Morgunblaðið - 03.11.1991, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 1991
ðvæntur leikur og sérkennileg birta meðan tökur standa yfir gera mig ónægðasta.
talía hefur breytt mér, gert mig
mýkri á manninn, kannski er
það sóiin og hitinn,” segir hún
þegar ég spyr hana af hveiju
nýjasta myndin hennar sé allt
öðruvísi en hinar. Leikstjórinn
hefur búið á Ítalíu síðustu þrjú
árin, nánar tiltekið í miðborg
Rómar.
— Menn hafa jafnvel komið bros-
andi útúr bíó? segi ég.
Hún ansar ekki þessari athuga-
semd og ég finn að nú hef ég sagt
einhveija vitleysu. Við ökum eftir
Skúlagötunni nýkomnar úr matar-
boði sem Þjóðveijar landar hennar
héldu henni til heiðurs.
Margarethe von Trotta er dúðuð
inn í mjúka ítalska vetrarkápu en
er ekkert mjúk á manninn þótt hún
þykist sosum vera það. Hún hafði
þó verið hin kátasta í matarboðinu,
en annaðhvort hefur veðrið eða ég
dregið úr ijöri hennar því treglega
ganga samræður.
Eins og aðrar hefðarkonur hefur
hún fylgdarkonu sér til fulltingis,
þýsku konuna Rita L. Stetter sem
ekur henni um allan bæ. Ég vil fá
viðtal eins og skot en frúin vill endi-
lega sjá kvikmynd Friðriks Þórs
Friðrikssonar, „Börn náttúrunnar”,
áður en hún heldur af landi brott.
Þar sem myndin er ekki af verri
endanum, vann til verðlauna í
Montreal fyrir besta listræna fram-
lagið og er með úrvalsleikarana
Gísla Halldórsson og Sigríði Hagalín
í aðalhlutverkum, skröltir maður
þetta á eftir henni inn í Stjömubíó.
Rússneskur aðall
Friðrik Þór, sem ætlar að láta
myndina rúlla eingöngu fyrir frúna,
tekur á móti okkur í anddyrinu.
Kvikmyndaleikstjórarnir tveir heils-
ast með virktum, Friðrik með úfið
hár í bláúm jakka með rígbundinn
rauðan trefíl um hálsinn og minnir
á skáld eða bónda úr Suðursveit,
hún eins og rússnesk greifynja. Enda
víst af rússneskum aðli í móðurætt.
Við setjumst þijár fyrir miðju í
tómum bíósalnum og-ég treð mér
við hlið von Trotta til að geta fylgst
með viðbrögðum hennar þegar bestu
senumar koma. Reyni að vera hress
og kumpánleg eins og maður er í
bíó en fæ snubbóttar undirtektir.
Þegar aðalleikendurnir Gísli og
Sigríður koma röltandi eftir Pósthús-
stræti í íþróttaskóm fer hún að
hlæja, og heyra má saumnál detta
þegar jól eru haldin á DAS. Hún
pískrar eitthvað þegar Egill Ólafsson
birtist á tjaldinu og fær sér Ópal
hjá fylgdarkonu sinni, en lætur
pakkann ekki ganga. Kannski er
allt búið.
Myndin er falleg og leikurinn góð-
ur, og þegar Sigríður Hagalín er
komin á æskustöðvarnar og Gísli
smíðar kistuna fer Margarethe von
Trotta að fíkta ansi oft við augu sín
og gleraugu.
Hún hefur sagt í viðtölum að þótt
hún sé borin og barnfædd í Berlín,
eigi hún engar æskustöðvar.
„Heimahagar, heimahagar, ég veit
ekkert hvað það er,” á hún eitt sinn
að hafa sagt.
Margarethe von Trotta er fædd í
Berlín árið 1942 og ólst upp hjá
móður sinni sem var rússnesk. Atján
ára gömul fór hún til Parísar þar
sem hún kynntist kvikmyndaleik.
Síðar lagði hún stund á germönsk
og rómönsk fræði í París og
Munchen og gekk jafnframt í leik-
listarskóla.
