Morgunblaðið - 29.09.1991, Page 21

' 'MORGUNBLÍAÍflÐ 'gURNUDÁGDR Ö9. 'SEBtKMBEIÍ1 í§91
rnenningu tíðkuðust tvískiptar lög-
gjafarsamkundur.
Það er síst ofmælt að millum
þeirra Ólafs og Þorvaldar Garðars
hafi kristallast mismunandi viðhorf,
bæði almennt tii deildaskiptingar-
innar og einnig sagnfræðilegur
ágreiningur um þróun Alþingis og
heimildatúlkun.
Óskipt ráðgjafarþing
Alþingi var endurreist sem ráð-
gjafarþing með konunglegri tilskip-
un árið 1843 og kom fyrst til fund-
ar tveimur árum síðar. Þingið var
í einni málstofu. Árið 1848 var
mikið byltingaár í sögu lýðræðisins
og þingræðis. Stjórnlagaþing voru
víða haldin, m.a. í Danmörku sem
fékk stjómarskrá „Grundloven" 5.
júni 1849. íslendingar vildu einnig
halda stjórnlagaþing og það varð
að ráði að boða til þjóðfundar
sumarið 1851. Á meðan á undirbún-
ingi stóð voru íslendingar mjög
áhugasamir um stjórnskipunarmál
bæði sín og annarra. Þegar því var
hreyft að Alþingi fengi löggjafar-
vald kom deildarskipting til um-
ræðu í kjölfarið.
í nóvember 1948 birti tímaritið
Þjóðólfur „Ágrip af frumvarpi til
stjórnskipunarlaga Frakka“ en
samkvæmt því frumvarpi skyldi
þingið vera óskipt. Um það frum-
varp urðu nokkrar deilur og var
greint frá þeim í tímaritinu Ski'rni
1849.
í desember sama ár birti Þjóðólfur
(Undirbúningsblað) ágrip af stjórn-
lögum Norðmanna og þar var m.a.
greint frá skiptingu norska þings-
ins.
Pétur Pétursson lektor presta-
skólans, dómkirkjuprestur og síðar
biskup ritstýrði tímaritinu Lanztíð-
indum 1850. í mars það ár var rit-
stjórnargreinin „Sundurlausar hug-
myndir, um stjórnarskipan hjer á
landi eptirleiðis.“ Pétur vildi að Al-
þingi skipuðu 26 menn. Þingið
skyldi starfa í tveimur deildum, 18
í annarri en 8 í hinni. Þessir 8 áttu
að vera embættismenn, 4 andlegrar
stéttar og 4 veraldlegrar stéttar.
Þessir þingmenn skyldu ’fyrst vera
valdir af þjóðfundinum en síðar af
hinum 18 þingmönnum hinnar
deildarinnar seinasta árið áður en
nýjar kosningar fari fram.
Á Þingvallafundi sem haldinn var
1850 var skorað á landsmenn að
skipa nefndir í hverri sýslu til að
yfirvega og ræða helstu atriði í
stjórnskipan landsins.
Fimm manna nefnd sem skipuð
var í Árnessýslu lagði til að Alþingi
skyldi skipað 42 þingmönnum í
tveimur þingdeildum, í þeirri fyrri
14 þingmenn úr embættismanna-
stétt en 28 í hinni deildinni. Allir
þingmenn skyldu vera kjörnir. Hins
vegar lagðist sambærileg nefnd í
Húnavatnssýslu beinlínis gegn því
að Alþingi yrði skipt. Einnig gerðu
tillögur sem voru undirritaðar í
Vallanesi í des. 1850 og birtar í
Þjóðólfi árið eftir ráð fyrir þingi í
einni deild.
Þess verður að geta að Danir
höfðu deildaskipt þing; Þjóðþingið
og Landsþingið en þar var fjöldi
fulltrúa yfirleitt um helmingi færri
og þeir kosnir óbeinni kosn-
ingu. Kjörgengi til Lands-
þingsins var einnig
bundið við hærri
aldur og
Þingfundur í neðri deild árið 1903.
