Morgunblaðið - 29.09.1991, Blaðsíða 16

iMQRGtWBLAÐIÐ SUWUPAGU'R 29. SEFJ'EMBERíilöStl
vl«6
Án sovézks stuðnings eru
dagar stjórnar hans taldir að
dómi bandarískra sérfræðinga
eftir Guðm. Halldórsson
MÍKHAIL Gorbatsjov Sovétforseti hefur lýst því yfir að viðræður
verði fljótlega hafnar um brottflutning 11.000 sovézkra hermanna
frá Kúbu. Yfirlýsing hans er alvarlegasta áfallið af mörgum, sem
stjórn Fidels Castros hefur orðið fyrir á tiltölulega skömmum tíma.
Sovétmenn hafa dregið verulega úr aðstoð og niðurgreiðslum, við-
skipti við Austur-Evrópu hafa lagzt niður og nú er svo komið að
bandarískir sérfræðingar telja að stjórn Castros sé dauðadæmd,
þótt hún kunni að haldast við völd í nokkur ár enn.
Castro og Gorbatsjov: minni aðstoð.
Talið er að frekar fáir
sovézkir hermenn
verði eftir á Kúbu,
ef 11.000 verða
fluttir þaðan. Þótt
Gorbatsjov segði
ekkert um áhrifin,
sem slíkur brottflutningur kynni
að hafa á hernaðaraðstoðina við
Kúbu, eða hvort framhald yrði á
hergagnasendingum, virðist hilla
undir lok tímabils náins hernaðar-
samstarfs Sovétmanna og Kúb-
verja, sem náði hámarki í Kúbudeil-
unni í október 1962 og leiddi til
kúbverskrar hernaðaríhlutunar
með sovézkum stuðningi í Eþíópíu
og Angola.
Þegar Kúbudeilan stóð sem hæst
voru 40.000 sovézkir herrpenn á
Kúbu. Með hjálp Sovétmanna komu
Kúbveijar sér upp öflugum herafla,
sem nú mun skipaður 100.000
mönnum auk 130.000 varaliða.
Mótbárum gegn miklum viðbúnaði
við bæjardyr Bandaríkjamanna
hefur verið svarað með fullyrðing-
um um að Kúbveijar þurfi sovézka
hernaðaraðstoð til að afstýra hættu
á bandarískri innrás og koma í veg
fyrir að grafið verði undan bylting-
unni. Með sömu rökum hefur fijáls-
um kosningum og auknu fijálsræði
í_ efnahagsmálum verið hafnað.
Óvíst er hvað verður um bækistöð
til rafeindanjósna, sem Sovétmenn
hafa haft í Lourdes á Kúbu.
Kúbveijar vilja lítið gera úr
áhrifum heimkvaðningar sovézkra
hermanna. Tilkynning Gorbatsjovs
komi ekki á óvart og þeir hafi
mótað eigin vamarstefnu byggða
á reynslu úr styijöldunum í Angola
og Eþíópíu. I vor var lokið við að
flytja 50.000 kúbverska hermenn
heim frá Angola ásamt flugvélum,
skriðdrekum og stórskotavopnum,
sem Sovétmenn höfðu útvegað.
Flestir íbúar Kúbu fá þjálfun í
skæruhernaði og samkvæmt áætl-
un um vamir eyjunnar verða
óbreyttir borgarar kvaddir í herinn,
ef það verður talið nauðsynlegt.
A Kúbu ríkir bágborið efnahags-
ástand, sem hefur veikt stöðu
Castros. Astandið heldur áfram að
versna þar sem Sovétmenn hafa
ákveðið að hætta vöruskiptaverzl-
un við eyjarskeggja. Kúbveijar
hafa selt Sovétmönnum sykur á
uppsprengdu verði og fengið mest-
alla olíu sfna frá Sovétríkjunum.
Þrír fjórðu innflutnings þeirra hafa
komið þaðan.
Áður en valdaránstilraunin var
gerð í Moskvu höfðu Sovétmenn
sett það skilyrði að fá greitt í hörð-
um gjaldeyri fyrir útflutning til
Kúbu. Á sama tíma og dregið hef-
ur úr gjafmildi Sovétmanna virðist
um fáa tekjumöguleika að ræða
vegna strangrar miðstýringar í
efnahagsmálum.
Áhrif minnkandi vörusendinga
frá Sovétríkjunum eru tilfinnanleg.
