Morgunblaðið - 08.01.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. JANÚAR 1992
Hér er
umlukt
sál...
Rætt við Guðnýju
Guðmundsdóttur
uiji frumflutning
á Islandi á Fiðlu-
konsert eftir
Edward Elgar
Fimmtudaginn 9. janúar nk.
verða tónleikar í guln tónleikaröð
Sinfóníuhljómsveitar íslands í Há-
skólabíói og hefjast þeir kl. 20.00.
Á efnisskrá verða tvö verk, Sinfón-
ía nr. 8 eftir Beethoven og Fiðlu-
konsert eftir Edward Elgar. Ein-
leikari á tónleikunum verður
Guðný Guðmundsdóttir, konsert-
meistari Sinfóníuhljómsveitarinnar
og hljómsveitarstjóri verður James
Loughran.
Sinfóníur Beethovens sem bera
oddatölur eru vinsælli og oftar
leiknar_ en þær sem bera jafnar
tölur. Áttundu sinfóníuna skrifaði
Beethoven á 3-4 mánuðum árið
1811 og er hún heldur minni í snið-
um en aðrar sinfóníur hans að
undanskilinni hinni fyrstu. Verkið
var frumflutt 1814.
Hér er umlukt sál
Flutningur fiðlukonsertsins er
frumflutningur verksins á íslandi
í hljómsveitarbúningi. „Hér er
umlukt sál.“ var skrifað á tit-
ilsíðu Fiðlukonserts enska tón-
skáldsins Edwards Elgars. Menn
hafa lengi reynt að ráða í fyrir
hverju punktamir fimm standa,
e.t.v. nafni tónskáldsins, Elgar,
konu hans Alice, vinkonu hans
Júlíu eða jafnvel sál fiðlunnar
sjálfrar. Áheyrandinn getur reynt
að ráða í hvers sál er umlukt í
verkinu, þegar það verður frum-
flutt á íslandi af Sinfóníuhljóm-
sveit íslands og Guðnýju Guð-
mundsdóttur, konsertmeistara,
sem leikur einleik. Undanfama
Guðný Guðmundsdóttir
mánuði hefur Guðný leikið verkið
á tónleikaferðum sínum um landið
við píanóundirleik Kristins Arnar
Kristinssonar og hefur því verið
vel tekið. Guðný var spurð um
þennan fiðlukonsert, sem heyrist
hér í fyrsta sinni.
„Fiðlukonsertinn samdi Eigar
fyrir fiðlusnillinginn Fritz Kreizler
árið 1910 og árið 1932 flutti
Yehudi Menuhin verkið við hljóðrit-
un undir stjórn Elgars, þá aðeins
16 ára gamall, og var haft eftir
tónskáldinu að Menuhin hefði spil-
að þetta verk betur en nokkur ann-
ar,“ sagði Guðný. „Fiðlukonsertinn
er krefjandi og erfítt verk fyrir fiðl-
uleikarann en skrifað í hreinum
rómantískum anda 19. aldarinnar.
Elgar var rómantískt tónskáld,
ekki eins og Stravinskíj eða Bart-
ók. Verk hans þekkjast af persónu-
legum stíl hans og tónagangi.
Ég varð mér úti um nótur fyrir
20 árum þegar ég var að læra og
lærði þetta verk að einhveiju leyti
þá. Mér fannst það hins vegar full-
erfitt, því það gerir miklar kröfur
til einleikarans, og lagði það því á
hilluna þangað til nú.“
— En hvers vegna er þetta verk
ekki flutt hérlendis fyrr en nú?
„Þetta er erfiður konsert og það
eru til margir frægir fiðlukonsertar
sem menn vilja heyra aftur og aft-
ur. Elgar er e.t.v. ekki eins frægur
og Tsjajkovskíj en þó er t.d. Selló-
konsert Elgars mjög frægur, enda
ekki margir sellókonsertar til,“
sagði Guðný Guðmundsdóttir að
lokum.
James Loughran
Einleikarinn og stjórnandinn
Guðný Guðmundsdóttir hefur
verið 1. konsertmeistari Sinfóníu-
hljómsveitar íslands frá 1974. Frá
sama ári hefur hún kennt við Tón-
listarskólann í Reykjavík og út-
skrifað marga efnilega nemendur
sem hafa farið til framhaldsnáms
við erlenda tónlistarháskóla. Guðný
lauk einleikaraprófi frá Tónlistar-
skólanum í Reykjavík 1967 og eft-
ir framhaldsnám við Eastman-
háskólann í Rochester í New York
og Juilliard-háskólann í New York
réðst hún til starfa hjá SÍ. Hún
hefur oft leikið einleik með hljóm-
sveitinni og ferðast víða á megin-
landi Evrópu og í Bandaríkjunum
og leikið á tónleikum þar.
