Morgunblaðið - 29.06.1991, Síða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. JÚNÍ 1991
Minning:
Þorgerður Jónsdóttir
frá Svartanúpi
Fædd 20. janúar 1897
Dáin 22. júní 1991
í júlímánuði árið 1857 gengu í
hjónaband Þorgerður Jónsdóttir frá
Svartanúpi í Skaftártungu þá 27
ára gömul og Brynjólfur Guð-
mundsson frá Götum í Mýrdal þá
24ra ára. Þorgerður átti m.a. ættir
að rekja til Ólafs Ólafssonar bónda
í Hjörleifshöfða og Sturla Jónsson
bóndi á Þórustöðum í Grímsnesi var
afi hennar. Langafi Brynjólfs var
hins vegar Ögmundur sonur Högna
Sigurðssonar á Breiðabólstað
(Presta-Högni) eh hann var kvænt-
ur Salvöru Sigurðardóttur frá Ás-
garði í Grímsnesi.
Hjúskapur Þorgerðar og Brynj-
ólfs varð upphaf fjölmennrar ættar
sem margir nefna Heiðarættina.
Nýgiftu hjónin bytjuðu búskap
sinn á Litlu-Heiði en voru síðar 5
ár í Breiðuhlíð í Mýrdal en fluttu
svo aftur að Litlu-Heiði 1867 og
bjuggu þar síðan, þar til Brynjólfur
lést árið 1900 er hann hrapaði í
Heiðarfjöllum. Þorgerður átti heima
á Litlu-Heiði þar til hún lést árið
1920.
Þorgerður á Heiði, eins og hún
var kölluð, var ljósmóðir og þekkt
kona í Mýrdal fyrir myndarskap á
flestum sviðum. Börn þeirra Þor-
gerðar og Brynjólfs sem upp kom-
ust voru sex talsins. Næst yngstur
í þeirra hópi var Jón Brynjólfsson
sem fæddist í Breiðuhlíð árið 1865.
Hann ólst upp hjá foreldrum sínum.
Um fermingu varð hann fyrir því
áfalli að fá lömunarveiki, sem olli
því að hann missti mátt í annarri
hlið líkamans. Þetta lagaðist en þó
ekki að fullu. Hann var haltur á
öðrum fæti það sem eftir var ævinn-
ar. Þrátt fyrir þennan áverka gat
Jón stundað flesta líkamlega vinnu
og mun það hafa hjálpað til hve
harðfylginn hann var enda lét ná-
granni Jóns þau orð falla að hann
væri harðgerður maður með af-
brigðum.
Árið 1892 giftist Jón Rannveigu
Einarsdóttur. Hún var dóttir hjón-
anna Einars Einarssonar frá
Þykkvabæ í Landbroti, síðar bóndi
á Strönd í Meðallandi og Rannveig-
ar Magnúsdóttur frá Skaftárdal.
Þau Jón og Rannveig dvöldu tvö
fyrstu búskaparárin á Litlu-Heiði
en árið 1894 hefja þau búskap á
Höfðabrekku. Þannig vildi til, að
Rannveig og Vilborg eldri systir
hennar fengu Höfðabrekkuna í arf.
Magnús Magnússon bóndi á Skaft-
árdal hafði fest kaup á jörðinni og
reyndar eignaðist hann fleiri jarðir.
Honum auðnaðist bláfátækum að
komast í góð efni með miklum
dugnaði. Hann náði þeim metorðum
að verða útnefndur Dannebrogs-
maður.
Jón Brynjólfsson og Rannveig
eignuðust helming Höfðabrekkunn-
ar og bjuggu á vestri partinum en
þau Vilborg og Sveinn Ólafsson
maður hennar áttu hinn helminginn
og bjuggu á eystri partinum með
sonum sínum þremur: Karli, Gústaf
og Einari Ólafi (síðar prófessör).
