Morgunblaðið - 29.06.1991, Side 13

MORGIJ,\i;U\B|D RAUGARDA( jUR 29, JUNI Ii>91
Ný víglína í íslensk-
um stj órnmálum
Eru vinstri og hægri ekki lengur nothæf hugtök?
eftir Margréti S.
Björnsdóttur
Síðast liðin sjö til tíu ár hafa
umræður um íslenska flokkakerfið
og hugmyndastrauma í íslenskum
stjórnmálum einkum einkennst af
umræðum um nauðsyn þess að svo
nefndir félagshyggjuflokkar mynd-
uðu sameiginlega mótvægi gegn
Sjálfstæðisflokknum. Sjálfstæðis-
flokkurinn stæði vörð um hagsmuni
atvinnurekenda og stórfyrirtækja,
en félagshyggjuflokkarnir um vel-
ferðarkerfið_ og almenna hagsmuni
launafólks. I þessum skilningi m.a.
var Sjálfstæðisflokkurinn nefndur
hægri flokkur, en hinir vinstri
flokkar.
Megin rökin fyrir sameiningu
félagshyggjuflokkanna voru að eft-
ir gjaldþrot hugmynda Alþýðu-
bandalagsins um miðstýrðan ríkis-
búskap, eftir að Alþýðubandalagið
var hætt að gera brottför banda-
ríska hersins að úrslitaatriði og
menn gerðu ráð fyrir að Alþýðu-
bandalagið myndi þróast í hefð-
bundinn sósíaldemókratískan flokk,
þá væri fátt sem réttlætti aðskilnað
A-flokkanna. Einnig væri einungis
áherslumunur milli A-flokkanna og
Framsóknarflokksins í helstu úr-
lausnarmálum í íslenskum stjórn-
málum. Svipað gilti um Kvennalist-
ann, sem tilheyrði að sjálfsögðu
þessum hugmyndastraumi félags-
hyggju eins og við kusum að kalla
hann þegar þessar hræringar og
umræður fóru af stað. Fleira sam-
einaði flokkana en aðgreindi og
ekki væri ástæða til að vera með
fjögur útibú, sem öll væru veik
bæði að innviðum og kjörfylgi.
Eini stjornmálaflokkurinn sem
stæði undir nafni sem stjórnmála-
flokkur væri Sjálfstæðisflokkurinn.
Sá eini sem hefði tök á vandaðri
stefnumótun, kraft til að byggja
upp innra starf og loks kjörfylgi til
að koma stefnumálum sínum áleið-
is. Sama gilti um málgögn flokk-
anna. Annars vegar væri Morgun-
blaðið eina flokkstengda dagblaðið
sem stæði undir þeim kröfum sem
blaðalesendur gera í dag um ítar-
lega alhliða fréttaþjónustu, auk
vandaðra úttekta á málum líðandi
stundar eftir því sem ritstjórn blaðs-
ins kærði sig um. Hins vegar þrír
flokksblöðungar, sem fáir vilja
kaupa og einvörðungu lifa af með
beinum og óbeinum fíkisframlög-
um.
Megin hluta síðasta áratugar átti
ég ásamt öðrum verulegt frum-
kvæði að þessari umræðu. Ég starf-
aði þá með Alþýðubandalaginu og
tók þessi mál upp þar á fjölda funda
og stofnaði árið 1985 Málfundafé-
lag félagshyggjufólks með fólki úr
öllum vinstri flokkunum, félag sem
hafði það meginmarkmið að stuðla
að samvinnu fólks úr þessum flokk-
um. í tengslum við Alþýðubanda-
lagið stofnuðum við 1989 málefna-
félagið Birtingu er einkum var
hugsað til að tengja saman fólk úr
Alþýðubandalagi, vinstra fólk utan
flokka og í Alþýðuflokki. Loks stóð
ég ásamt fjölda Reykvíkinga að
borgarstjórnarframboði Nýs vett-
vangs sl. vor, sem byggði á sömu
hugsun.
Ný úrlausnarefni íslenskra
sljórnmála
Þegar þessar umræður um sam-
einingu félagshyggjuflokkanna
fóru af stað á öndverðum níunda
áratugnum var margt öðru vísi en
nú. Megin efnahagsvandi Islend-
inga var viðvarandi verðbólga og
með vissri einföldun má segja að
stjórnmálaátök stóðu einkum um
það hvernig taka skyldi á henni.
Hvort gengið yrði á hagsmuni at-
vinnurekenda eða launafólks í því
skyni að ná verðbólgunni niður og
þ.a.l. hvernig kjörum skyidi skipt í
landinu.