Hún hóf að leika í kvikmyndum
og sjónvarpsmyndum árið 1967,
giftist og eignaðist son. Tveimur
árum síðar kynntist hún seinni eig-
inmanni sínum, kvikmyndaleikstjór-
anum Völker Schlöndorf, en þau
skildu fyrir um það bil þremur árum.
Hún hafði leikið í rúmlega tuttugu
kvikmyndum og skrifað nokkur
handrit áður en hún leikstýrði kvik-
mynd árið 1975 og þá í samvinnu
við Schlöndorf.
Það var hins vegar árið 1977 sem
hún leikstýrði og gerði handrit að
sinni fyrstu kvikmynd. Þekktustu
myndir hennar eru sennilega
„Schwestern”, „Die bleierne Zeit”
og „Rosa Luxemburg”. Hún sópaði
að sér verðlaunum fyrir þessar kvik-
myndir og var valin leikstjóri ársins
1986 í evrópskum kvikmyndum,
fyrst allra kvenna. Leikstjórar eins
og Fellini hafa fengið slík verðlaun.
Myndir hennar eru áhrifamiklar og
sterkar og vekja menn til umhugs-
unar um hin ýmsu þjóðfélagsmál.
Margarethe von Trotta finnst
myndin hans Friðriks góð, en þegar
við stöndum á nýjan leik úti í gol-
unni snýr hún sér snöggt að mér
og spyr: „Ertu kvikmyndagagnrýn-
andi?”
Þegar hún heyrir að ég hef aldrei
um kvikmyndir skrifað verður hún
skyndilega hin hressasta og allt við-
mót breytist. Maður býst jafnvel við
Ópali á hverri stundu. Við höldum
niður á þýsku menningarstofnunina
í Tryggvagötu og er það þriðji stað-
urinn á stuttum tíma sem ég fer
með frú von Trotta á.
Ítalíusól
„Það er svo notalegt að tala sam-
an hér,” segir hún ánægð með lífið
og hreiðrar um sig innanum þýskar
bækur og menningu.
„Lífíð og menningin á Ítalíu hefur
haft mikil áhrif á mig,” segir hún
svo og tekur upp þráðinn á nýjan
leik.
„Við vorum að tala um þessar tvö
þúsund ára gömlu rústir í Róm yfir
matnum manstu, við búum með
þessari fortíð, þessari fegurð og þá
er erfítt að taka sjálfan sig mjög
hátíðlega. Ég var mjög pólitísk með-
an ég bjó í Þýskalandi, hér er það
ekki nokkur leið. Maður er ekki pólit-
ískur í öðru landi.
Sólin og hitinn hafa líka sitt að
segja. Við vitum að líkami okkar
bregst við mismunandi loftslagi á
ákveðinn hátt, en hvort myndir mín-
ar verða betri skal ég ekki segja um.
Sumum líkaði það betur þegar ég
var róttæk og reið. En í augnablik-
inu er það ég sjálf og líf mitt sem
máli skiptir. Mig langar ekki lengur
að þjást af þunglyndi og vera ör-
vingluð. Ég hef lært að taka hlutina
ekki of nærri mér.”
Margarethe von Trotta talar með
höndunum og reykir af krafti en
ekki er þó að sjá að streitan angri
hana.
„I Þýskalandi var ég alltaf eins
og fest upp á þráð,”_segir hún. Bæði
í starfi og einkalífí. Ástæðurnar voru
margar, lífsmáti okkar var ekki nógu
afslappaður, frekar en hjá öðrum
Þjóðveijum.
Listamenn eru ætíð íjölmiðlar
umhverfís síns og ég tók það hlut-
verk of alvarlega.”
Þjóðernishyggja
Tvær nýjar kvikmyndir eru í bí-
gerð hjá von Trotta og gerist önnur
í Sýrlandi en hin í Berlín á árunum
1961 til 1989, eða frá því að múrinn
var byggður og þar til hann féll.