Skoski hljómsveitarstjórinn
James Loughran komst í sviðs-
ljósið með eftirminnilegum hætti í
Konunglegu óperunni í Covent
Garden í Lundúnum. Hann hefur
verið aðalstjómandi BBC Scottish
Symphony Orchestra, Hallé-hljóm-
sveitarinnar og Bamberg-sinfóníu-
hljómsveitarinnar. Auk þess hefur
hann stjórnað hljómsveitum á
Norðurlöndum og víða á megin-
landi Evrópu. Hann hefur hlotið lof
gagnrýnenda og áheyrenda fyrir
frábæra túlkun við stjórn verka
eftir Beethoven og Brahms.
Eins og áður segir hefjast tón-
leikarnir kl. 20.00 á fimmtudaginn.
Miðasala er á skrifstofu Sinfóníu-
hljómsveitarinnar alla virka daga
frá kl. 9-17 og í miðasölu Háskóla-
bíós við upphaf tónleikanna.
Hrafn Jónsson
Endurhæfing í
stað refsingar
eftirBirgiÞ.
Kjartansson
Mikil umræða hefur verið undanf-
arin ár um fangelsismál á íslandi,
og hvað mætti betur fara í þeim
málum. Oft hefur það brunnið við
að sú umræða hefur einkennst af
reiði, skilningsleysi og skorti á mann-
kærleika til þeirra manna sem lenda
í klóm vímuefnaneyslu ungir að árum
og í kjölfarið fylgir lífsviðhorf er ein-
kennist af neikvæðu hugarfari,
óábyrgum gjörðum og afbrotum.
Endurhæfing
Með vaxandi þekkingu og endur-
hæfíngarsjónarmiða í þjóðfélaginu
telja allir nauðsynlegt að vinna að
hvers konar virkni s.s. íþróttum og
líkamsrækt sem og endurmenntun
til nýrra starfa vegna skertrar starfs-
getu fyrir fólk, sem orðið hefur
óstarfhæft að meira eða minna leyti
af völdum sjúkdóma eða slysa. En
einhvern veginn ná þessi endurhæf-
ingarsjónarmið ekki til þeirra manna
er lenda í vítahring afbrota og af-
plána dóma í fangelsum landsins.
Andlegt heilbrigði
Það er auðvelt að gera sér grein
fyrir hversu mikilvæg störf eru fyrir
andlegt heilbrigði með því að líta á
hvernig þeim líður sem ekkert hafa
að gera. Fólk í samfélaginu sem
annaðhvort getur ekki unnið eða
gerir það ekki af öðrum ástæðum
kvartar mjög gjarnan um að hafa
ekkert hlutverk í lífinu. Það kvartar
um tilbreytingarleysi er leiðir oftast
til sljóleika fyrir líðandi stund.
Andleg vanlíðan
Maður í fangelsi upplifir sömu
vanlíðan hvað þetta snertir og hinn
fijálsi borgari nema honum eru flest-
ar bjargir bannaðar til að breyta
ástandi sínu. Þeir hafa það á tilfinn-
ingunni að þá vanti tilgang með líf-
inu, þann tilgang sem er grundvallar-
forsenda góðrar andlegrar líðunar,
og styrkir þá í þeirri trú að þeir séu
einhvers virði sem einstaklingar.
Eftir því sem fangar hafa minna
fyrir stafni hafa þeir meiri tíma til
að hafa áhyggjur af alls konar vanda-
málum eða jafnvel búa þau til.
Hinn dæmdi
Fyrir þann, sem dæmdur er úr
leik og er óvirkur frá samfélaginu
innan fangelsismúra, getur það haft
margvíslegt gildi að fá starf, eiga
kost á endurmenntun í samræmi við
andlega getu og kunnáttu, eiga þess
kost að fá meðferð vegna vímuefna-
vandamáls í afplánun.
1. Það eykur þrek hans, bæði
andlegt og líkamlegt.
2. Það eykur sjálfstraust. Sé
starfið við hæfi sannfærist hann
áþreifanlega um getu sína til að
breyta til betri vegar með eigin
mannrækt. Slíkt vekur hjá fanganum
máttartilfinningu og gefur þá vissu
að hann sé nýtur til einhvers, þurfi
ekki að vera öðrum byrði og einhver
þarfnist hans.
3. Það gefur möguleika á tekjum
sem fyrir flesta er aðgangur að
margvíslegum efnislegum og félags-
legum gæðum auk þess sem tekjur
eru forsenda fyrir persónulegu sjálf-
stæði. Því sá, sem ekki getur brauð-
fætt sjálfan sig, hefur ekki örugga
stöðu í samfélaginu. Hann hlýtur að
vera öðrum háður, og sjálfstraust
hans og innra öryggi en venjulega í
hlutfalli við það.