Rannveig og Jón eignuðust sjö
börn sem upp komust. Þriðja í röð-
inni var Þorgerður sem fæddist á
Höfðabrekku 1897. Nú eru aðeins
tveir synir á lífi, Ólafur -sem dvelur
á dvalarheimili aldraðra í Vík. Hann
var giftur Elísabetu Ásbjörnsdóttur,
og Brynjólfur sem var giftur Maren
Guðmundsdóttur og dvelur nú einn
á heimili sínu í Reykjavík. Þessir
tveir öldungar eru enn við ótrúlega
góða heilsu. Hin systkini Þorgerðar
sem nú eru látin voru: Magnús,
giftur Halldóru Ásmundsdóttur sem
lifir mann sinn, nú 95 ára, Guðrún
sem gift var Guðmundi Þorsteins-
syni, Einar, giftur Kristínu Páls-
dóttur, og Steinunn, gift Valmundi
Björnssyni.
Þorgerður ólst upp á Höfða-
brekku með foreldrum sínum. Hun
minntist oft á veruna þar og, hvað
lífsbaráttan var hörð. Faðir hennar
sótti vinnu til Víkur við smíðar,
einnig reri hann þar á árabát, þeg-
ar gaf á sjó en það gat verið stop-
ult. Þótt oft væri þröngt í búi hjá
mörgum á þessum árum þá mun
aldrei hafa skort mat hjá þeim Jóni
og Rannveigu. Fýlatekjan í Höfða-
brekkuhömrunum var mikil matar-
björg fyrir ábúendur jarðarinnar og
éinnig fiskur þegar gaf á sjó.
Þau Sveinn og Vilborg bjuggu á
Höfðabrekku 1894-1905 en þá
seldu þau Björgvin Vigfússyni sýsl-
umanni sinn jarðarpart en hann tók
við Skaftafellssýslu vorið 1905.
Fluttu Sveinn og Vilborg með fjöl-
skyldu sína að Suður-Hvammi í
Mýrdal og bjuggu þar til ársins
1922 er þau fluttu til Reykjavíkur.
Það kom fljótt í ljós að Björgvin
sýslumaður hafði líka áhuga á því
að kaupa vestri part Höfðabrekk-
unnar. Mun það m.a. hafa haft
áhrif á þá ákvörðun Jóns Brynjólfs-
sonar og Rannveigar að selja sinn
part og flytja til Víkur 1907 með
fjölskyldu sína (Brynjólfur sonur
þeirra dvaldi þó áfram einhvern
tíma á Höfðabrekku), en þorpið var
þá í örri uppbyggingu. Jón hafði
þá þegar byggt sér íbúðarhús undir
Víkurbökkum.
Þorgerður ólst svo upp áfram hjá
foreldrum sínum í Vík. Hún stund-
aði barnaskólanám eftir því sem þá
gefðist og síðar fór hún í unglinga-
skólann. Þar lærði hún dönsku og
nokkuð í ensku. Hún notaði vel
þetta stutta skólanám og tungu-
málanámið gerði henni kleift að
lesa dönsku. Mikill gestagangur var
á heimili foreldra Þorgerðar í Vík
og oft þröng í húsi, ekki síst á vor-
in þegar vorkauptíðin stóð yfir og
sama á haustin þegar bændur ráku
sauðfé til slátrunar. Þorgerður hóf
störf í foreldrahúsum eins fljótt og
kraftar leyfðu. Allir þurfa að vinna
til þess að framfleyta sjálfum sér
og fjölskyldunni. Þorgerður starfaði
svo utan heimilisins eins og algeng-
ast var um ungar stúlkur á þeim
árum. Hún fór í sveit á sumrin fyrst
sem unglingur og síðar kaupakona.
Var hún á nokkrum bæjum í Mýr-
dal og einnig fyrir austan Mýrdals-
sand. Árið 1918 dvaldi Þorgei-ður
hjá Guðrúnu systur sinni sem þá
var búsett á Patreksfirði með fjöl-
skyldu sinni. Hafði hún oft orð á
því, að það hefði verið lærdómsríkt
að dvelja þar. Meðal annars lærði
hún þar að dansa laneier.