Fjallar sú mynd um ytri og innri
múra mannsins. Nokkuð kaldhæðn-
islegt er, að til að gera myndina
varð að byggja nýjan múr í Berlín.
Ég spyr hvað hún sjálf hugsi um
þessi mál Þjóðveija, og hún svarar
að bragði: „Hvað á ég að hugsa?
Ég er bara ringlaður áhorfandi eins
og aðrir. Allt hefur gerst með ógn-
arhraða og við verðum að hafa kjark
til að viðurkenna að í rauninni get-
um við ekki enn myndað okkur skoð-
un á því sem gerðist og er að ge-
rast. Við trúðum á svo margt hér
áður fyrr og vitum ekki enn hvað
var rétt og hvað rangt.”
— Þjóðveijar tala oft um sjálfa
sig sem hinn nýja Evrópubúa. Hvers
vegna viðurkenna þeir ekki sjálfa
sig sem nýja þjóð, hinn nýja Þjóð-
veija?
„Guð hjálpi þér,” segir hún, „fólk
færi strax að hugsa um gömlu nas-
istana og yrði logandi hrætt. Það
væri mjög gott ef Þjóðveijar væru
í þeirri aðstöðu að geta sannfært
heiminn um að þeir væru í öllu frá-
brugðnir nasistunum, en syndir
fortíðarinnar koma í veg fyrir að
slíkt hljómi eðlilega í eyrum um-
heimsins. Því verða stjórnmála-
menn, Kohl og aðrir, stöðugt að
hamra á því að við erum ekki leng-
ur gamla þjóðin. Hjá okkur er þjóð-
ernishyggja ekki til, engin ættjarða-
rást, við erum evrópsk. Þetta hljóm-
ar stundum eins og róandi „ritual”
frá hálfu stjórnmálamanna okkar,
en þannig verður það að vera.”
Margarethe von Trotta hefur
hækkað róminn og mér er ljóst að
þessi kona verður aldrei ópólitísk
með öllu. „Mér sýnist þessi gamla
þjóðernishyggja ætli að grafa um
sig alls staðar þar sem menn hafa
bylt hinu gamla skipulagi, og þá á
ég við í austantjaldslöndunum
gömlu, Sovétríkjunum og Júgóslav-
íu. Þar hrindir hún átökum og bar-
dögum af stað, einmitt núna þegar
við héldum að við værum laus við
þann ófögnuð.
Við tilheyrum vissulega ákveðinni
þjóð, höfum tungumál, menningu,
fortíð og eigum að leggja áherslu á
það, en við njótum engra foréttinda
þess vegna, erum ekkert betri en
aðrir.
Eilíft stríð milli hópa er ekki rétt-
lætanlegt lengur þótt átök hafí ver-
ið skiljanleg í gömlu samfélögunum.
Og þessi þjóðernishyggja finnst mér
ógnvekjandi.”
— Hvar er hún helst?
„Hvar?” hrópar hún hneyksluð,
„nú í Júgóslavíu, Serbar gegn Kró-
ötum og Slóvenum, Georgíumenn
gegn Osstekum, Armenar gegn
Azerum, alls staðar, alls staðar!”
— Skrýtið, ég leit ekki á þetta
þannig í Júgóslavíu, segi ég.
Hún horfir agndofa á mig.
— Ég hélt að menn væru að beij-
ast fyrir sjálfstæði sínu, segi ég
afsakandi.
„Gott og vel,” segir hún, fús til
að fallast á sjónarmið annarra en
hellir kaffínu nokkuð þjösnalega í
bollann sinn, „þið hafíð ekki þá fort-
íð sem við höfum. Þegar föðurlands-
ástin gerði fólk að ómennum.”
Ríkislaus
— Þú ert dálítð alþjóðleg, er það
ekki? segi ég eftir langa þögn.
„Ætli það ekki, ég er fædd í
Berlín, móðir mín í Moskvu. Þegar
ég fæddist hafði ég engan rikisborg-
ararétt. Tilheyrði engu landi því
móðir mín flýði eftir rússnesku
byltinguna ásamt fjölskyldu sinni
til Þýskalands og hélt rússneskum
ríkisborgararétti sínum. Hún giftist
aldrei og því hélt ég nafni hennar.