Minna er flutt inn af korni þaðan
en áður og skortur hefur verið á
brauði. Flest matvæli hafa verið
skömmtuð og biðraðir hafa mynd-
azt við matvöruverzlanir. Einnig
hefur verið tekin upp skömmtun á
gasi, benzíni, fötum og rommi.
Nýlega var jafnvel farið að
skammta tóbak.
Sovézkar niðurgreiðslur námu
3,5 millljörðum dollara í fyrra, en
4,1 milljarði árið áður og í ár dreg-
ur enn meir úr þeim. Olíusendingar
frá Sovétríkjunum drógust saman
um 23% í fýrra og ef olía verður
ófáanleg á næsta ári getur orðið
neyðarástand.
Spamaðaráætlun hefur verið
tekin upp og samkvæmt henni er
gert ráð fyrir að uxar verði notaðir
í vaxandi mæli. Þúsundir hafa boð-
ið sig fram til að vinna sveitastörf
í hálfan mánuð kauplaust. Ef
sovézkum olíu- og kornsendingum
.verður hætt með öllu verður þjóðin
að sætta sig við svokallaða „núll-
lausn“ og reynt hefur verið að búa
þjóðina undir það í eitt og hálft ár.
í áróðri stjómarinnar er því hald-
ið fram að eyjarskeggjar vilji held-
ur vera án rafmagns en að taka
aftur upp kapitalisma og gefast upp
fyrir „heimsvalda-fyrirætlunum“
bandarísku stjórnarinnar. Castro
hefur aldrei viljað líkja eftir þeim
pólitísku og efnahagslegu breyting-
um, sem orðið hafa í Sovétríkjunum
síðan Gorbatsjov kom til valda fyr-
ir fimm árum, og lýst því yfir að
Kúbveijar muni standa vörð um
sósíalisma á hveiju sem dynji ann-
ars staðar í heiminum.
„Bylting eins og okkar skiptir
ekki um nafn og hugmyndir," sagði
Castro nýlega á fjöldafundi. „Við
munum ekki leyfa þeim að koma
hingað og tala við okkur um kap-
italisma, markaðshagkerfl og aðrar
slíkar firrur.“
I forsetakosningunum í Rúss-
landi í vor var eitt vinsælasta bar-
áttumál Borís Jeltsíns að aðstoð
við Kúbu og önnur fylgiríki Sov-
étríkjanna yrði hætt. Síðan hafa
völd Jeltsíns stóraukizt og nokkrir
traustustu vinir Kúbveija í Kreml
voru handteknir eftir valdaránstil-
raunina, þeirra á meðal Jazov mar-
skálkur, sem var á Kúbu 1961, og
Kijúsjkov, yfirmaður KGB, sem
dvaldist þar fyrir nokkrum mánuð-
um. Fyrr á þessu ári komu harðlín-
umenn í Kreml í veg fyrir að Gor-
batsjov gengi að kröfu George
Bush forseta um að Sovétmenn
hættu allri aðstoð við Kúbu.
Bush sagði um Castro eftir vald-
aránstilraunina að „ekki væri ólík-
legt að farið væri að slá út á hon-
um svita". Aðrir töldu að hann
kynni að hafa bætt stöðu sína nokk-
uð í Kreml með því að bera kápuna
á báðum öxlum. Þeir vildu því ekki
fullyrða að Sovétmenn mundu
hætta öllum niðurgreiðslum og
taka fyrir alla hemaðar- og tækn-
iaðstoð. Bent er á að Sovétmenn
hafl mikla þörf fyrir fjórar milljón-
ir lesta af sykri, sem þeir hafa feng-
ið frá Kúbu árlega, og sumir sér-
fræðingar telja að stjórn Castros
gæti þraukað, þótt hún fengi 25%
lægra verð fyrir sykurinn.
Stefna Kúbustjórnar virðist lítið
hafa breytzt. „Við hvikum ekki frá
þeirri braut, sem við höfum valið,“
sagði flokkurinn í yfirlýsingu eftir
valdaránstilraunina. „Við höldum
áfram að fylgja hinni óháðu stefnu
Kúbu til sósíalisma."
Bandaríkjastjórn hyggst halda
áfram þrýstingi sínum á stjórn
Castros, ef ástandið í mannréttind-
amálum á Kúbu batnar ekki, ef
stuðningi við skæruliða í E1 Salvad-
or verður ekki hætt og ef ekki verð-
ur efnt til heiðarlegra kosninga.