Síðast liðin ár hafa hins vegar
verið að skýrast risavaxnar mein-
semdir í íslensku atvinnulífi, sem
stjórnmálaátök þessa áratugar
hljóta að snúast að mestu um. Fyrst
skal telja ótrúlega dýrt og óhag-
kvæmt landbúnaðarkerfi sem kost-
ar okkur að óþörfu a.rmk. 15 millj-
arða króna á ári sé miðað við heims-
markaðsverð á landbúnaðarvörum.
í annan stað hafa verið að koma
í ljós milljarða mistök í fjárfesting-
um og ráðstöfun atvinnuvegasjóða.
Nýlegust eru dæmin um fiskeldið,
loðdýrarækt og nú síðast fýrirtækin
Álafoss (gamla og nýja) og Síldar-
verksmiðjur ríkisins. Ekki virðist
mega á milli sjá hveijir hafa hagað
sér glannalegar stjórnmálamenn,
bankastjórar eða einkaaðilar.
Reikninginn greiða nú íslenskir
skattgreiðendur og lántakendur
íslenska bankakerfisins í formi
hærri vaxta en þekkjast á Vestur-
löndum, meðan stjórnmála-
menn,stjórnendur sjóða og banka
og sérfræðingar naga áfram í „ro
og mag“ sína blýanta.
Þriðja atriðið sem ég vil nefna,
sem reyndar varð ljóst þegar fyrir
tíu árum síðan, en það er offjárfest-
ing i íslenskum sjávarútvegi, bæði
veiðum og vinnslu. Þeirri offjárfest-
ingu var lengi leynt með aukinni
sókn í íslenska fiskistofna, en und-
anfarið hefur orðið ljóst að þar verð-
ur ekki lengar gengið. Mokað hefur
verið úr atvinnuvegasjóðum til bág-
staddra fyrirtækja á landsbyggðinni
í þessu sama skyni, þeir virðast nú
flestir þurrausnir. Erfiðleikar í
rækjuvinnslu, í fiskvinnslu á Ólafs-
vík og Stokkseyri eru nýjustu dæm-
in um það að fiskvinnslustöðvar eru
of margar fyrir þann afla sem verk-
aður er í landi. Kvótakerfið virðist
hins vegar hafa dregið úr íjárfest-
ingum í fiskiskipum þótt það sé
ekki sá hvati að hagkvæmni í fisk-
veiðum sem er að verða okkur
lífsnauðsyn.
Þessi þijú atriði hafa öll haft í
för með sér mikla útgjaldaaukningu
fyrir ríkissjóð, leitt til krónísks halla
á ijárlögum og stórfelldrar skulda-
söfnunar ríkisins, sem lögð verður
á skattgreiðendur að ógleymdum
kynslóðum framtíðarinnar.
Skammsýn stefna stjórnvalda og
hagsmunasamtaka í málefnum
landbúnaðar og sjávarútvegs hefur
komið í veg fyrir að byggðaþróun
yrði með þeim hætti að lífvænleg-
ustu og byggilegustu staðirnir efld-
ust og lífskjör og aðstæður fólks
til sjávar og sveita þróuðust með
sama hætti og á höfuðborgarsvæð-
ingu. Sjávarþorpum og bújörðum
er haldið í byggð með miðstýrðum
aðgerðum og fjárstyrkjum, sem til
lengdar geta ekki tryggt viðunandi
lífskjör. Þetta hefur leitt til óþol-
andi togstreitu milli fólks á þéttbýl-
isstöðum og fólks í hinum dreifðu
byggðum. Togstreitu, sem við á
höfuðborgarsvæðinu nefnum lands-
byggðavæl, en þeir á landsbyggð-
inni miðstýringu og ofríki okkar.
Afrek síðustu ríkisstjórnar var
að ná tökum á verðbólgunni. Hún
gerði það einkum með tvennum
hætti. Hún fékk aðila vinnumarkað-
arins til að sætta sig við 10-15%
kjaraskerðingu og hún íjármagnaði
lánsfjárþörf ríkisins á innlendum
lánamarkaði. En hún hafði hvorki
hugrekki né vilja til að takast á við
áðurnefndar meinsemdir í íslensku
atvinnulífi.
Hin nýja víglína
Lausn þeirra vandamála sem hér
hefur verið lýst verður meginverk-
efni næsta áratugar. Hugmyndir
þar að lútandi munu skipa mönnum
í fylkingar og mynda hina nýju
víglínu í íslenskum stjórnmálum.
Orsaka vandans er fyrst og
fremst að leita i afskiptum stjórn-
Doktor í hagfrædi
BIRGIR Þór Runólfsson varði doktorsritgerð í hagfræði við George
Mason-háskóla í Virginíuríki, Bandaríkjunum, 12. júní síðastliðinn. Rit-
gerðin ber enska heitið „Ordered Anarchy, State, and Rent Seeking:
The Icelandic Commonwealth, 930-1264.“ Hún fjallar um tilurð og
þróun þjóðskipulags á íslandi á þjóðveldistímanum.
