Morgunblaðið - 09.01.1994, Page 6

6 fe
MORGÚNBLÁÐlÐ
MAIMNLÍFSSTRAUMAR
JI/U/IAM GiciAjaysu . ■ w
SUNNUDAGUR 9. JANUAR 1994
UMHVERFISIWALA; v/ náttúruvísindi í andstöbu viö
trúarbrögö
Vísindi og trú
AFSTAÐA þeirra sem fást við vísindastörf á sviði eðlis- og náttúru-
vísinda til trúarbragða er ofarlega á baugi um þessar mundir.
Mönnum hefur lengi sýnst sem svo að raunvísindi séu ósamræman-
leg trú á guðlega forsjón. Raunvísindamenn hljóti t.d.að afneita
sköpunarsögunni eins og hún birtist í biblíu kristinna, vegna þess
að hún stangast á við raunveruleika náttúrulögmálanna.
Þessi umfjöllun er að sjálfsögðu
allt of flókin og umfangsmik-
il til að um sé fjallað í stuttum
pistli um umhverfismál. En í til-
efni þess að trúarhátíð jólanna er
nýlega um garð gengin og umræð-
^^^^■■■■■■i an um hið óbrúan-
lega bil milli trú-
arbragða og vís-
inda hefur færst
yfir á nýjar víddir
meðal hugsuða og
andans manna
eftir Huldu víða um heim hin
Valtýsdóttur síðustu ár, er
freistandi að minnast þessa örlítið
í tengslum við umhverfi okkar og
lífríki. Kveikjan er hins vegar ekki
síst nýútkomin bók eftir Matthías
Johannessen þar sem hann fjallar
um skáldið, náttúrufræðinginn og
trúmanninn Jónas Hallgrímsson á
einkar hugþekkan hátt. Bókinni
er skipt í 26 kafla en hér er ein-
göngu staldrað við þann kafla sem
ber heitið Trú, fegurð og vísindi
og rædd afstaða Jónasar til þess-
ara hugtaka. Þar tekst Matthíasi
að varpa nýju ljósi á persónu Jón-
asar Hallgrímssonar, þessa ást-,
sæla skálds íslendinga, og styðja
það rökum, að skammt sé bilið
milii vísinda og lista. Þegar talið
berst nú á dögum að umhverfis-
málum ber hæst ramakvein frá
þeim sem best þekkja til um
ástandið. í þeim kafla bókarinnar
sem hér verður lauslega vitnað til
kveður við nýjan tón.
Jónas Hallgrímsson var barn
síns tíma“, segir Matthías Johann-
essen í upphafi þessa fyrrgreinda
kafla, „og leit á tilveruna sem
óumdeilanlega sköpun guðs og
náttúruna og líf mannsins sem
merki um nálægð hans. í ritgerð-
inni Um uppruna jarðarinnar virð-
ist Jónas ýja að nýstárlegum kenn-
ingum eðlisfræðinnar á þessari
öld, þegar hann talar um að fyrir-
komulag sólkerfis vors, eins og
hann kemst að orði, haggist ekki
af nýjum og stórkostlegum við-
burðum. Það er þetta orð — við-
burður — sem ég staldra við og
tel að vísi fram á okkar öld sem
einhvers konar skáldleg hugljóm-
un eða vísindalegt innsæi.“
Nokkru síðar segir M.J.: „Jónas
lagði mikið upp úr sannleikanum
eins og gert var í formála Fjölnis
og nefnir hann á tveimur mikil-
vægum stöðum í ljöðum sínum.
En fegurðin er alltaf í fylgd með
sannleikanum eins og í keAningum
margra síðari tíma eðlisfræðinga.
„Skynsemina þyrstir eftir sann-
leikanum vegna hans sjálfs, hann
er henni dýrmætari en so að hún
í hvert sinn spuiji sig sjálfa, til
hvurra nota hann sé, hann er sál-
inni jafn ómissandi og fæðan er
líkamanum", segir í Fjölnisformá-
lanum.“
„Af skrifum Jónasar má sjá að
hann setur manninn og guðlegan
innblástur hans í hásæti. Þannig
eru vísindalegar hugmyndir hans
eins nýstárlegar og þær geta ver-
ið. Maðurinn er mikilvægur og
óumdeilanlegur þátttakandi í
sköpunarverkinu, það er hugmynd
Jónasar og afstaða til umhverfis-
ins“, segir Matthías á öðrum stað.
„Og þannig eru náttúruvísindin
nú ekki í neinni andstöðu við
kristna trú. í krafti skáldlegrar
fegurðar er sköpunarsagan í Ge-
nesis sönn, að dómi Jónasar. Slík
sköpun er fegurð og fegurð er
sönn. Slíka afstöðu má sjá hvar-
vetna í verkum Jónasar og því
hafa margir talið hann hneigðist
til algyðistrúar en hann er alkrist-
Nýr æfingasalur
Okkar sérsvið er að
þjálfa fólk með
háls-, herða-, og
bakvandamál
Opið virka daga frá kl. 8.00-19.30
og laugardaga milli kl. 10 og 14.
Sjúkraþjálfarar eru
alltaf f æfingasalnum
milli kl. 16.30 og 19.30
virka daga og
laugardaga
Ágætis baðaðstaða
ásamt vatnsgufu
M.T. stofan
sjúkraþjálfun,
Síðumúla 37,
sími 683660.
Verið velkomin!
Andrés Kristjánsson, sjúkraþj.
