Morgunblaðið - 01.11.1991, Blaðsíða 10

uo
I' MDRGUNBL’ÁEÍIÐ FÖSTUDÁGUR 1. NÓVEMBER lð91
Draugagang-
ur í sálarlífinu
Bókmenntir
Skafti Þ. Halldórsson
Sumir rithöfundar eiga meira
erindi við okkur en margan grunar
þótt augu manna hafi kannski ekki
beinst svo mjög að þeim. Mér hefur
löngum fundist Steinar Siguijóns-
son vera einn þessara höfunda.
Sögur hans eru um margt athyglis-
verðar en hafa ekki notið almenn-
ingsathygli sem skyldi. Kann það
að stafa af því að viðfangsefni
Steinars eru gjarnan djúp manns-
sálarinnar og þau eru ekki alltaf
tær og fögur. Kjallarinn nefnist
nýjasta saga Steinars og hún gerist
einmitt á þessum djúpmiðum.
Kjallarinn er öðrum þræðinum
sálfræðileg skáldsaga um sálar-
háska Davíðs. Fátt fáum við að vita
af forsögu hans. Þó er ljóst að hann
hefur starfað sem skemmtikraftur
eða leikari enda af leikurum kominn
en hætt störfum og snúið sér alfar-
ið að landkönnun eigin innheima. Á
yfírborðinu kann að virðast sem
hann lifí eðlilegu lífi í eigin húsi
með sambýliskonu sinni, Jónínu.
En í raun og veru snýst líf hans
um baráttu við mikinn draugagang
í sálarlífinu.
I upphafí sækja á hann raddir
sem grafa undan iífstrú hans en
hægt og hægt taka þær á sig mynd
ofskynjana og að lokum holdgerv-
ast þær og sagan breytist í módern-
íska draugasögu.
Megintáknmynd sögunnar er hús
Davíðs, hæðin og kjallarinn. Hæðin
er tákn hins borgaralega samfé-
lags. Þar búa þau Jónína og Davíð.
Hún heldur íbúðinni tandurhreinni
og betrumbætir hana stöðugt og
er því á sinn hátt fulltrúi samfélags-
ins í sögunni. En Davíð kallar hæð-
ina og raunar hinn ytri heim kass-
ann og þetta tvennt forðast hann
eins og heitan eld. Hann vill helst
halda sig í kjallaranum sem er ein-
hvers konar tákn sálardjúpsins,
dulvitundarinnar. Kjallarinn er
draugalegur staður með fornfáleg-
um leikhúsmunum, rykugur og ber
öll einkenni hrörleika. „í vitund
hans var þetta staður liðins tíma
og það mátti vel kalla hann heim,
því hann var vissulega heimur út
af fyrir sig.” (bls.37)
Ástæður þess að Davíð flýr í
þennan heun eru af af ýmsum toga
spunnar. Ýjað er að brokkgengu
sambandi hans við föður sinn forð-
um, ógnvænlegum bernskuminn-
ingum og skipbroti í starfi. Ein-
angrun Davíðs í kjallaranum fylgir
það sem höfundur kallar geðhvarfa-
sýki. Hægt og hægt missir hann
tökin á tilverunni. Tilgangsleysið
nær tökum á honum og hann sann-
færist um að heimurinn sé einungis
til í huga hans. Við það holdgerv-
Myndlist
Eiríkur Þorláksson
Gallerí Sævars Karls við Banka-
stræti 9 hefur þann háttinn á sýn-
ingarhaldi sínu, að hver sýning
stendur yfir í um það bil mánuð.
Þannig hafa gestir góðan tíma til
að líta inn þegar þeir koma því við,
og geta komið oftar en einu sinni,
ef þeim hugnast það sem fyrir augu
ber. Slík lengri tímabil eru góð til-
breyting í sýningarflórunni, þar sem
flestir stærri sýningarstaðanna
geta aðeins látið sömu sýninguna
standa í rúmar tvær vikur.
í októbermánuði hefur staðið yfir
sýning á verkum eftir Kristínu Arn-
grímsdóttur myndlistarkonu. Krist-
ín útskrifaðist frá Myndlista- og
handíðaskóla íslands 1985, og hef-
ur síðan tekið þátt í nokkrum sam-
sýningum, auk þess sem hún hélt
sína fyrstu einkasýningu í Bóka-
safni Mosfellsbæjar 1987; hér er
því á ferðinni önnur einkasýning
listakonunnar.
Steinar Sigurjónsson
ast hugsanir hans og minningar og
að honum sækja draugar úr öllum
áttum uns hann spyr sig „hvort
hugsunum hans væri ætlað að sitja
um hann og ef til vill að koma hon-
um fyrir kattarnef’. (bls.96) Svo
Á sýningunni getur að líta tutt-
ugu og eina Iitla mynd, og eru þær
ýmist unnar með bambuspenna eða
pensli og tússi á pappír. Þær eru
allar unnar á síðustu þremur árum.
