Morgunblaðið - 08.01.1992, Blaðsíða 14

14__________________MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. JANÚAR 1992_
Er eitthvað hægt að gera?
eftir Halldór Jónsson
Við áramótin erum við í sjón-
varpi minnt á öll þau vandamál sem
mannkynið hefur orðið að fást við
á umliðnu ári og skynjar að ein-
hveiju leyti það ofurefli, sem við
verður að fást á nýju ári.
Maður fínnur glögglega til
smæðar sinnar og vanmáttar gagn-
vart hinum risavöxnu vandamálum
sem við er að fást í heiminum.
Maður ypptir því gjarnan öxlum og
reynir að einbeita sér að sínum eig-
in málum og störfum. Vandamál
veraldarinnar verða einhverjir aðrir
að leysa.
Sem betur fer er til gott fólk í
heiminum, sem lyftir Grettistökum
við lausn vandamála mannkynsins
og gerir það án manns eigin hjáip-
ar. Heimurinn hefur þannig virst
komast af án minnar hjálpar hingað
til. Og er þó ekki verr á sig kominn
en sjá mátti á kínverska rakettu-
skrautinu á himni íslendinga á ný-
ársnótt. Samt er jafnvel ég hluti
mannkynsins í smæð sinni og
skammast mín pínulítið fyrir það,
hvað ég geri lítið í að leggja eitt-
hvað til að hjálpa náunganum.
Ég var að velta þessum hlutum
fyrir mér að kvöldi nýársdags. Mér
þótti sem ég væri að kveðja gamlan
vin, þegar Perez de Queliar var að
láta af embætti eftir tíu ára starf
í þágu mannkynsins. Það var gleði-
legt að þessi maður, með þetta örlít-
ið raunalega en góðlátlega fas
skyldi ljúka störfum sínum með því
að gefa stríðshijáðu fóiki í E1
Salvador von um betri tíð með því
að koma á samningum stríðandi
fylkinga.
Ég fór svo að hlusta á segul-
bandsupptöku af áramótaávarpi
forsætisráðherra okkar. Hann
ræddi meðal annars um vandamálin
sem við blasa í þrotabúi kommúnis-
mans í austri. Margt mælti Davíð
spaklegt annað, svo sem að íslend-
ingar skyidu horfa bjartsýnir til nýs
árs og nýrrar aldar.
Ég var líka ánægður með nýársá-
varp forseta okkar. Þar var vel og
skynsamlega talað og kom frú Vig-
dís inn á ýmis atriði sem við mætt-
um hugleiða betur. Hún varaði okk-
ur við því að bölmóður leiddi af sér
doða og doði fæddi af sér framtaks-
leysi.
Orð að sönnu hjá þeim báðum,
enda svartagallsrausið að yfir-
þyrma þjóðarsálina um þessar
mundir. Bæði minntust þau á vand-
amálin sem við blasa í heiminum
og hvílík vandamál heimurinn á við
að glíma.
Svo var sýnt í sjónvarpinu frá
áramótafögnuði á Rauða torginu í
Moskvu. Þarna veifaði fólk stjörnu-
ljósum rétt eins og við og brostu
margir mót nýju ári. Hvernig skyldi
það geta brosað í þeim erfíðleikum
sem framundan eru?
Matarskortur, dýrtíð og allsleysi
virðast vera við dyrnar hjá fólkinu
í Sovétríkjunum. Verða þar ekki
fljótlega verkföll til þess að fólk
geti fengið nægilegt kaup fyrir
dagvinnu til þess að geta keypt líf-
snauðsynjar, sem munu nú hækka
rosalega í verði? Það eina sem nóg
virðist vera til af eru vopn og skot-
færi. Mun fólkið ekki grípa til þeirra
ef því finnst öll sund lokast? Myndi
maður selja atómsprengju fyrir mat
ef maður væri að svelta í hel?
Ef mál þróast þannig í austur-
vegi, að stjórnskipunin fari úr bönd-
unum þá er vandamálið komið inn
á gafl hjá okkur hér á íslandi. Þetta
kemur okkur því við, beint og bein-
línis. Vandamál þessa fólks eru
aðkallandi vandamál okkar sjálfra.
Skyndilega hrökk ég við. Ég
spurði nefnilega sjálfan mig að því,
hvað ég myndi gera ef ég hefði til
þess völd og mátt og mér bæri nú
skylda til að láta málin til mín taka.
Mín?
Þetta var erfíð spurning og ég
reyndi að ýta henni frá mér, Bush
blessaður hlýtur að vera að gera
einhveijar áætlanir. Hann er hvort
sem er að bjarga heiminum alla
daga. Til hvers er ég að hugsa um
þetta?
