Morgunblaðið - 09.01.1994, Síða 5

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. JANUAR 1994
B 5
Rústir síðustu plantekrunnar Annaberg á St. Jan eru varðveittar.
Lilja Hilmarsdóttir í glugganum á suðuhúsinu.
seglskipanna eru frá miðri 17. öld.
Við efri enda trappanna er annar
17. aldar kastali, Bláskeggskastali,
sem nú er hótel og veitingastaður
sælkera. Maður röltir um og dáist
að þessum gömlu dönsku bygging-
um í Charlotte Amalia, eftir götum
með nöfnunum Vimmelskaftet,
Strandstræde, Nörregade, Store
Tværgade og Royal Dane Mall.
Farþegar skemmtiferðaskipanna
hafa verið útbúnir tilvísunum í góð-
ar verslanir, enda eru göturnar full-
ar af ferðafólki sem notfærir sér
fríhöfnina í þessum besta verslunar-
stað í Vestur-Indíum. Lítur m.a. inn
í gamla danska birgðageymsluhúsið
sem nú er orðið vörumarkaður. Það
kemur sér vel að Charlotte Amalia
var gerð að fríhöfn á því herrans
ári 1764, þótt í öðrum tilgangi
væri og verri en að gefa fólki með
peninga tækifæri til að fá ódýra
skartgripi, leðurvarning og fleiri
gæði nútímalífs.
Samt sem áður er náttúrufegurð-
in aðalaðdráttaraflið á þessum eyj-
um, hvort sem er St Thomas, St.
Jan eða St. Martin, sem við ókum
um. Coral Bay á St. Jan, þar sem
þrælarnir á sínum tíma brytjuðu í
uppreisninni niður plantekrueigend-
urna og fólk þeirra á þremur/
stærstu búunum, er nú einn af þess-
um yndislegu vogum inn í eyjarnar
með hvítum ströndum, þar sem
hvarvetna eru sumarhótel, siglinga-
hafnir og hvítar baðstrendur með
leigubátum tii að kafa og skoða
skrautfiska. Þarna við Coral Bay
kom Danska Vesturindíufélagið sér
fyrir 1717 og þegar þrælarnir gerðu
uppreisnina 1733 voru á eynni 208
hvítir og 1.087 þælar. Fyrir utan
gamla landstjórahúsið á St. Jan,
sem enn eru stjórnarskrifstofur, er
rauður danskur varðturn, fornar
fallbyssur og steinstigarnir virðu-
legu utan og innan á bera merki
um íburðinn, sem þessi fámenna
stétt plantekrueigenda og stjórn-
enda lifði við.
Rétt fyrir utan Coral Bay sést
breska eyjan Tortola, svo nærri en
þó svo óendanlega fjarlæg þrælun-
um, sem vissu eftir að Bretar af-
námu þrælahald að ef þeir aðeins
kæmust þangað væru þeir frjálsir.
Raunar sýna þessar nálægu eyjar
í hnotskurn hvernig stórþjóðirnar
skiptu eyjum og fólki á milli sín og
halda þar enn áhrifum. Á St. Mart-
in, þar sem við eyddum degi, skipt-
ist þessi litla eyja milli Hollendinga
í málflutningnum var Hans
Jonathan líkt við kjóla
ekkjufrúarinnar, sem ekki mætti
ílytja burtu. Jonathan varði sig
með bréfi krónprinsins, sem
málafærslumaðurinn taldi lygi
og fals. Krónprinsinn mætti
ekki standa gegn
eignarréttinum. Dómur féll í
málinu 31. maí 1802. Dðmarinn
var einn fremsti lögfræðingur
Dana, flnders Sandoe Örsted.