Hér er að finna tvær sjálfsmyndir,
en hinar bera allar titilinn „Kona.
Uppsetning verkanna er nokkuð vel
til fundin, og verður til þess að
þjappa þeim betur saman í eina
heild; þeim er skipað í tvo fleti,
andspænis hvor öðrum, þar sem
sjálfmyndirnar skapa eins konar
upphaf og endi með því að vera
eitt fyrsta verkið á vinstri hönd og
það síðasta á veggnum til hægri.
Sjálfsmyndirnar draga fljótt að
sér athygli sýningargesta. Þarna
er að finna harðan anddlitssvip,
stingandi augu og hendur, sem
gegna miklu hlutverki fyrir hvern
listamann; í annarri myndinni blas-
ir hægri höndin við líkt og hramm-
ur, en í hinni setur listakonan hönd
undir kinn, eins og í hvíld að loknu
góðu dagsverki. Þessar myndir af
framkvæmdaaðilanum verða til
þess að ramma inn alla sýninguna,
fer nú raunar að lokum að hinar
holdgerðu hugsanir Davíðs ganga
af honum dauðum.
Viðfangsefni höfundar í þessari
bók takmarkast ekki við sálarlíf
Davíðs heldur er hér verið að skoða
firringu, einsemd, sundurbútun
mannlegra kennda og einangrun
meðalborgarans því að Davíð „var
einn á meðal þúsundanna og hús
hans var eitt þeirra ótal húsa sem
borgin var búin til úr”. (bis.5) Sér-
stök áhersla er þó lögð á einangrun
Davíðs sem listamanns. Togstreita
listar og lífs er gamalkunnugt við-
fangsefni. Skipbrot Davíðs á lista-
sviðinu á sér einmitt slíkar rætur.
Hann er einhvers konar dúllari í
revíu en rekst illa í hópstarfí og
tekur upp á því að taka dúllið alvar-
lega. Þetta einangrar hann frá
hópnum og áhorfendum og pening-
ar hætta að koma inn.
Kjallarinn er 3. persónu frásögn.
Þó snýst hún í meginatriðum um
einræður sálar Davíðs enda þótt
þær einræður séu að forminu til
samræður þar sem raddir og draug-
ar bregða á leik í sálarkytrunni.
Davíð er í raun eina persónan sem
Kristín Arngrímsdóttir
auk þess að standa fyllilega fyrir
sínu sem með minnisstæðari sjálfs-
myndum sem maður sér.
Teikningar af nöktum konum í
ýmsum stellingum eiga sér langa
sögu í myndlistinni, og nægir að
við sögu kemur að ráði ef frá er
skilin Jónína. Draugarnir fá að vísu
nöfn; Ári, Ýla, Móri, Skögul og
Skaup, en lítil persónueinkenni.
Þeir eru fyrst og fremst birtingar-
myndir hvata og kennda Davíðs
sem tæta sálarlíf hans í sundur.
Frásagnaraðferð Steinars Sigur-
jónssonar er því fráleitt hefðbundin
og rökræn epík heldur beinist hún
að sundurgreiningu og krufningu á
rústum mannlegrar hugveru í nú-
tíma. Sagan stjórnast af eigin innri
rökum.
Kjallarinn er ekki þykk bók. Hún I
er 109 síður. Hins vegar er bygging 1
hennar nokkuð heilleg enda sögu-
heimurinn heildstæður og bundinn
við kjallarann og hugarheim Dav-
íðs. Þetta er grimm saga og nálykt-
in af síðunum verður stundum
býsna stæk þegar draugarnir safn-
ast til átaka. Bókin er ekki frekar
en aðrar módemískar skáldsögur
auðveldasta bók aflestrar en hún
er sannarlega nokkurrar yfirsetu
virði og reyndar ekki alveg laus við
kímni. Útgáfan er vönduð kilja og
bókarkápa fagurlega gerð af Val-
garði Gunnarssyni.
benda á myndir hinna þekktu
frönsku listamanna Degas og Ren-
oir til vitnis um listrænt gildi slíkra
verka. Fegurð kvenlíkamans hefur t
verið eilíft viðfangsefni myndlistar- ‘
manna. Konurnar í myndum
Kristínar eru ýmist liggjandi, stand- >
andi eða sitjandi, og eru séðar frá ■
hlið, að framan eða aftan. Þetta er
auðvitað mjög í anda þeirra fjöl-
breyttu módelteikninga, sem allir
listnemar ganga í gegnum einhvern
tíma á sínum námsferli. En í þess-
um myndum kemur fram að Kristín
hefur góð tök á teikningunni, sem
er liðleg, hnitmiðuð og átakalaus;
sérstaklega tekst vel til í þeim verk-
um þar sem örlitlum litaflötum er
bætt inn í pennateikningarnar.