Um leið eru Bandaríkjamenn stað-
ráðnir að koma í veg fyrir að Castro
leiki sama leik og fyrir 11 árum,
þegar árás var gerð á sendiráð
Perú og 10.000 Kúbveijar báðu um
hæli. Þá lýsti Castro því yfír til að
draga úr félagslegri og pólitískri
spennu að allir, sem vildu fara frá
Kúbu, mættu flýja frá hafnarbæn-
um Mariel. Yfirvöld á Kúbu tæmdu
fangelsi og geðsjúkrahús og yfír
100.000 manns fengu að fara til
Florida.
Bandaríkjamenn eru viðbúnir að
mæta öðrum slíkum „Mariel-flótta“
og líklega verður komið í veg fyrir
að bátar sigli frá ströndum Banda-
ríkjanna til að bjarga bátafólki.
Hundruð Kúbumanna leggja líf sitt
í hættu til að komast til Florida á
hrörlegum flekum í von um betra
líf. Talið er að 1.000 hafí tekizt
að flýja það sem af er árinu, en
margir hafa drukknað. Bandaríska
áróðursstöðin Radio Marti í Miami
hvetur Kúbveija til að taka ekki
þessa áhættu.
Tæplega 60% íbúa Kúbu fædd-
ust eftir að Castro kom til valda
1959. Margir af eldri kynslóðinni
halda enn tryggð við hann, en hug-
myndir hans virðast ekki eiga upp
á pallborðið hjá ungu fólki, þótt
það virðist bera vissa virðingu fyr-
ir honum. Nú þykir ýmislegt bend-
ir til þess að kúbverskir leiðtogar
óttist að upp úr kunni að sjóða
vegna hins versnandi efnahags-
ástands. Fólk hefur til dæmis verið
hvatt til að ganga í sérstakar bylt-
ingarsveitir, sem eiga að kveða
niður óánægju og halda uppi vörn-
um fyrir byltinguna.
Ýmsir telja of snemmt sé að af-
■ skrifa stjóm Castros strax og
benda á að hann hafí haldið völdun-
um lengur en valdhafar kommún-
ista í Austur-Evrópu. Þess séu
mörg dæmi að hann hafi sigrazt á
erfiðleikum og breytt stöðunni sér
í hag. Hann kunni því að verða líf-
seigari en ætla mætti í fljótu bragði
og ólíklegt sé að stjórn hans hrynji
á nokkrum vikum eða mánuðum.
Flestir andstæðingar hans hafí ver-
ið handteknir, óánægðu fólki hafi
verið leyft að flýja til Bandaríkj-
anna og öryggissveitum hafi hing-
að til tekizt að ráða við ástandið.
Engin stjórnarandstaða hefur
fengið að starfa á Kúbu að undan-
teknum nokkrum fámennum
mannréttindahópum, sem hafa
gætt þess að ganga ekki svo langt
að liðsmenn þeirra léndi í fangelsi.
Kúbveijar eiga sér litla lýðræðis-
hefð og það háir þeim sem vilja
nýtt stjórnarfyrirkomulag.
Hvað sem því líður hefur aldrei
ríkt eins mikil efnahagsleg og pólit-
ísk óánægja á Kúbu og nú og skort-
urinn gæti leitt til óeirða. Margir
efast um að kúbverskir hermenn
mundu skjóta á almenning og telja
að þeir mundu néita að hlýða skip-
unum á sama hátt og sovézku her-
mennimir í Moskvu þegar valdar-
ánstilraunin var gerð.
Bandarískir embættismenn telja
að án stuðnings Sovétmanna virðist
fátt benda til þess að stjóm Cast-
ros geti haldizt lengi við völd. Fyr-
ir aðeins tveimur ámm var Castro-
stjórnin ekki talin í hættu, en nú
er svo komið að óttazt er að pólit-
ískt öngþveiti kunni að taka við á
Kúbu, ef hrikta fer í máttarstoðum
stjórnarinnar. Enginn veit hvað við
tekur, þótt vonað sé að nýju efna-
hags- og stjórnmálakerfi verði að
lokum komið á fót.
Eitt af því sem gæti gerzt að
sögn sérfræðinga er að yfirmenn í
hemum geri stjómarbyltingu án
blóðsúthellinga. Einnig er sagt að
komið gæti upp svipuð staða og í
Rúmeníu, þar sem Ceausescu var
settur af og margir féllu í miklu
umróti, sem varð. Hvorki andstæð-
ingar né stuðningsmenn Castros
vilja útiloka að til átaka kunni að
koma, þótt flestir voni að við taki
friðsamleg aðlögun að lýðræðis-
legri stjórnarháttum.