Ekkjunni var dæmdur
eignarrétturinn og eigandanum
dæmdur réttur til að senda
hann aftur til Vestur-lndía sem
bræl.
og Frakka án nokkurs sjáanlegs
múrs, aðeins áletrun á vegasteini:
Til minningar um 320 ára sam-
heldni og vináttu hollensku þjóðar-
innar og þeirrar frönsku á St. Mart-
in frá 1648-1949. Þarna kemur
líka vel í ljós hve óbrúkleg eru nú
til dags slík landamæri. Við „er-
lenda“ ferðafólkið um borð verðum
stöðugt að vera að fara í gegnum
útlendingaeftirlit, þar sem við erum
fyrr en varir komin út úr Bandaríkj-
unum, og þurftum stimpil til að
komast þangað inn aftur. En eyj-
arnar eru allar jafn yndislegar, hvað
sem sögulegum leifum líður.
í flugblaði á leiðinni frá aðkomu-
höfninni rekst ég á grein með fal-
lega máluðum myndum frá St.
Thomas eftir bandaríska listmálar-
ann Shari Ericsson, sem segir frá
því furðu lostin að listaverkasalinn
hennar hafi nýlega selt eina af
myndum hennar alla leið til ís-
lands. Hún fletti upp staðnum og
sá að bær þessi var norður undir
heimskautaísnum. Ekki nokkurt
tré. Þá fletti hún upp hvaða mynd
þessi íslendingur hefði keypt og það
reyndist vera málverk með grænum
safamiklum gróðri frá St. Thomas.
Þá skildi hún löngun íslendingsins
að hafa svona mynd með sér til
heimalandsins.
AKALLAÐIGALDRA-
MANN AF ÍSLANDI
VÍÐA er von á íslendingi. Virðist það geta átt
við fyrr á öldum eins og nú. Þegar skrifað er
um þrælaeyjar í Karíbahafi á 17. öld á maður
varla von á að þar komi Islendingur við sögu.
Þó reynist það svo. Sr. Kolbeinn Þorleifsson, sem
fyrir 20 árum var að grúska í Þjóðskjaiasafninu
í Kaupmannahöfn í leit að Islcndingum sem far-
ið hefðu til ýmissa hluta Danaveldis, fann þar
mann að nafni Sören Islænder, sem farið hafði
til St. Thomas og lent þar í hremmingum miklum
og borið þar beinin. Við frekari eftirgrennslan
komst Kolbeinn að því að þarna mundi vera um
að ræða Sigurð nokkurn Teitsson, sem hvarf af
landi brott í hollenskri duggu árið 1680. Rifjaði
Kolbeinn upp með okkur þessa merkilegu sögu
hans í tilefni meðfylgjandi greinar um dönsku
þrælaeyjarnar.
Sören Islænder þessi, sem Kolbeinn fann í skjöl-
unij reyndist vera jafnaldri Sigurðar þess er hvarf
af Islandi, en Sören gæti verið þýðing á nafni hans.
Sigurður þessi var launsonur Teits Torfasonar, sem
Brynjólfur biskup gerði að Skálholtsráðsmanni, en
hann fórst voveiflega 1668. Þegar hann dó tók Helga
Jónsdóttir frá Vatnsfirði, (systir konu þeirrar sem
sjá má á 5.000 kr. seðli okkar) Sigurð að sér og kom
honum í Hólaskóla, þar sem seinni maður hennar,
Þorsteinn Gunnarsson, var rektor. En móðir Sigurðar
Teitssonar hefur verið talin Guðný Vigfúsdóttir,
væntanlega Norðlendingur með hliðsjón af því sem
gerðist í frumskóginum á St. Thomas árið 1686,
eins og nánar verður skýrt hér á eftir. En Sigurður
Teitsson hverfur út úr íslandssögunni með hollensku
kaupfari’þegar hann er í Hólaskóla.
Þegar Kolbeinn Þorleifsson var svo 1974 að grúska
í skjölum á Þjóðskjalasafninu í Kaupmannahöfn datt
honum í hug að skoða dómabækur á Vestur-Indíum
og fann þá þessa sögu á St. Thomas. Hana er að
finna í Dómabókinni í rauða kastalanum Christiansf-
ort.