Þorgerður giftist hinn 24. júií
1920 Einari Erlendssyni verslunar-
manni hjá Kaupfélagi Skaftfellinga
í Vík. Bjuggu þau tvö fyrstu árin
í húsi Erlendar föður Einars sem
giftur var Ragnhildi Gísladóttur frá
Norður-Götum. Erlendur Björnsson
var annar innflytjandinn í Víkur-
þorp árið 1797. Þröngt var í litla
húsinu hjá þeim Einari og Þorgerði
fyrstu árin en sambúðin þar var
góð. Árið 1920 hófust þeir feðgar
Erlendur og Einar handa um bygg-
ingu nýs íbúðarhúss uppi á Víkur-
bökkum. Byggingin var hafin 4.
júlí og henni var lokið 7. desember.
Bjó Einar með fjölskyldu sinni í
eystri hluta hússins (2A) og Erlend-
ur í vestri hlutanum ('/.<). Hafði
Erlendur smíðastofu í kjallara húss-
ins.
Útsýni úr nýja húsinu sem fékk
nafnið Grund var mikið og fagurt.
Reynisdrangar og Reynisfjall í
vestri, Gæsatindar og Mýrdalsjök-
ull í norðri Arnarstakksheiði með
Höttu, Hrafnatind og Víkurhamra
ásamt Hjörleifshöfða í austri og í
suðri innsiglaði hafið þennan fagra
hring.
Enda þótt aðalstarf Einars Er-
lendssonar \'æri hjá Kaupfélagi
Skaftfellinga hafði hann í nokkur
ár umsjón með vöruflutningaskip-
inu Skaftfellingi sem flutti vörur
til Víkur og fleiri staða við suður-
ströndina. Þá hafði Einar leyfi frá
kaupfélaginu að stunda sjóróðra á
vetrarvertíð. Átti hann ásamt Er-
lendi föður sínum og fleirum sexær-
inginn Svan, sem Erlendur hafði
smíðað. Var Einar formaður með
bátinn. Það var hins vegar undir
hælinn lagt hve oft var hægt að róa
til fiskjar. Brimótt suðurströndin
var oft spör á gæftir. Þá stundaði
Einar einnig bjargsig í Reynisfjalli
um fýlatímann síðustu viku í ágúst-
mánuði. Hann og nokkrir aðrir
höfðu fjallið á leigu af Víkurbænd-
um. Var fýllinn góð búbót og á
haustin voru á Grund ein til tvær
tunnur af söltuðum fýl. Var þetta
talin herramannsmatur þeirra sem
komust á bragðið. Ofannefnd auka-
störf Einars lögðust niður þegar
kom fram á fjórða áratug aldarinn-
ar.
Þau Þorgerður og Einar eignuð-
ust þrjú börn. Þau eru: Erlendur
sem gegndi forstjórastarfi Sam-
bands ísl. samvinnufélaga í þrjá
áratugi. Hann kvæntist Margréti
Helgadóttur frá Seglbúðum og eiga
þau þijú börn, Helgu meinatækni,
Eddu píanóleikara og Einar Ijós-
myndafræðing. Steinunn (Nenna)
sem lærði hjúkrunarfræði bæði í
Reykjavík og í Bandaríkjunum. Hún
hefur verið búsett vestra frá 1948
og hefur verið yfirhjúkrunarkona á
Háskóláspítalanum í Los Angeles
um árabil. Hún kvæntist Albert
Fink lækni. Þau eiga tvö börn, Dísu
magister í Norðurlandamálum, bú-
sett í Danmörku, og Henry Einar
lögfræðing búsettan í Kaliforníu.