Sögulegt
yfirlit
um upphaf
deilda-
skiptingar
fjáreign en til Þjóðþingsins.
Bráðræði þingmanna?
Þegar danska stjórnin kynnti til-
lögu um framtíðarstjórnskipan Is-
lands þótti Þjóðfundarmönnum vald
Alþingis í flestu naumt skammtað.
Frumvarp stjórnarinnar gerði
m.a. ráð fyrir að Alþingi starfaði í
einni málstofu. Samkvæmt frum-
varpinu áttu 30 þjóðkjörnir fulltrúar
að eiga sæti á Alþingi en auk þeirra
var konungi áskilinn réttur til að
tilnefna 6 þingmenn til viðbótar; 4
af veraldlegri stétt og 2 andlegrar
stéttar. Kjörgengi var mjög tak-
markað. Þessi takmörkun og einnig
konungskjörið var rökstutt með því
að ekki dygði að miða við reglur
sem gildu við aðra af tveimur deild-
um danska ríkisþingsins.
Þjóðfundarmönnum hugnaðist
lítt tillögur stjórnarinnar eins og
alkunna er. Fáeinir fundarmanna
vildu deildaskipt þing með einhverj-
um hætti, s.s. að þingið kysi sjálft
nokkurn hluta þingmanna t.d. úr
völdum hópi embættismanna.
Þjóðfundurinn skipaði nefnd til
að athuga frumvarp stjórnarinnar.
Meirihluti nefndarinnar undir for-
ystu Jóns Sigurðssonar skjalavarð-
ar og forseta lagði til að Alþingi
ræddi öll mál í einni málstofu þar
sem sætu 36 þjóðkjörnir þingmenn.
Nefndin var mótfallin þeirri skoðun
stjómarinnar að þrengja bæri kjör-
gengi vegna þess að Alþingi væri
óskipt en í nefndaráliti segir m.a:
„Að það sé miklu meiri trygging
fyrir réttum og góðum málalyktum,
að hafa tvær málstofur heldur en
eina, þar sem á sér stað sá stéttar-
' munur og ástandsmunur manna og
þjóðarmagn og fulltrúafjöldi, að
þessi skipting fulltrúavalds eigi við,
og því megi þar vel eiga við að
yfirhöfuð, að hafa bundnara kjör-
gengi til annarrar málstofunnar en
hinnar." Þjóðfundur íslendinga tók
ekki endanlega afstöðu ti! þessara
mála þar eð fulltrúi og konungs
sleit fundi þegar honum sýndist
umræðan vera farin út fyrir þann
ramma sem markaður hefði verið
með frumvarpi stjórnarinnar.