Sumarið 1686 kom skipið Fortuna til Christiansf-
ort á St. Thomas á Jómfrúreyjum. Á þessu skipi
voru nokkrir hlekkjaþrælar frá Jótlandi, sem áttu
að taka út refsingu sína í virkinu. Að auki voru um
borð tveir menn, sem höfðu fengið loforð fyrir verk-
stjórastarfi á helstu plantekrunum. Annar kallar sig
Sören Islænder. Hann er 25 ára gamall, sem passar
við Sigurð þann er hvarf af íslandi. Hinn, Niels
Krog, er 17 ára drengur, sem hafði reynt að flýja
frá húsbónda sínum á Jótlandi. Af manngæsku sinni
tók húsbóndinn til bragðs að láta hann taka út refs-
ingu sína á þessari dönsku eyju. En á fyrstu árunum
höfðu Danir farið að eins og önnur Evrópuríki í tvær
aldir og tæmt fátækrahæli sín og fangelsi til Amer-
íku, og fóru fyrstu skipin til þessara eyja þeirra í
Vestur-Indíum með servinga, fátæka menn og konur
sem höfðu látið ginnast af gylliboðum um bjarta
framtíð gegn fimm ára vinnu í þágu plantekrufélags-
ins, auk refsifanga af Brimarhólmi og úr Spunahús-
inu, að því er Thorkild Hansen segir í Slaveöen.
Struku þrisvar
Þegar skipið Fortuna lagði að bryggju við Christ-
iansfort voru varðmennirnir í kastalanum dauðir og
yfirmaður vit'kisins greip til þess t'áðs að munstra
ftjálsa rnenn í herinn. Þar á meðal þessa tvo, sent
hafðir voru saman á vakt. Þeir hörmuðu auðvitað
týnt frelsi og hugðu á strok þegat' færi gæfist. Þá
gerðist það að hlekkjaþrælarnir ákváðu að stijúka
og leituðu til þessara tveggja manna unt hjálp, svo
þeir kæmust út úr virkinu á þeirra vakt. Þeir féllust
á það og í bytjun ágústmánaðar 1686 flúðu þeir all-
ir saman úr virkinu. Þeir náðust eftir nokkra daga
og voru dæmdir til hýðingar og til að vinna áfram í
hlekkjum. Varðmennirnir líka.
Mánuði síðar struku þeir Sören og Niels aftur,
brutu upp hlekkina og voru kontnir langt út í skóg,
þar sent þeir hugðust smíða pramnta, en höfðu gleymt
öxinni. Rásuðu þeir um í 4-5 daga áður en þeir náð-
ust. ,Að sögn Kolbeins var yfirheyrslan yfir þeitn
ntjög greinileg, hver spurning og hvetl svar bókað.
Á einum stað reynir Sören að koma einhvers konar
galdraáburði á Niels litla. Kveður hann hafa sagt að
ef þeir bölvuðu nóg og rögnuðu ntundi skrattinn koma
og hjálpa þeim. Þetta þótti dómurunum ljótt að heyra
og kölluðu Niels fyrir sig í annað sinn. Spurðu hvað
væri hæft í þessu. Þá sagði hann söguna, sem hver
íslendingur ætti að hlusta vel eftir, segir Kolbeinn:
„Þegar við vorum búnir að flækjast um í skóginum
í 2-3 daga var Sören orðinn svo aðþrengdur að hann
mælti ekki orð lengur. En allt í einu sagði hann: Nú
verðum við að gera kontrakt. Kalla til okkar manninn
sem kann að gera kontrakt, þ.e. samning við andskot-
ann. Þessi maður, sagði Sören, heitir Fúsi Friðriks á
Islandi. Þann mann vildi Sören fá til að hjálpa sér.
Ef hann hefði penna og blað mundi hann geta skrif-
Rauði kastalinn í Charlotte Amalie, danska virk-
ið Fort Christian, þar sem örlög þrælanna og
Sigurðar Teitssonar voru ráðin.