Líkt og ljóð Stefáns Harðar
Grímssonar í sýningarskrá bendir á
verður fegurð aldrei tjáð með orð-
um; teikningar Kristínar eru nær
þeirri tjáningu, sem hún vill koma .
til skila. Hún er greinilega fullfær >
um að vinna á þessu sviði, og mun
því væntanlega halda áfram á
þroskabrautinni og takast á við I
stærri verkefni í framtíðinni.
Sýning Kristínar Arngrímsdóttur
í Gallerí Sævars Karls stendur til I
8. nóvember.
Kristín Amgiímsdóttir
Þorsteinn Gylfason:
Árangiir og blessun
Ég sat með vini mínum á Hótel
Borg eins og við gerum oft, og
hann var að enda við að yrkja
handa mér kvæði eins og hann
gerir stundum. Við vorum um það
bil að taka tal saman um óvenju-
lega stuðla og rím í kvæðinu. Þá
gellur allt í einu úr hátölurum í
hveiju horni ærandi glamur á
píanó. Það var vals eftir Schu-
bert. Þá veittum við því athygli
að við næsta borð sat magnara-
vörður með heyrnartól og takka-
borð og snúrur. Það var eins og
unglingur hefði fengið að æfa sig
þama í salnum, sem er naumast
tiltökumál því að á síðustu árum
eru salirnir á Hótel Borg næstum
auðir eins og afgangurinn af mið-
bænum í Reykjavík. En hvers
vegna var æfingin mögnuð með
gjallarhomum?
Inni í Gyllta salnum reyndist
vera slæðingur af fólki, og allt í
einu byijaði einn úr þeim félags-
skap að tala svo undir tók í hótel-
inu, og undið var upp stórum veif-
um sem á var letrað „Vinátta
91”. Ung stúlka dreifði fjölrituðu
plaggi upp á margar blaðsíður,
og fór ekki á milli mála að það
væri Tómstundamálaráðuneytið
sem stæði hér fyrir átaki til að
efla vináttu.
Sá sem talaði fyrstur í gjallar-
hornin hefur væntanlega verið
tómstundaráðherrann sjálfur.
Hann sagði að vinátta væri það
mikilvægasta í lífinu og var lengi
að því, og svo komu alþingismenn
og prófessorar og sögðu að börn
og foreldrar ættu umfram allt að
vera vinir og að vinátta væri það
mikilvægasta í lífi hvers manns
alveg eins og ráðherrann hefði svo
spaklega sagt. Næst komu tvö
börn og ráðherrann spurði þau
hvort þau væra vinir pabba og
mömmu. „Já,” sögðu bömin í
gjallarhornin. Svo voru þau alveg
sammála ráðherranum um að vin-
átta sé það sem allt veltur á í
heiminum. „Allir eiga að vera vin-
ir,” sögðu börnin svo að ískraði í
hátalarakerfmu.
Hávaðinn var svo rammur að
það var ekki viðlit fyrir vin minn
og mig að halda áfram samræðum
yfir kaffinu. Við hrökkluðumst
út á götuna frá hálfri könnu.
Aðrir gestir í salnum, fáeinar
hræður, fóru sömu leið. Okkur
datt í hug að fara saman í búð
því að okkur vanhagaði um eitt
og annað smálegt, en það eru
náttúrlega engar búðir lengur í
miðbænum. Við skildum í Austur-
stræti. Tveim dögum síðar kom
fyrirsögn í Morgunblaðinu:
„Mannleg samskipti efld með Vin-
áttu 91”.
Einhveijum þykir það ugglaust
umhugsunarverðast við þessa
sögu hvað yfirvöld geta einstaka
sinnum gengið skipulega til verks.
Fyrst er gengið af mannlífinu í
miðbæ Reykjavíkur dauðu með
því að útrýma allri verzlun þar,
með þeim afleiðingum meðal ann-
arra að sumt frægasta verzlunar-
húsnæði Reykjavíkur eins og ísa-
fold, Ragnar Blöndal, Haraldur
Ámason og Málarinn stendur autt
og tómt, og fræg kaffihús eins
og Hótel Borg og Hressingarskál-
inn veslast upp. Svo er hert á
með óskapnaði eins og Seðla-
banka á Ámarhóli og Ráðhúsi í
Tjöminni með þeim afleiðingum
að það er naumast hægt að ganga
um bæinn lengur með opin augun
sem var þó aldrei auðvelt. Og ef
einhveijir vesalingar á stangli
hanga enn í því að fá sér kaffi
og spjalla saman í eyðilegum saln-
um á Borginni, þá er Tómstunda-
málaráðuneytið sent á vettvang
til að flæma þá burt með gjallar-
hornum undir yfirskriftinni „Efl-
um mannleg samskipti. Vinátta
91”.