Eftir að Þjóðfundurinn fór út um
þúfur frestaðist að koma stjómskip-
unarmálum Islendinga í fastmótað
form. Árið 1867 lagði stjórnin fram
framvarp til stjómskipunarlaga á
Alþingi. Frumvarpið gerði ráð fyrir
að þingið starfaði í einni málstofu,
21 þjóðkjörinn alþingismaður og
ennfremur skyldu, biskup, amt-
menn, háyfirdómari og landlæknir
eiga sæti á þinginu. í athugasemd-
um með frumvarpinu segir að deild-
arskipt þing sé í sjálfu sér hin eðli-
lega skipan en vegna hinna sér-
stöku aðstæðna á íslandi hafi verið
gerð tillaga um að Alþingi yrði ein
málstofa. „Þar er ekki nein nægð
af stjórnfróðum mönnum, og væri
fyrir þá sök hentara að safna kröpt-
um þeim, sem til eru, saman í eina
málstofu." Miðað við aðstæður „þá
yrði varla öðru á komið en mjög
samkynja málstofum, og þó þær
ræddu málin á ólíkan hátt, þá mundi
varla fyrir það koma fram nýjar
skoðanir á málunum, heldur mundi
það að eins valda tímatöf og kostn-
aðarauka." Stjórnin taldi hlutverk
efri málstofu vera „að leitast við
að reisa skorður, eins og þarf við
því sem ávallt er hætt við þar sem
ekki er nema ein málstofa, að full-
trúaþingið í bráðræði álykti eitt-
hvað, sem er skaðsamlegt almenn-
ings heillum." Til að veita „aðgjörð-
um þingsins rósemi þá staðfestu
og stöðugleik sem heimtað verður
af því“ vora gerðar nokkrar sér-
stakar tillögur, t.a.m. að sex æðstu
embættismenn þjóðarinnar, biskup,
amtmenn, landlæknir sætu á þing-
inu. Einnig vora sérstök ákvæði um
meðferð þingmála. 33. ákvæði virð-
ist sérstaklega hafa farið fýrir
brjóstið á íslendingum en þar var
m.a. kveðið á um að konungleg
framvörp skyldu lögð fram fyrir
þriðju umræðu „eins og stjórnin
orðar það, eptir því sem henni þyk-
ir bezt henta eptir málalokum við
aðra umræðu, og við lok þriðju
umræðu skal að eins gengið til at-
kvæða um hvort frumvarpið skuli
samþykkt eða fellt í heild þess.
Frumvarp frá einstökum mönnum
skal lagt fyrir til þriðju umræðu
eins og það var samþykkt við aðra
umræðu, og með þeim breytingar-
atkvæðum við það sem eru borin
upp annaðhvort af hendi stjórnar-
innar eða af ekki færri en tíu þing-
mönnum." Jón Sigurðsson forseti
sagði í Nýjum félagsritum þrem
árum síðar að þetta ákvæði hefði
veitt stjórninni rétt til að draga út
allt það, sem Alþingi hefði sam-
þykkt við aðra umræðu svo þingið
hefði einungis haft kost á því að
segja já eða nei við öllu framvarp-
inu, eins og það væri þá fyrirlagt
af stjórninni og engu mátt breyta.
Þingmannanefnd sem fékk frum-
varp stjórnarinnar 1867 til með-
ferðar lagði hins vegar til að Al-
þingi yrði skipt í tvær deildir. 24
þjóðkjörnir í fyrri deildinni og 12 í
þeirri síðari, 6 embættismenn er
konungur veldi og 6 þingmenn er
hinir þjóðkjörnu veldu úr sínum
hópi.
Þorvaldur Garðar Kristjánsson
stendur því traustum fótum er hann
fullyrðir að dönsk stjórnvöld hafi
lagt til eina málstofu en íslendingar
tvær. Aftur á móti hvfla röksemdÍK.
Ólafs G. Einarssonar einnig á
traustum grunni; skrifum Jóns Sig-
urðssonar í Nýjum félagsritum. Þar
má lesa í 27. árg. (1870) að: „Með
því að þraungva frelsi alþingis í
frumvarpinu 1867 (33. gr.) kom
stjórnin því til leiðar, að stúngið var
uppá að skipta þínginu í tvær deild-
ir, eða málstofur, sem eykur bæði
málalengíng og kostnað meira en
þörf er á, og gefur hinum konúng-
kjörnu færi á að ónýta hvert mál á
þínginu ef þeir vilja. Stjórnin hefir
líka fundið, að þetta er eins sterkt
ófrelsisband eins og hitt, og hefir
því samþykkt uppástúnguna, þó
hún í raun og veru sýnist vera henni
mótfallin. En það hyggjum vér, að
mjög fáir mundu vera með tvískiptu
þíngi, ef þeir ætti kost á að halda
því heilu og óskiptu afarkosta-
laust.“
Þess má líka geta að árið 1871
ályktuðu Eyfirðingar um nauðsyn
stjórnarbótar. Þar kom m.a. fram
að: „Finnst oss engan veginn sú
trygging, að tvískipta þinginu, að
það sé tilvinnandi fyrir vafninga
Ofii
þá, tímatöf og kostnað, er af henni
hlýtur að leiða.“ Húnvetningar hins-
vegar töldu víst að Alþingi héldi
fast við það að Alþingi yrði skipt í
tvær málstofur þegar það yrði lög-
gjafarþing, „því trygging sú, er það
veitir fyrir heppilegum og réttum
úrslitum málanna er meira virði en
sá kostnaðarmunur, er þar af kann
að leita. Kostnaðaraukinn getur
heldur ekki orðið mikill, ef jafn-
margir verða þingmenn, hvort ein
eður tvær eru málstofurnar og þing-
ið stendur jafnlangan tíma.“ Hún-
vetningar lögðu aftur á móti áherslu
á að efri deildin yrði öll kosin af
þinginu í heild sinni.