En þar sem þetta vildi ekki fara
frá mér og ég nennti ekki að setj-
ast við sjónvarpið og horfa á Mary
Poppins aftur, þá ranglaði ég að
tölvunni til þess að punkta niður
einhveijar hugleiðingar um þetta
efni. Auðvitað í tilgangsleysi en
hvað um það.
Hvað er til bragðs í þeim löndum
sem fyrir skemmstu hétu Sovétrík-
in?
Það sem ég taldi mig vita helst
um þessi lönd, sem ég hef aldrei
augum barið, er að þau eru óhemju
víðlend. Náttúruauðæfi eru gífurleg
og þarna búa 250 milljónir manna.
Eitt sinn voru evrópsk menningar-
áhrif mikil í vesturhlutum landsins
en í austrinu sköruðust hagsmunir
við stórveldið Japan.
Það rifjaðist upp fyrir mér, að
ég var að horfa á sjónvarpið í
Þýzkalandi seint í október. Þeir láta
sig þróun mála austur þar sig mjög
varða og velta fyrir hlutunum af
þýzkri nákvæmni. Þarna var frétta-
maður á ferð á samyrkjubúunum
og tók fólk tali. Einn spurði hann
hvort hann hlakkaði ekki til að fá
sitt eigið land til þess að yrkja.
Svarið kom mér á óvart. Nei,
sagði þessi maður. Hann sagðist
vera fæddur á þessu samyrkjubúi
og faðir sinn hefði búið þar á undan
honum. Hann hafði alltaf farið eft-
ir því, sem forstjórinn ákvað hveiju
sinni. Forstjórinn vissi hvað skyldi
gera, forstjórínn vissi hvað skyldi
bera á og hveiju sá, forstjórinn vissi
hvernig átti að koma vörunni í verð.
Forstjórinn einn vissi svör við öllum
vandamálum.
Nú væri forstjórinn farinn og
hann sæti ráðvilltur eftir. Vissi ekki
hvar hann ætti að fá ráð og leiðbein-
ingar, vélar eða vörur. Hann kynni
einfaldlega ekki nóg til þess að
geta búið upp á eigin spýtur.
Mér fannst ég skilja þennan
mann og vandamál hans. Ef til vill
er hann persónugervingur sovét-
borgarans. Fólkið er hrætt og kvíð-
ið því að það er fætt og uppalið
undir óskeikulu stjórnkerfi sem
hafði allra ráð í höndum sér. Það
vantar leiðsögn og svo flest af öllu.
Er ekki helst og brýnust þörf á
að senda þeim fjölda vesturlenzkra
bænda á vori komanda, til þess að
skipuleggja og stjórna ræktuninni
á ökrunum og iáta þá hafa með sér
þær vélar sem sovétborgarann
vantar. Það þarf að hjálpa þeim til
og kenna þeim að framleiða mat
ofan í sig fyrst af öllu.
í vetur verða Vesturlönd að láta
sovétmönnum í té matvæli, til þess
að þeir verði ekki hungurmorða.
Halldór Jónsson
„Þurfa Vesturlönd ekki
að bretta upp ermarnar
og bjóða þjóðum þess-
ara víðlendu ríkja ein-
hverskonar endurnýj-
aða Marshall-áætlun,
ráðgjöf, kennslu og
beina hjálp? Þetta er
ef til vill ekki hvað síst
í eigin þágu Vestur-
landa til þess að friður
megi haldast í heimin-
um og framfarir verði.“
Þessar vestrænu þjóðir framleiða
svo mikið, að þær eiga óseljanleg
fjöll af öllu. Jafnvel við íslendingar
eigum smjörfjall og hundrað þúm-
202sund rollum of mikið og höfum
góð ráð á að hella niður mjólk í
verkföllum.
Fyrrum var Ukraína kornforða-
búr heimsins. Nú virðist verkkunn-
áttu hafa hrakað svo mikið, að
uppskerubrestur er árlegur viðburð-
ur, þar, sem annars staðar í þessu
stóra landi. Um Asíuhluta landsins
veit ég næsta fátt né hversu þar
muni til hátta. Varla mun þó vaðið
í velsældinni þar að því mér virtist
af myndum frá Mongólíu, sem sýnd-
ar voru nýverið í þýzka sjónvarp-
inu. Þar eru hijóstur ekki blíðari
en á íslandi og búskaparhættir
fornlegir.
Þurfa Vesturlönd ekki að bretta
upp ermarnar og bjóða þjóðum
þessara víðlendu ríkja einhverskon-
ar endurnýjaða Marshall-áætlun,
ráðgjöf, kennslu og beina hjálp?
Þetta er ef tii vill ekki hvað síst í
eigin þágu Vesturlanda til þess að
friður megi haldast í heiminum og
framfarir verði. Og hin þróaðri
Austurlönd eins og Japan, Taiwan
og Suður-Kórea eiga ekki síður
hagsmuna að gæta og ættu að geta
lagt mikið af mörkum í þessu sömu
veni.
