
kosti er aðdáun á Havel svo mikil,
að auðveldlega mætti kenna hana
við persónudýrkun. Myndir af honum
blasa alls staðar við vegfarendum,
Fólk játar honum óhikað ást og virð-
ingu. Ditmar sagði, að fyrir okkur,
sem byggjum við grunnmúrað lýð-
ræði og hefðum ekki þurft að efast
um umboð þeirra, sem okkur stjóm-
uðu, væri ef til vill erfítt að skilja
nauðsyn þess að valdi væri beitt í
byltingu, en þetta hefði nú verið eina
valdbeiting þeirra í byltingunni sinni
og varla væri unnt að teija hana
ofríkisfulla, að minnsta kosti ekki í
samanburði við það, sem til dæmis
hefði gerst í Rúemníu.
Glöggur útlendingur sem við hitt-
um í Prag sagði, að meðal hinna
nýju valdamanna væri töluverður
ótti við að kommúnistar eða útsend-
arar þeirra ætluðu að stela bylting-
unni og þess vegna væru þeir vel á
verði gagnvart öllum sem þeir þekktu
ekki persónulega, af því mætti draga
þá ályktun að menntaður hópur vina
og kunningja stjórnaði landinu á
bakvið Havel, sem hefði verið hafinn
upp til skýjanna. Alexander Dubceck
gegnir ákveðnu hiutverki sem forseti
þingsins, en hann er ekki einn af
hópnum, sem í raun stjórnar landinu
og vinnur að undirbúningi kosning-
anna í júní.
Borgaravettvangur ætlar ekki að
bjóða fram í kosningunun að sögn
Ditmars, hins vegar koma fulltrúar
flokkanna, sem eru nú að fæðast
hver af öðrum, og tilkynna sig til
Borgaravettvangs. Andrúmsloftið í
skrifstofu samtakanna minnti mig
helst á kosningabaráttu meðal stúd-
enta eða þegar við unnum að undir-
skriftasöfnuninni í nafni Varins
lands. Fólk kemur í skrifstofuna til
að skrá sig eða fá fréttir af sam-
Fyrir utan forsetahöllina, þar sem Havel ræður nú ríkjum, standa
hermenn heiðursvörð. Hér eru þeir á vaktaskiptum.
Fólkið hópast að skrifstoftim Borgaravettvangs (OF) í hjarta Prag til
að sýna samstöðu og firæðast.
aði 1.074 tékkneskar krónur eða
1.757 íslenskar krónur! Við slíkar
aðstæður líður manni næstum eins
og þjófí, enda telja margir að nú
hafí útlendingar einstakt tækifæri
til að arðræna landið. Þessar tölur
sýna þó einungis efnahagsóreiðuna
eftir rúmlega 40 ára stjórn kommún-
ista í nafni sósíalismans.
Efhahagur í molum
Tékkóslóvakar líta á sig sem
menntuðustu þjóðina í Austur-Evr-
ópu. Þeir telja sig betur á vegi stadda
en nágranna sína sem eru að brjót-
ast undan oki kommúnismans og
þeir þurfi ekki á efnahagsaðstoð að
vestan að halda. Þeir þarfnist ejnkum
þekkingar „know how", vitneskju um
það, hvernig þeir eigi að taka á
vandamálum sínum, Þeim ber að vísu
ekki sáman um, hve háar erlendar
skuldir þjóðarinnar eru.
Frantisek Fisera, framkvæmda-
stjóri hjá verslunar- og iðnaðarráði
landsins, sagði að erlendu skuldirnar
næmu 7 milljörðum Bandaríkjadala
en dr. Egon Ditmar hjá Borgaravett-
vangi sagði þær vera 20 milljarða
dollara. Við spurðum Fisera, hvað
niðurgreiðslur næmu háum fjár-
hæðum samkvæmt fjárlögum. Hann
sagðist ekki geta svarað því, þar sem
ekki hefðu verið birt sundurliðuð fjár-
lög heldur aðeins niðurstöðutölur.
Þess vegna væri ógerlegt að átta sig
á einstökum þáttum innan þeirra.
Fisera sagði, að nú væri verið að
hverfa frá þjóðnýtingu og innleiða
eignarrétt einstaklinga og samtaka
þeirra að nýju. Þá mættu erlend fyr-
irtæki fjárfesta í landinu og eiga allt
að 99% í hlutafélögum. Sagði hann
ákaflega mikið að gera hjá verslun-
ar- og iðnaðarráðinu vegna fyrir-
spurna og funda með erlendum fyrir-
tækjum. Ymsir hefðu þegar tekið
ákvörðún um að hefja starfsemi í
landinu og nefndi hann meðal annars
hollenska risafyrirtækið Phillips.
Vandinn væri sá, að gjaldmiðill
landins væri ekki gjaldgengur á al-
þjóðamörkuðum og í landinu sjálfu
væri því ekki unnt að skapa arð af
rekstri fyrirtækja, þar væri hins veg-
ar unnt að framleiða góða vöru á
ódýran hátt og flytja hana síðan alla
úr landi og selja með hagnaði utan
landsins.
Af austur-evrópskum þjóðum hafa
Tékkóslóvakar komist lengst í há-
tækniiðnaði. Hins vegar hefur það
staðið öllu atvinnulífi þeirra fyrir