Erla, hún útskrifaðist úr Kvenna-
skólanum og síðar íþróttaskólanum
á Laugarvatni. Hún hefur stundað
kennara- og skrifstofustörf. Hún
kvæntist Gísla Felixsyni rekstrar-
stjóra og eiga þau þijú böm, Einar
Indriða tæknifræðing, Efemíu
Hrönn kennara og Omar Loga
matvælafræðing. Erla og Gísli hafa
verið búsett á Sauðárkróki. Þá ólst
upp hjá þeim Einari og Þorgerði
bróðursonur Einars, Björn Berg-
steinn Björnsson. Faðir Bjöms fórst
ásamt Bergsteini bróður hans í
fiskiróðri frá Vestmannaeyjum árið
1918 áður en Björn fæddist. Hann
ólst fyrst upp hjá Erlendi afa sínum
og Ragnhildi ömmu en þegar þau
féllu frá ólst hann upp hjá þeim
Þorgerði og Einari. Björn Berg-
steinn Björnsson giftist Ólöfu
Helgadóttur hjúkrunarkonu frá
Seglbúðum. Þau áttu fjögur börn:
Ragnhildi kennara, Helga flugum-
ferðarstjóra, Erlend líffræðing og
bónda og Gyðu Björk líffræðing.
Barn Björns fyrir hjónaband með
Jónu Bjömsdóttur er Birna gift
Guðmundi Þorsteinssyni kennara.
Björn lést í bifreiðaslysi 1986 og
Ólöf kona hans lést 1990.
Þorgerður var mikil húsmóðir og
lagði mikinn metnað í að halda fag-
urt heimili. Einnig lagði hún sig
fram í matargerð meira en algengt
var á þeim tíma. Hún eignaðist fljótt
danska matreiðslubók sem hún
nýtti sér vel. Þá fékk hún líka
mataruppskriftir úr dönskum viku-
blöðum sem Einar maður hennar
var áskrifandi að. Á þessum árum
var í Skaftafellssýslum ekki um að
ræða aðra gististaði en í heimahús.
Þess vegna voru flest heimili í Vík
gististaðir fyrir þá sem þurftu að
dvelja í Vík í lengri eða skemmri
tíma.
Það kom oft í hlut Þorgerðar að
hýsa ýmsa frammámenn þjóðarinn-
ar er þeir þurftu að gista í Vík og
minntist hún stundum á nokkra
þeirra. Einn heimilisgesturinn var
Guðmundur Einarsson frá Miðdal
sem oft gisti hjá þeim þegar hann
var á ferðinni í jöklaleiðöngrum sín-
um. Þannig eignuðust þau hjónin
vináttu við fólk hvaðanæva að. En
fyrst og fremst vora það þó sveit-
ungarnir nær og fjær sem voru tíð-
ir gestir alveg eins hjá þeim eins
og hafði verið hjá foreldram þeirra.
Þorgerður var áhugasöm um
garðrækt. Hún lagði verulega vinnu
í blómabeðin í garðinum á Grund
og ræktaði þar líka grænmeti. Ég
minnist þess er við Erlendur vorum
á ferð síðla sumars þegar hún fæddi
okkur á jarðarbeijum úr garðinum
sínum. Þau smökkuðust frábærlega
vel. Það var eitthvert ferskt íslenskt
bragð af þeim.
Faðir minn var einn af þeim
mörgu sem oft dvaldi dögum saman
hjá þessum ágætu hjónum. Hann
var endurskoðandi kaupfélagsins
og þurfti því að eyða talsverðum
tíma í þau störf. Á síðustu árum
ævi hans átti hann við erfið veik-
indi að stríða. Þá mátti á stundum
heita að Þorgerður vekti yfir honum
dag og nótt. Meiri nærgætni og
hugulsemi var ekki hægt að sýna.
Þorgerður tók virkan þátt í fé-
lagslífinu í Vík. Hún gerðist félagi
í Kvenfélagi Hvammshrepps, fljótt
eftir að það var stofnað árið 1919.
Þegar Guðlaug Halldórsdóttir í Suð-
ur-Vík féll frá árið 1926 tók Þor-
gerður við gjaldkerastarfi félagsins
sem hún gegndi um árabil. Þá var
hún kjörin formaður félagsins en
vegna annarra starfa gegndi hún
því aðeins í eitt ár. Þá var Þorgerð-
ur virkur félagi í sambandi við leik-
starfsemi kvenfélagsins. Um árabil
færði félagið upp leiksýningar í
samkomuhúsinu í Vík. Tók Þor-
gerður þátt í þessum sýningum
meira og minna. Hún var mjög
áhugasöm um þessi mál og las mik-
ið enda átti Einar all-gott bókasafn
á þessum árum. Þá starfaði Þor-
gerður í skólanefnd í Vík í fjölda
ára. Þótt hún sýndi þessum félags-
málum mikinn áhuga stóð hugur
hennar þó næst heimili sínu.