4. Finni fanginn að starfið eða
námið sé skapandi og þroski hann
frá fyrra lífsmáta eykur það hæfni
hans að hafa samvinnu við annað
fólk og á þann hátt eru meiri líkur
á því að úr fangelsi komi hann betur
í stakk búinn að mæta samfélaginu.
5. Flest störf auka möguleika á
félagsskap því eðlilega félagsleg
tengsl bæði við fjölskyldu, maka og
vini eru sá veiki hlekkur sem fanginn
þarf að endurnýja.
6. Það að hafa starf eða nám á
ákveðnum tíma gefur dögunum til-
gang sem aftur vinnur gegn tilbreyt-
ingarleysi og tilgangsleysi fangelsis-
vistar.
Stuðningur
Fyrir yfirvöld, fangelsisstjóra og
fangaverði eða hvern þann, sem inn-
Gjöf
MEÐAL ANNARA ORÐA
eftir Njörð P.
Njarðvík
í orðsifjabók Ásgeirs Blöndals
Magnússonar er sögnin að gefa
m.a. talin skyld forngrísku gaibid
„tekur, grípur", latínu habere
„hafa“, litháísku gabenú „flytja
e-ð burt“ og pólsku gabác „grípa,
hrifsa“. Þarna kemur því fram
„víxlan gagnstæðra tákngilda,
gefa: taka“ eins og segir í bók-
inni, og er kannski ekki alveg eins
fráleitt og virðist við fyrsta tillit.
Að minnsta kosti ekki ef höfð er
í huga sú afstaða sem sumt fólk
sýnist hafa til gjafa nú á tímum,
þegar allsnægtir margra eru því-
líkar að erfitt er að finna eitthvað
til að gefa þeim sem allt eiga.
Slíkt fólk er líklegt til að láta sér
fátt um finnast þótt því sé fært
eitthvert lítilræði. Og þar sem nú
er afstaðin mesta gjafahátíð árs-
ins, þá hygg ég að til séu þeir sem
hafa séð örla á nokkurri græðgi,
á ákveðinni tilætlunarsemi.
Gjöf er til þess að gleðja aðra,
en sá sem ætlast beinlínis til þess
að fá gjöf, og hana hvorki ódýra
né smáa, getur varla fyllst sannri
gleði. Þá er hætt við að jafnvel
sé stutt í vandlætingu, ef skorta
þykir á örlætið.
Segja má að slíkt þurfi ekki
að vera undrunarefni, þar sem
fólk hefur alist upp við bruðl frá
blautu barnsbeini. Þótt ekki tíðkist
það hér (ekki enn að minnsta
kosti), þá vitum við að víða er sið-
ur að jólasveinar sitji í verslunum
til að setja börn á hné sér og hlusta
á heimtufrekju þeirra. Enda er nú
mörgum farin að blöskra taumlítil
eyðslusemi í jólahald og tilheyrandi
gjafir. Þetta er þeim mun dapur-
legra þegar uppruni jólagjafa er
hafður í huga, þá er vitringar komu
til að votta nýfæddu bami lotningu
sína og virðingu. Þar birtist sú
afstaða til Krists sem _er svo vel
orðuð í ljóði Ragnhildar Ófeigsdótt-
ur, Vitringurinn tómhenti, „að þín
mikla gjöf / er að mega gefa þér“.
Mannleg samskipti
Gjöf er notuð í margs konar
skyni, og ekki ævinlega til að
gleðja, og það getur líka verið
vandi að taka á móti gjöf. Um
gjöfina hefur margt verið sagt, sem
ástæða er að hugleiða. Dæmi: Æ
sér gjöf til gjalda (Gísla saga);
hver er sínum gjöfum líkastur (ísl.
málsháttur); blindur maður mun
ekki þakka þér fvrír spegil
(Thomas Fuller); gjöf sem lengi
hefur verið vænst, er seld en ekki
gefin (Thomas Fuller); gjafir
óvinar er ástæða til að óttast
(Voltaire); sá sem sigrar, getur
ekki gefíð hinum gjöf (Halldór
Laxness); sá gefur tvisvar sem
gefur fljótt (Publilius Syrus); sá
sem gefur smáu gjafirnar, hann
er sá sem elskar (Halldór
Laxness); Sýtir æ glöggur við
gjöfum (Hávamál).