I ritgerðinni eru nýttar kenningar
nýstofnanahagfræði (neoinstitution-
al economics) og með því sett fram
nýtt sjónarhorn á upphaf og lok þjóð-
veldisins. Sérstök áherzla er lögð á
að beita kenningum um þróun sam-
starfs (evolution of cooperation) og
kenningum almannavalsfræði (public
choice) á aðstöðusamkeppni (rent-
seeking) til greiningar á tilurð og
þróun stofnana þjóðveldisins.
í dómnefnd um ritgerðina sátu
prófessorarnir Viktor Vanberg, sem
var formaður nefndarinnar, Richard
E. Wagner, Leonard P. Liggio, Sig-
urður Líndal og James M. Buchanan,
nóbelsverðlaunahafi í hagfræði.
Birgir Þór Runólfsson fæddist í
Keflavík 5. ágúst 1962 og lauk stúd-
entsprófi af viðskiptabraut frá Fjöl-
brautaskóla Suðurnesja árið 1983.
Hann lauk BA-prófi í hagfræði frá
Lewis & Clark-háskóla í Oregonríki
í Bandaríkjunum 1986 og meistara-
prófi í hagfræði frá George Mason-
háskóla árið 1990.
Dr. Birgir starfar sem hagfræð-
ingur á efnahagsskrifstofu fjármála-
ráðuneytisins. Hann hefur áður
starfað sem stundakennari í Háskóla
íslands, sem hagfræðingur hjá
Byggðastofnun og sem skrifstofu-
stjóri hjá Fiskmarkaði Suðurnesja.
Foreldrar hans eru Runólfur J. Sölva-
son og Sveina María Sveinsdóttir,
Keflavík.
Dr. Birgir Þór Runólfsson.
Margrét S. Björnsdóttir
„Ljóst er því að íslenska
flokkakerfið eins og það
er nú býður ekki upp á
skýra valkosti hvað þessi
mál varðar. Víglínan er
hins vegar skýr, annars
vegar munu framsóknar-
menn allra flokka standa
vörð um forneskjuna í
íslensku efnahagslífi.
Hins vegar víglínunnar
standa (vonandi) nýir
bandamenn, jafnaðar-
menn og frjálslynt fóik
sem vill allt til vinna að
spádómar Þráins Egg-
ertssonar hagfræðipró-
fessors um ísland sem
fátækasta ríki álfunnar
rætist ekki.“
málamanna af atvinnuvegum og
þar með atvinnu- og byggðaþróun.
Afskiptum sem eru meiri hér en
tíðkast á Vesturlöndum. Hags-
munasamtök atvinnurekenda, eink-
um í sjávarútvegi, fiskvinnslu og
landbúnaði, hafa einnig getað beitt
ríkisvaldinu fyrir sína hagsmuni
sbr. afskipti þeirra af stefnumótun
síðustu ára í landbúnaði og sjávar-
útvegi. Virðast íslenskir stjórnmála-
menn telja það sérstaka dyggð að
hafa sem víðtækast samráð við þau
í stað þess að láta hagsmuni al-
mennings sitja í fyrirrúmi.
Flestir íslenskir stjórnmálaflokk-
ar eru klofnir í afstöðu sinni til
þess hvernig við eigum að komast
út úr þessum ógöngum.
Annars vegar eru forystumenn
og -konur Framsóknarflokks, Al-
þýðubandalags og Kvennalista sem
virðast ekki sjá aðra leið en þá að
þessi mál lúti áfram forsjá hinna
vitru landsfeðra og -mæðra, niður-
greidd úr sjóðum almennings og
komandi kynslóða. Þótt annað heyr-
ist ekki frá talsmönnum þessara
flokka er mér þó kunnugt um
áhrifamikla einstaklinga innan
þeirra sem eru annarrar skoðunar.
Hins vegar eru þeir sem:
* Vilja að landbúnaður á íslandi sé
rekinn eins og hver önnur iðngrein
án kvóta, á niðurgi'eiðslna, en í
samkeppni þannig að góðir búmenn
fái notið sín neytendum tii hags-
bóta. Hér er ekki verið á þessu stigi
að tala um innflutning búvöru, þó
það komi að sjálfsögðu til greina
þegar fram í sækir.
* Vilja að ríkið taki leigu af kvóta
í stað þess að úthluta verðmætustu
auðlind þjóðarinnar ókeypis eftir
þvi hver veiddi tiltekinn afla á til-
teknu árabili. Kvótaleiga tryggi
-13
sanngjarna hlutdeild almennings í
þessum auðæfum, en jafnframt til
lengri tima þróun í átt til öflugri
og hagkvæmari sjávarútvegs- og
fiskvinnslufyrirtækja. Þannig megi
létta af skattgreiðendum ánauð
byggðaframkvæmda-og atvinnu-
tryggingasjóðanna svo nefndu, sem
allir virðast nú hvort sem er komn-
ir í þrot...