I uppbyggingu Garðaríkis eru
líka fólgnir stórkostlegir möguleik-
ar til aukins hagvaxtar í hinum
betur stöddu ríkjum þegar til lengri
tíma er litið. Þarna eru mikil auðæfi
fólgin í jörð og þarna býr jafnmargt
fólk og í Vestur-Evrópu.
Við íslendingar gætum efalaust
kennt Sovétborgurum eitthvað sem
við kunnum, til dæmis að rækta tún
framleiða mjólk, kjöt osta og skyr.
íslenskir bændur kunna margt fyrir
sér og það er sorglegt að við höfum
neyðst til að leggja þá í bönd mið-
stýringar og sósíalisma, sem er að
setja bæði þá og okkur á hausinn
eins og þá fyrir austan. Við getum
ef til vill „flutt þá út“ í stað þess
að leggja þá niður eins og nú er
að stefnt.
Og þá held ég að íslenzkir sjó-
menn og sægreifar hafi ýmsa þekk-
ingu sem ætti að geta nýst fólki
þarna, ef þá ekki öll fiskimið eru
ofnýtt þegar eins og hér. Þetta
myndi ef til vill létta á kvóta-deilum
sægreifa og Morgunblaðsins.
Það er fullt af fólki til í heimin-
um, sem kann allan fjáran. Þegar
þetta fólk vinnur saman, þá verða
til þvílík stórvirki að einstaklinginn
sundlar. Að hugsa sér hvílík stór-
virki pýramídarnir eru. Kínamúr-
inn, skýjakljúfarnir í New York,
maðurinn á tunglinu. Ef hendur og
hugur fá frið og tækifæri til þess
að starfa þá virðist ekkert ómögu-
legt.
En því miður er maðurinn að
hluta til þvílík skepna að honum
finnst ekki síður gaman að drepa
og brenna allt í grunn, þó hann
viti innst inni að friðurinn sé það
ÚR HUGSKOTI
Ingimar Erlendur Sigurðsson rithöfundur
LÁGTÍÐ
Stutt er á milli svo ólíkra há-
tíða: jóla og áramóta. Og samt svo
óralangt — langt í nálægð. Eins
og á milli þess varanlega og þess
forgengilega. Hvor um sig táknar
skil og mót í senn. Önnur þeirra
aðskilur og sameinar einn heim
og annan, jól. Hin aðskilur og sam-
einar eitt ár og annað, áramót.
Ef það sem skilur á milli reyn-
ist minna en það sem sameinar,
þá verður engin breyting. Það á
við um báðar þessar hátíðir, svo
ólíkar sem þær eru að eðli og inn-
taki. Þannig er það líka yfirleitt:
áramót breyta engu nema tölu,
1991 verður 1992; jól breytaengu,
eins og Jesús hafi ekki fæðst —
og lifí, sem Kristur.
Ekkert breytist í raun og veru.
Hið nýja fer hjá og ferst, eins og
eldflaug um áramót, eins og
stjörnuhrap á jólum. Hið gamla
tekur við af hinu gamla; ekki einu
sinni í nýrri mynd.
Það er sök sér með áramót. Þau
fela ekki í sér nein afgerandi og
varanleg fyrirheit. Aðeins for-
gengileika. Engan brennandi boð-
skap um breytt og nýtt líf.
Ef horft er djúpt í áramótaeld
þá opinberast, að það er ekki hið
gamla sem er að brenna — heldur
hið nýja. í ösku þess er ritað nýtt
ártal, eins og dánarár einhvers.
Hvað og hver það var sem dó virð-
ist enginn vita, eða vilja vita, þó
það sé ef til vill óendanlega mikil-
vægt. Til þess að neita ekki að
iifa; þó til einskis sé að neita að
deyja.
Sumir strengja þess heit um
áramót að hætta að reykja, sem
orðið er hámark heitstrenginga.
Hvort sem þeim tekst það eða
ekki, liðast líf þeirra eins og reyk-
ur út í buskann. Sígarettur eru
sem táknmynd af tilveru þeirra,
lífsmynd þeirra: hröð sveifla og
sog, enn hraðari bruni glóðar —
og reykur, tregafullur reykur. Allt
minnir þetta á feril flugelda um
áramót.
Efdflaugar, rakettur, er líf
þeirra forgengilegt. Andartak lýsir
glóð upp ásjónu himins, slokknar,
aska fellur eins og svört snjókorn
til jarðar, reykur burðast við að
rita minningu um eld, minningu
um líf, en letrið — hann sjálfur —
máist út áður en það öðlast merk-
ingu í vitund manna.