Langsótt hugmynd
Tillögur íslendinga 1867 um
skiptingu þingsins eiga sér tvær
fyrirmyndir, um skipan konungs-
kjörinna þingmanna var litið til
grundvallarlaga Dana. Hins vegar
viku þær frá danskri skipan að því
leytinu að þær gera ráð fyrir að
sameinað þing veldi helming þing-
manna efri deildarinnar. í því efni
voru grandvallarlög Norðmanna frá
1814 fyrirmyndin. Hin norska skip-
an er aftur á móti tekin eftir stjórn-
arskrá Bataviska lýðveldisins svo-
nefnda í Hollandi á óróaárum
frönsku stjórnarbyltingarinnar og
Napóleónsfímanum um aldamótin
1800. E.t.v. hafa Hollendingar haft
hliðsjón af stjórnarskrá Suður-
Karolínu í Bandaríkjunum frá 1776
en sú skipan var reyndar þar aflögð
árið 1790.
Stjórnin lagði fram stjórnlaga-
frumvörp bæði 1869 og 1871 tók
upp tillögur íslendinga hvað snerti
skiptingu Alþingis í deildir þótt hún
féllist ekki að önnur atriði. Ekki
tókst samkomulag milli stjómar og
Alþingis um stjórnskipan landsins
en Alþingi endurnýjaði samþykkt
sína um deildarskipt þing 1869,
1871 og árið 1873. Það ár lagði
stjórnin ekki fram neitt stjórnlaga-
framvarp en á þinginu var lagt fram
og samþykkt sérstakt stjómar-
skrárfrumvarp sem gerði ráð fyrir
tvískiptu þingi. Allir fulltrúar
skyldu vera þjóðkjömir en þing-
menn efri deildarinnar skyldu þó
vera eldri en 40 ára en kjörgengis-
aldur var þá 30 ár. Þingmenn hafa
varla gert sér miklar vonir um að
konungur og stjórnvöld myndu fall-
ast á þetta frumvarp og gerðu því
tillögur til vara að ef konungi eigi
þóknaðist að staðfesta stjórnarskrá
þessa; myndi hann allra mildilegast
gefa Islandi að ári komanda stjórn-
arskrá, er veiti Alþingi fullt löggjaf-
arvald og fjárforræði.
Eins og menn höfðu gert ráð
fyrir sáu konungur og stjórnvöld
sér ekki fært að samþykkja fram-
varp Alþingis eins og það lá fyrir
en varatillögurnar þóttu ekki frá-
leitar; 5 janúar 1874 undirritaði
konungur stjórnarskrá um hin sér-
staklegu málefni íslands. Og var
Alþingi þar með skipt í deildir sem
störfuðu fram til 31. maí 1991.
Ert þú orðin(n) 17 ára og
VILTU STARFA I
H JÁLP ARS VEIT?
Hjálparsveit skáta í Hafnarfirði verður með
kynningarkvöld miðvikudaginn 2. október kl. 20.00
í húsi Hjálparsveitarinnar við Hraunvang.