* Vilja að hvers kyns einokun stór-
fyrirtækja eða samtaka sé aflétt.
* Vilja erlenda samkeppni við
íslenska bankabáknið, sem veltir
óhagkvæmni í rekstri (fleiri banka-
starfsmenn á hveija þúsund íbúa,
en þekkist í Evrópu) og glannaskap
í útlánum yfir á almenna lántakend-
ur.
* Vilja jafna vægi atkvæða.
* Vilja úthýsa þeim ósið íslenskra
stjórnmálaflokka að troða „sínurn"
mönnum í stöður hjá ríkinu eða
ríkisfyrirtækjum óháð hæfni þeirra.
(sbr.umræður nú um það hver verði
næsti útvarpsstjóri, þar sem það
er talinn eðlilegasti hlutur í heimi
að ekki komi aðrir til greina en
fólk úr innsta hring Sjálfstæðis-
flokksins).
* Vilja skoða fordómalaust kosti og
galla einkavæðingar opinberra fyr-
irtækja og þjónustu.
Og þannig mætti lengi telja upp
hugmyndir sem allar hafa það meg-
in markmið að auka hagkvæmni
og arðsemi í íslensku atvinnulífi,
þannig að stytta megi vinnutíma,
hækka laun og halda uppi öflugu
velferðarkerfi og aðstoð við þá
þegna þjóðfélagsins sem af ein-
hveijum ástæðum bjarga sér ekki
sjálfir.
En hvar skyldu vera fylgismenn
þessara hugmynda? Þeir eru fyrst
og fremst meðal íslensks almenn-
ings, sem er ekki jafn óskynsamur
og stjórnmálamenn virðast oft
halda, enda borgar hann brúsann
en ekki þeir.
Alþýðuflokkurinn setti að vísu
fyrir síðustu kosningar fram stefnu-
skrá í þessum anda, þokkalega út-
færða í nokkrum málaflokkum, en
því miður tókst flokknum ekki að
ná verulegum árangri í lykilmálum
við myndun núverandi ríkisstjórnar.
A.m.k. ekki í landbúnaði og sjávar-
útvegi sem afhentir voru fulltrúum
„gömlu hugmyndanna" framsókn-
armönnunum Þorsteini Pálssyni og
Halldóri Blöndal, sem báðir hafa
lýst því yfir að engu skuli breytt.
Eftir stendur að á sviði viðskipta-
hátta getur Alþýðuflokkurinn ýmsu
breytt í gegnum sín ráðuneyti, sbr.
þá yfírlýsingu Jóns Sigurðssonar á
dögunum, að olíuverslun yrði loks
gefín fijáls.
Sjálfstæðisflokkurinn er alger-
lega tvíátta í þessum málum. í orði
er hann flokkur frelsis, en þegar
kemur að hagsmunum landeigenda,
útvegsmanna og stórfyrirtækja, þá
minnir hann helst á gamlan hrepp-
stjóra. Innan flokksins eru þó fijáls-
lynd öfl sem vilja gera upp við mið-
stýringu, einokun, sjóðasukk og
pólitíska fyrirgreiðslu. Þessi öfl eru
því miður ekki hávær innan þing-
flokks þeirra, en í ritstjórnarskrif-
um Morgunblaðsins einkum í
Reykjavíkurbréfi er þó oft tekin
skýr afstaða með þessum frjáls-
lyndu hugmyndum. Er mér sem
gömlum vinstri manni heldur
brugðið þegar ég verð helst að fara
í Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins
eða ritstjórnargreinar í DV vilji ég
lesa stjórnmálaskrif sem mér ofbýð-
ur ekki. Ýmsir yngri menn í Sjálf-
stæðisflokknum s.s. Víglundur Þor-
steinsson, Markús Möller og Páll
Kr. Pálsson hafa einnig tjáð sig
tæpitungulaust og skynsamlega um
þessi mál.
Ljóst er því að íslenska flokka-
kerfið eins og það er nú býður ekki
upp á skýra valkosti hvað þessi mál
varðar. Víglínan er hins vegar skýr,
annars vegar munu -framsóknar-
menn allra flokka standa vörð um
forneskjuna í íslensku efnahagslífi.
Hins vegar víglínunnar standa (von-
andi) nýir bandamenn, jafnaðar-
menn og frjálslynt fólk sein viil allt
til vinna að spádómar Þráins Egg-
ertssonar hagfræðiprófessors um
ísland sem fátækasta ríki álfunnar
rætist ekki.
llöfundur erfélagi i
Alþýðuflokknum.