Þannig er það í brennipunkti
áramóta, þegar flaugar forgengi-
leika hitta hjartastað; bæta við enn
einu öskulagi — ára, sem mynda
skil og mót, andartaks við andar-
tak, eins og eilífð á mörkum ljóss
og myrkurs kveiki og slökkvi í
senn.
Það er verra — átakanlegra —
með jól, sem boða og bjóða nýtt
líf, nýjan mann; yður er í dag frels-
ari fæddur. Einnig þá er það sem
aðskilur minna en það sem sam-
einar. Hið forgengilega verður því
meira en hið eilífa.
Eins og kaupskapur á kostnað
trúar sannar, forgengilegar gjafir
í stað eilífs guðs, jólatré í stað
krosstrés, rafmagnsljós í stað
stjörnu; yður er í dag frelsari dá-
inn.
Hið forgengilega vill ekki frels-
un, hún táknar endalok þess.
Kaupmang vill ekki frelsun, hún
auglýsir gjaldþrot þess. Gjafir vilja
ekki frelsun, hún opinberar inni-
haldsleysi þeirra. Jólatré vill ekki
frelsun, hún týnir af því skraut
þess. Rafmagnsljós vilja ekki frels-
un, hún slekkur skin þeirra. Hið
mennska vill ekki frelsun, hún
rænir það völdum.
Þó eru þeir til sem finnst þeir
verða frelsaðir. Það merkir að
þeir séu aðskildir og sameinaðir í
senn — í Kristi. Þar ætti það sem
aðskilur að vera minna en það sem
sameinar; hið eilífa meira en hið
forgengilega.
Er það kannski eins með þá og
skáld sem skildi eftir sig eina línu
— ævilínu: mér finnst ég finna til?
Þó enn séu trúmenn á ferli, prest-
ar sem aðrir, þá prédika fæstir á
stéttum, sem merkir að vera sann-
ur og samur til orðs og æðis —
heilagur. Til þess eru þeir of líkir
hinum, nauðalíkir. En ókristileg
er sú krafa að þeir séu öðruvísi;
hver krafa um slíkt, til annarra
en sjálfs sín, er einskonar heima-
skítsmát.
Heilagur rótmerkir á uppruna-
legu máli Nýja testamentis: sá sem
er öðruvísi — hagios. Sakir þess,
að vera öðruvísi, voru frumkristnir
menn ofsóttir og deyddir. Nú eru
flestir trúkristnir menn, jafnvel þó
þeir séu ekki heilagir — eða vegna
þess að þeir eru það ekki? — í
mest og besta lagi fyrirlitnir. Þess
vegna eru þeir sem hinir á eftir
virðingu og vinsældum, eins og
slíkt sé heilagur andi.
Kannski var séra Friðrik Frið-
riksson einn íslenskra karla á þess-
ari öld heilagur, í raun og veru,
og Ólafía Jóhannsdóttir ein
kvenna. Samt keðjureykti séra
Friðrik banvæna vindla og drakk
bleksterkt kaffi fram til níræðis
og andláts.
Þótt sún vindlaglóð sé löngu
slokknuð, lifir enn trúarglóð hans
í hjörtum sem hún glæddi. Lífs-
aska hans opinberar: elskaðu guð
af öllu hjarta þínu og gjörðu svo
í heimi sem þér sýnist; lífsreykur
hans stafar: sá sem hyggst bjarga
lífi sínu mun týna því ...
I dag vilja menn ekki deyja.
Þrátt fyrir ást á forgengileika. Eða
vegna ástar á honum. Síst vilja
þeir deyja í drottni; lífvana líf skil-
ur ekki dýrð þess dauða — líf þess
dauða.
Rakettur og flugeldar skulu
deyja fyrir þá. Kertaljós eins og
bernska skal deyja til saknaðar.
Minnislausar rafmagnsperur skulu
kvikna og slokkna — að þeirra
vilja; eins og þeir stjórni lífi og
dauða.
Allt skal lifa og deyja fyrir þá.
Allt nema drottinn, sem einn lifði
og dó fyrir þá, lifir enn og deyr
fyrir þá, fæðist þeim til eilífs fagn-
aðar á jólum, deyr þeim í forgengi-
legum galsa um áramót. Því
stjama guðs hrapar í trúvana og
tómlátu öskuhjarta. Eins og frels-
un manns — og um leið frelsi
hans — sé aðeins flugeldur.
Sú eina stjarna yfir stalli, þar
sem hjarta vaggar barni, er deyr
því að loknum jólum — og vöggu
þess kastað á áramótabrennu —
nema það slái taktinn áfram, trú-
artaktinn á fullorðinsgöngu til
Golgata, göngu Krists á kross, líf-
kross manna.
Hve margar íslenskar fjölskyld-
ur hugsa svo langt á jólahátíð: að
þetta bam, Jesús í jötunni, sé ekk-
ert nema Kristur með kross úr