Ætíð þegar ég var spurð hvaðan
ég kæmi, í skóla og annars staðar,
sagðist ég vera ríkislaus. Það jafn-
gilti því næstum að eiga hvergi
heima.
Móðir mín var mjög rík í æsku,
var barónessa, en missti allt í bylt-
ingunni. Við vorum því hræðilega
fátækar. Bjuggum í einu herbergi,
með húsgögn sem aðrir áttu.
Mamma talaði mikið um Rússland,
allt var betra þar, enda voru eftir-
stríðsárin í Þýskalandi erfíð fyrir
alla.
Ég festi aldrei rætur í Þýska-
landi, enda þótt ég hagaði mér í
öllu sem Þjóðveiji. Menn hafa talað
um að ég sé róttæk og herská,
kannski má rekja það til vonbrigð-
anna yfir því að finna aldrei drauma-
landið. Þetta er eins með börnin ef
þau fá ekki ást, sum verða árásar-
gjörn, önnur skríða inn í skel sína.
Ég fékk mikla ást frá móður
minni í æsku. Þótt eignir og pening-
ar væru engir og matur af skomum
skammti, fékk ég alla þá ástúð sem
böm geta fengið. Ég var að vísu
oft ein á daginn sem barn, en móð-
ir mín hvatti mig til að gera flest
það sem mér datt í hug. Hversu
barnalegt sem það var. Sagði að ég
væri góð, gæti þetta allt saman.
Fínt hjá þér, gott hjá þér, haltu
áfram, sagði hún.”
Hún teygir sig og strýkur hárið
sem er nokkuð úfíð eftir heimsókn
í Bláa lónið um morguninn: „Faðir
minn, ja hann var 62ja ára þegar
ég fæddist, tuttugu árum eldri en
móðir mín. Hann var málari og
heimsótti okkur af og til. Ég var
fjörmikið barn og ég held að það
hafi farið í taugarnar á honum.
Hann vildi að ég málaði og kynni
allt eins og hann, sem var ekki nokk-
ur leið því maður var nú bara
fjögurra ára.
Það má því segja að karlmenn
hafi í byijun Iatt mig en kvenmenn
hvatt mig. Og kannski er það þess
vegna sem ég hef oft verið tortrygg-
in í garð karlmanna, einkum ef þeir
álíta að ég geti ekki staðið jafnfætis
þeim.”
Samkeppni
„Það hefur lítið breyst í málefnum
kvenna, við höfum litlu áorkað,”
segir hún. „Mér fannst vera meiri
kraftur í okkur fyrir tíu árum eða
svo. Auðvitað eru margar konur sem
segjast vera búnar að beijast svo
lengi að þær geti ekki hætt því
núna, en einnig held ég margar ótt-
ist það að einangrast. Fólk er orðið
þreytt á okkur, við erum búriar að
segja sama hlutinn þúsund sinnum,
segja þær. En ég segi, ef við höfum
sagt hlutinn þúsund sinnum og ekk-
ert breytist, þá segjum við hann
þúsund og einu sinni.
Kannski verðum við að ýta kynja-
baráttunni aðeins til hliðar, því það
eru alvarlegri vandamál sem krefj-
ast nú úrlausnar. Við þurfum að
beijast fyrir friði og umhverfísvemd
svo hægt sé að lifa í þessari veröld.”
Margarethe von Trotta fínnst
jafnréttisbaráttan vera komin
lengra á Islandi en annars staðar.
„Ég sé ekki betur en að þetta grund-
vallaratriði, eins og það, hver gæti
barnanna og hver geri húsverkin sé
úr sögunni. Hér um kvöldið þegar
myndin mín var sýnd voru nokkrir
karlmenn sem komust ekki, því þeir
voru að gæta barnanna svo konur
þeirra kæmust á myndina! Karlmað-
ur í Þýskalandi mundi aldrei segja