Þegar ég var 14 ára gömul í
Seglbúðum kynntist ég fyrst fjöl-
skyldu Einars og Þorgerðar þegar
þau komu í sumarfrí ásamt annarri
fjölskyldu úr Vík og tjölduðu við
túngarðinn heima rétt við Grenlæk.
Þau höfðu ákveðið að dvelja þar
tvær vikur. Nærri má geta hve
mikla fyrirhyggju þurfti af hendi
húsmæðranna til þess að tryggja
að nóg væri til af matföngum og
nauðsynlegum áhöldum þennan
tíma sem dvalið var í sveitinni, en
næsta verslun var í 100 km fjar-
lægð. Nokkur búdrýgindi voru þó
af silungsveiði karlmannanna úr
Grenlæk en konur og börn stunduðu
berjatínslu. Ég minnist þess hve oft
var gestkvæmt hjá þeim í tjöldun-
um, jafnvel komu næturgestir langt
að. Síðar meir reistu þau hjónin
ásamt vinafólki lítinn skúr, að vísu
án allra þæginda en þetta var samt
stórt stökk frá tjöldunum. Oft undr-
aðist ég hve margt fólk gat komist
fyrir í þessum litla skúr, en sam-
komulagið var gott og myndarskap-
ur Þorgerðar leysti flest mál. Jafn-
vel mestu óveðursdagamir voru
ánægjulegir, þá fór faðir minn í
heimsókn til þeirra og slegið var í
slag og spilað fram á rauðanótt.
Kynni við þessa fjölskyldu lögðu
grundvöll að hamingju lífs míns,
þar sem ég giftist síðar Erlendi
syni þeirra Einars og Þorgerðar.
Eftir að öll börn Þorgerðar og
Einars fóru að heiman dvöldu þau
alltaf hjá okkur á jólum. Má segja
að þegar börnin okkar komu til
sögunnar þá voru afi og amma
þýðingarmikill þáttur jólahaldsins,
því Einar afi lék jólasvein á að-
fangadagskvöld í fjölda ára. Við
Erlendur og börnin okkar áttum
einnig ánægjulegar stundir á heim-
ili Einars og Þorgerðar í Vík og
einnig vorum við stundum öll saman
á æskuslóðum mínum við Seglbúð-
ir. Síðar kom veglegur sumarbú-
staður fyrir fjölskylduna og þróunin
hélt áfram. Við Erlendur byggðum
okkar eigin bústað við Grenlæk
árið sem hringvegurinn var opnaður
1974. Þar tókum við á móti mörgum
gestum meðan Erlendur starfaði í
Sambandinu.
Árið 1975 fluttu Einar og Þor-
gerður til Reykjavíkur í íbúð Hrafn-
istu við Jökulgrunn. Að búa í húsi
sínu í Vík var orðið þeim ofviða.
Það voru samt ekki létt spor fyrir
þau að flytja úr Víkinni, sérstaklega
fyrir Einar. Hann hafði dvalið þama
svo til allan sinn aldur. Tilboðum
um kaupfélagsstjórastöður utan
Víkur hafði honum boðist en svarið
var alltaf það sama, „ég vil starfa
áfram hjá Kaupfélaginu í Vík“.
Hann var þarna rótfastur. Drang-
arnir, Reynisíjall og Jökullinri voru
vinir hans og minningarnar í lífs-
hlaupi hans voru úr Víkinni, þar
veitti lífið honum mikla hamingju
og þar fékk hann líka sína lífsfyll-
ingu, enda þótt dimma skugga
bæri fyrir hugskotssjónir þegar sjó-
slysin komu upp í hugann.