Af þessum fáu dæmum má sjá
að gjafir eru mikilsverður þáttur
í samskiptum manna, og er þá
hugtakið gjöf notað í víðum
skilningi. Það er við því að búast
að á tímum er fólk elskar efnisleg
gæði öðru fremur, sé gjöf skilin
sem gripur eingöngu. En svo er
auðvitað ekki og hefur aldrei
verið. „Góðar eru gjafir þínar,“
sagði Gunnar á Hlíðarenda við
Njál, „en meira þykir mér verð
vinátta þín og sona þinna.“ Og
fyrr í Njálu segir Bergþóra:
„Gjafir eru yður gefnar feðgum
og verðið þér litlir drengir ef þér
launið engu“ — og eru það
viðbrögð hennar við illmælgi
Hallgerðar.
Þegar gjöf er notuð til
svívirðingar, svíður enn meira
undan, af því að þá er gjöfinni
snúið fullkomlega til andstæðu
sinnar, og því er það sem
Bergþóra kallar háðsyrði
Hallgerðar gjöf.
Gestaboð
í sjónvarpinu var nýlega sýnd
snilldarkvikmynd eftir sögu Kar-
enar Blixen um gestaboð Babettu,
matargerðarsnillingsins sem
þurfti að flýja land og leitaði ásjár
hjá strangtrúarfólki á Jótlandi
sem var sannfært um að sönn
sæla væri fólgin í afneitun munað-
ar. Þegar hún vinnur í happ-
drætti mörgum árum síðar,
ákveður hún að launa velgjörðar-
mönnum sínum með því að halda
þeim veislu. Þessu einfalda al-
þýðufólki líst ekki alls kostar á
veisluföngin, og telur þau jafnvel
ættuð frá hinum vonda, en ákveð-
ur að láta sem ekkert sé og segja
ekki eitt orð um matinn, en láta
allt yfir sig ganga í virðingar-
skyni við veitandann. Nú vildi svo
til að meðal veislugesta var
sænskur hershöfðingi að nafni
Löwenhielm, veraldarvanur mað-
ur sem kunni skil á því hvílíkt
lostæti var á borðum, þegar aðrir
snæddu líkt og þeim væri borinn
hreinn hversdagsmatur. Þessi
hershöfðingi hafði komið þarna
ungur maður og fellt hug til ann-
arrar dóttur prestsins, en verið
synjað ráðahagsins. Þá sór hann
þess eið að klifra upp metorðastig-
ann. Nú var hann aftur kominn
og hafði óvart ratað í þessa veíslu.
Og það er hann sem í raun flytur
boðskap sögunnar, þegar hann
tekur til máls við matarborðið.
Hann leggur út af valinu og seg-
ir, að í raun skipti hið svokallaða
val okkar í lífinu litlu, því að allt
sé okkur í raun gefið, og þá einn-
ig val okkar og hlutskipti. Um
krókaleið metorðastigans er hann
aftur kominn á sama stað, skiln-
ingnum ríkari: allt er okkur gefið.
Og gjöf Babettu til velgjörðar-
manna sinna er í raun ekki fólgin
í veislunni sem slíkri, nema fyrir
þá sök að hún gefur það sem hún
getur best. I eitt skipti veitist
henni að gefa það sem í henni
sjálfri býr, þekkingu sína, kunn-
áttu og snilld. Og það er ekki lít-
il gjöf — í tvöföldum skilningi.
Brauð út á vatnið
„Varpa þú brauði þínu út á
vatnið," segir Predikarinn, „því
þegar margir dagar eru um liðn-
ir, munt þú finna það aftur,“ —
og er þar hvatt til ópersónulegrar
gjafar, þeirrar gjafar að lifa öðr-
um, því að það sé leiðin til að lifa
sjálfum sér.
Einhver mesti gjafari nútímans
er móðir Teresa, sem hefur gefið
llf sitt og starf hinum dauðvona,
þeim sem annars dæju útskúfaðir
og yfirgefnir, svo að þeir megi
að lokum fínna mannlega kær-
leikshönd. Þetta kann sumum að
finnast lítils vert og skammvinnt,
að lina í svip örvæntingu og kvöl
þess sem er að deyja. En í raun
er kannski fátt stórmannlegra en
einmitt þetta: að Ieita uppi hinn
útskúfaða sem ekkert á eftir ann-
að en að hverfa úr mannheimum
líkt og sá heimur sé mannlaus —
og sýna honum að þrátt fyrir allt
afskiptaleysi og allan yfirdreps-
skap, þá er samt til líkn, hinn
ópersónulegi kærleikur sem
hvergi fer í manngreinarálit, held-
ur linar þjáningu og kröm þegar
mest á reynir. Er til sannari gjöf
að veita og þiggja?
Og svo fer kannski í raun um
okkur öll. Að leiðarlokum eigum
við aðeins eina varanlega eign og
hún er fólgin í því sem við höfum
gefið öðrum — af okkur sjálfum.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskóla íslands.