Hér segir af hremmingum
Sigurðar Teitssonar
Islænder á St. Thomas
að kontraktinn. Fúsi þessi á íslandi var um 1650 á
Hóli í Kinn, danskur kaupmannssonur, bóndi og mik-
ill ættfaðir. Hét Vigfús Friðriksson. Var Vigfús þessi
borinn galdrasökum, en tekst að fría sig bæði heima
fyrir og á Alþingi. Þessi merkisbóndi býr í nágrenni
Húsavíkur, þaðan sem strákurinn Sigurður Teitsson
fór burt um 1680. Af því dreg ég þá ályktun að
hann hafi verið að kalla á afa sinn. Að minnsta kosti
er Sören eða Sigurður vel kunnugur í Þingeyjarsýslu.
Þetta dugði piltunum tveim þó ekki.“
Fyrii' flóttann eru þeir dæmdir sem hlekkjaþrælar.
En ntánuði síðar stijúka þeir í þriðja sinn með nokkr-
um hinna fyrri. Stálu þeir báti og hugðust komast
til St. Croix og þaðan með skipi heim til Danmerk-
ur. Komust þeir á rúmsjó en náðust milli eyjanna
St. Thomas og St. Jan. Þá var 11. nóvember 1686
kveðinn upp yfir þeim harður dómur. Tveir flótta-
mannanna, Jens og Pétur, voru dæmdir til dauða.
En þá komu upp mikil vandræði, því böðullinn var
svartur og strauk út í skóg til að þurfa ekki að drepa
hvíta menn. Þá hafði kastalastjórinn aðeins eitt ráð.
Það var stigsmunur á glæpaverkunum og hann bauð
Pétri líf ef hann vildi drepa Jens, sem hann sam-
þykkti alis hugar feginn. Sören og Niels voru dæmd-
ir til þriggja ára vinnu hlekkjaþræla, sem á þessum
stað jafngilti dauðadómi. Á næstu mánuðum vesluð-
ust þeir líka upp í kastalanum. Sören var kvaddur í
dagbók virkisins 7. febrúar 1687. í bókina ritar skrif-
arinn hrósyrði um hreysti þessa manns, sem þrívegis
hafði náð því að stijúka úr prísundinni.
„Ef það er rétt til getið að Sören sé Sigurður Teits-
son, þá hefur honum kippt töluvert í kynið, því sögur
gengu af Teiti Torfasyni þess efnis að hann hefði
verið duglegur að stijúka úr sænskum fangelsum,
sem hann var hnepptur í í stríðinu," segit' Kolbeinn.
Hann bætir því við að komið hafi fram að Sören
þessi Islænder mundi fæddur í Hollandi árið 1661
og hefur hann látið leita í hollenskum skjalasöfnum
að þessu nafni, en ekkert fundist. Telur hann víst
að Sören hafi einungis verið að reyna að bjarga lífi
sínu með því að láta danska dómstólinn halda að
hann væri fæddur í hollenskri lögsögu, í von um að
komast til hollensku eyjanna þarna í nánd.
íslenskur nýlenduumsjónarmaður
Ekki virðist Sigurður Teitsson hafa verið eini maður-
inn ættaður af Islandi sem kemur við sögu dönsku
Jómfrúreyjanna um þetta leyti. Kolbeinn Þorleifsson
bendir á annan mann af íslenskum ættum. Sá hét
Hans Leganger Wexels Arnesen og var skráður ný-
lenduumsjónarmaður í St. Croix. Þetta var elsti sonur
Páls Árnasonar (Arnesen) rektors, sem fæddur var
1776, sonur síra Árna Sigurðssonar í Holti undir Eyja-
fjöllum og konu hans Kristínar Jakobsdóttur stúdents
á Búðum. Hann var mikill málamaður, málfræðingur
og kennari og vann m.a. að ritstörfum í Kaupmanna-
höfn og var giftur danskri konu.