Fjölskylda okkar og annarra
skyldmenna reyndi að hjálpa tengd-
aforeldram mínum til þess að aðlag-
ast breytingunum, enda fór svo að
þau sættu sig við að dvelja í Jökul-
grunni. Kannski varð þeim þetta
léttara fyrir það, að húsið okkar
var í næsta nágrenni við íbúðina
þeirra. Þorgerður hafði oft á orði,
að hún hefði ekki þorað að vona
að svo stutt yrði á milli okkar. En
dæturnar vora lengra í burtu, en
væru þær á ferðinni í Reykjavík
eyddu þær öllum stundum sem þær
gátu hjá foreldrum sínum.
Árin í Jökulgrunni voru að mörgu
leyti góð ár fyrir Einar og Þor-
gerði. Með þeirri hjálp sem þau
fengu frá Hrafnistu gátu þau hald-
ið þar heimili í sjö ár en síðan fluttu
þau að Hrafnistu. Þá þurfti líka
aðlögun en aldurinn var að færast
yfir og hjálpaði til þess að þau
sættu sig betur við breytingarnar.
Einar hélt upp á 90 ára afmæli sitt
1. febrúar 1985 og var við sæmi-
lega heilsu, en svo fór að halla
undan fæti. Hann lést á Borgarspít-
alanum eftir stutta legu 1987.
Þorgerður bar missinn með jafn-
aðargeði, þótt söknuðurinn undir
niðri væri mikill. Þau höfðu lifað
saman í óvenjulega kærleiksríku
hjónabandi í 67 ár og hún var þakk-
lát fyrir þessi ár og fyrir það að
börnunum þeirra hafði vegnað vel.
Eftir að Þorgerður varð ein,
heimsótti ég hana á Hrafnistu næst-
um daglega. Það var einhver sterk-
ur þráður sem batt okkur saman.
Þorgerður bjó yfir einhverri dul-
skynjun sem erfitt var að skýra.
Hún sá fyrir ókomna atburði. Hún
hugsaði mikið um trúmál og eyddi
miklum tíma í að bijóta til mergjar
boðskap Krists í Nýjatestamentinu.
Trú hennar var sterk en þó ofin
vissu raunsæi. Sum börnin mín og
tengdabörn trúðu því að Þorgerður
amma gæti sent þeim jákvæðar
hugsanir þegar þau þurftu að ráða
fram úr málum eða koma fram
opinberlega t.d. á tónleikum. Þá var
oft sagt við Þorgerði ömmu: „Viltu
hugsa til mín.“ Þeim fannst þetta
bera árangur.
Það var erfiðara fyrir Þorgerði
að bera ellina vegna þess hve hún
missti mikla sjón. Hún hafði áður
þegar þau bjuggu í Jökulgrunni
unnið mikla handavinnu með því
að hekla dúka og mottur. Afköstin
voru ótrúlega mikil. Hún gafst samt
ekki upp á handavinnunni eftir að
sjónin dofnaði. Þá tók hún til við
að pijóna sokka og vettlinga handa
börnum og barnabörnum og fleir-
um. Þessi vinna stytti henni stundir
og hún naut þess að geta hlustað
á útvarpið og fylgst með öllum
fréttum innlendum sem útlendum.
Þorgerði byijaði að hraka þann 13.
júní. Það urðu henni sérstök von-
brigði vegna þess að hún átti von
á langþráðri heimsókn dóttur sinnar
frá Bandaríkjunum. Nokkru síðar
varð hún rúmliggjandi. Þá virtist
ljóst að hveiju stefndi. Þegar dóttir
hennar frá Bandaríkjunum kom tij
hennar var það af henni dregið að
hún gat aðeins sagt: „Ertu nú kom-
in.“ Það voru hennar síðustu skýru
orð. Hún andaðist á Hrafnistu laug-
ardaginn 22. júní. á nítugasta og
fimmta aldursári.
Fyrir hönd fjölskyldunnar vil ég
bera fram þakkir til starfsfólks
Hrafnistu fyrir framúrskarandi
umhyggju og nærgætni sem það
sýndi Þorgerði í gegnum árin. Þær