En þetta er nóg um atorku yfír-
valda við að útrýma mannlífí úr
Reykjavík. Kannski var það aldrei
svo merkilegt að ástæða væri til
að varðveita það. Samt er það
önnur hlið á málinu sem mér
fínnst forvitnilegri. Hver maður
sér í hendi sér að það er hlægi-
legt að efna til opinbers átaks til
eflingar vináttu. Ástæðan er eink-
um sú að vinátta er eitt af því
sem verður ekki skipulagt með
neinu móti, ekki í lífí einstaklings
og þaðan af síður í hópi manna
eða heilu bæjarfélagi. Vinátta er
í eðli sínu blessun en ekki árang-
ur af erfíði. Maður talar við mann,
þeir fara saman á kaffíhús eða í
kvikmyndahús, vinna kannski ein-
hver verk saman, ganga í sama
félagsskap, og einn góðan veður-
dag era þeir orðnir vinir. Þeir
gera allt aðra hluti en að vera
vinir, og það er vegna áhuga
beggja á þessum öðrum hlutum
sem þeir verða vinir. Vináttan er
blessun sem þeim hlotnast en
ekki árangur sem þeir kepptu að
og náðu. Ef þar kemur að þeir
þurfa að fara að rausa um vinátt-
una og eflingu hennar, að ég tali
ekki um að skipuleggja hana, þá
er hún sennilega úr sögunni. Það
er hægt að keppa að árangri, en
það er fáránlegt að keppa að
blessun eins og það er fáránlegt
að keppa að heppni.
Stjórnmál nútímans era um öll
lönd gagnsýrð af þeirri hugsunar-
villu að sjá ekki muninn á ár-
angri og blessun. Ein ástæðan er
sú að þegar eitthvað blessast hjá
þjóð þá rísa allir stjórnmálamenn
upp og vilja þakka sér það eins
og það væri árangur af vafstri
þeirra. Og þessi hugsunarvilla er
ástæðan til þess að þeir eru alltaf
að keppa að hlutum sem ekkert
vit er í að keppa að. Þar með er
allt umstangið í þeim dæmt til
að mistakast. Það er til dæmis
eitthvað til sem heitir byggða-
stefna á Islandi, og þjóðin hefur
verið látin spenna í hana miljörð-
um í áratugi. Þessi stefna hefur
gert illt ástand miklu verra en það
var. Jóhann Hauksson félags-
fræðingur og Guðrún Guðmunds-
dóttir húsmóðir hafa vakið máls
á þessu í snjöllum greinum í Morg-
unblaðinu 17da og 27da október,
og Guðrún segir að Davíð Oddsson
forsætisráðherra hafi kannazt við
þetta nýlega. Mér er sagt að nú
ætli Davíð að þjappa byggðinni í
landinu saman. En sannleikurinn
er auðvitað sá að byggð um allt
ísland er blessun sem þjóðinni
veitist ef hún fær að vera í friði
fyrir byggðastefnu, hvort sem sú
er fólgin í að flytja fólk sundur
eða saman.
Eða tökum dæmi af öðram
toga: vinsældakapphlaupið sem
er höfuðeinkenni á stjórnmálum
nútímans. Á síðustu tímum eru
til að mynda íslenzkir stjórnmála-
menn á þönum við að trana sér
fram í fjölmiðlum í tíma og ótíma,
og stagast þar á sömu frösunum
ár eftir ár hvar í flokki sem þeir
standa. Allt til að afla sér vin-
sælda. Enginn hefur, svo ég viti,
orðið til að benda þeim á þann
sjálfsagða hlut að það er þýðing-
arlaust að keppa eftir vinsældum.
Fáeinir unglingar í hverri kynslóð
rembast við að verða vinsælir, og
verða hlægilegir meðal jafnaldra
sinna fyrir vikið. Vinsældir eru
blessun. Ef maður vinnur þörf
verk eða fær snjallar hugmyndir,
án þess að hugsa eitt andartak
um vinsældir sínar, þá verður
hann vinsæll án þess að þurfa að
hafa neitt fyrir því sérstaklega.
Ef einhver íslenzkur stjórnmála-
maður fengi þá snjöllu hugmynd
að leggja sjálfan sig niður að
meira eða minna leyti, þá er eins
víst að hann yrði fyrirhafnarlaust
vinsælasti maður á íslandi.