Eyþór Kristjánsson, sjúkraþj.
Gunnhildur Ottósdóttir, sjúkraþj.
Oddný Sigsteinsdóttir, sjúkraþj.
Sandra Remigis, sjúkraþj.
inn eins og ljóð hans bera vott um
og sem slíkur fann hann ekkert
sem stangaðist á við kristindóm
... Afleiðing af skammtaaflsfræði
þessarar aldar er sú meðal annars
að margir fremstu eðlisfræðingar
nútímans telja vitund mannsins
taki virkan þátt í að skapa efnis-
heiminn. Hún sé sem sagt það sem
allt snýst um. Maðurinn sem var
orðinn utangarðs í sköpunarverk-
inu er þannig aftur og enn í mið-
þyngdarstað, þar sem guð hafði
sett hann í upphafi. Um það ekki
síst snýst skáldskapur Jónasar
Hallgrímssonar og af þeim sökum
er hann jafn nútímalegur náttúru-
vísindamaður og hann er óumdeil-
anlega nýtískulegur í skáldskap
sínum og viðhorfum.“
Matthías tengir með nokkrum
dæmum verk öndvegis listamanna
sögunnar og vísindalegar niður-
stöður ofurmenna á borð við Ein-
stein og segir að þannig geti hug-
myndirnar í ljóðum Jónasar einnig
verið vísindi. Og eitt sé víst að þær
eigi margar rætur í vísindalegum
hugmyndum sem hann kynntist
og leituðu á huga hans. Kannske
voru þær einnig andsvar við þess-
um vísindum.
„Listamaðurinn getur þannig
verið vísindamaður á sama hátt
og vísindaleg hugsun getur átt
rætur í mikilsverðum skáldskap
sem tilveran og náttúra hennar
yrkir sífeildlega inn í umhverfi
okkar og hugsun. Ýmsir af helstu
éðlisfræðingum okkar tíma virðast
öruggari leiðsögn til guðs en
kirkjusókn eða hefðbundin trúar-
brögð. Slíkar hugmyndir um til-
Matthías Johannessen
Um Jónas

veruna, slík leiðsögn hefði verið
Jónasi meira að skapi en aðrar þær
kenningar um efnisheiminn sem
við þekkjum. Og raunar boðaði
hann slíkar kenningar í ljóðum
sínum. Ekkert Ijóðskáld sem ég
þekki er þannig nútimalegra en
Jónas Hallgrímsson ef miðað er
við þær kenningar um efnisheim-
inn sem nú eru efst á baugi. Jón-
asi hefði þótt það viðhorf til vís-
inda gífurlega mikilvægt að ekk-
ert það sé í nútímakenningum
eðlisfræði sem stangast á við
kristna trú. Þessar hugmyndir
flutti hann sjálfur fullum fetum í
ljóðum sínum og þurfti ekki að
færa rök að þeim, svo nátengdar
sem þær eru upplagi hans og hugs-
un allri. Hann var ekki einungis
skáld af guðs náð heldur einnig
vísindamaður af guðs náð.“
Þróunarkenningar Darwins
birtust ekki fyrr en að Jónasi látn-
um, en Matthías fjallar nokkuð
um darwinisma
síðari tíma og bæt-
ir við tímabærum
viðvörunarorðum
til núlifandi kyn-
slóðar — svo orð-
rétt:
„Þegar við lítum
um öxl virðist allt
stefna upp á við að
æ fullkomnári líf-
verum. En þróun-
arkenningin segir
ekki endilega fyrir
um það hvernig líf-
verumar muni þró-
ast, heldur einung-
is að umhverfið
velji þær lífverur
sem hæfa því best
og eigi auðveldast
með að lifa af og
tímgast. Og verða
þá ríkjandi í um-
hverfí sínu. Ef við
lítum á drullupoll-
inn þá hæfa frum-
dýrin honum best.
Og ef maðurinn
gerir jörðina, umhverfi sitt og
hótel, að einni allsheijar forarv-
ilpu, þá velur vilpan það lífsform
sem hæfir henni best. Þá þyrfti
allt aðra hæfileika til að lifa af
en þá sem við teljum nú merkasta
og mikilvægasta. Svo gæti farið
að hér á jörðinni þrifist ekkert
æðra líf. En sé einhver fyrirætlan
á bak við sköpunarverkið getur
það ekki verið tilgangur þess. Ef
Jónas lifði á okkar dögum eygði
hann áreiðanlega mesta von í því
að vilji guðs og vitund stæði til
annars en útrýmingar æðra lífs.
Forarvilpan væri í andstöðu við
fegurðarskyn Jónasar og því
mætti ætla að hún væri ósönn,
að minnsta kosti sem niðurstaða
í skáldlegri sýn. Auk þess væri
hún í andstöðu við einfalda lausn
þar eð hún væri andstæð náttúr-
unni sjálfri. Einfaldasta lausnin
er oftast fegurst — einnig í augum
merkra raunvísindamanna."
TÆKNI///venœr kemur vetniö ?
Vetni í stað olíu
ÞESSI spurning er borin fram með ísland í huga. Hér á landi
eru margar þær forsendur sem ættu að verða til þess að við
byggjum okkur fyrr og betur undir breytta tírna, þegar olía
jarðarinnar er uppurin. Sú stund ætti að renna upp nálægt
miðri næstu öld, en löngu áður hljóta þjóðir heims að vera
farnar að finna fyrir timburmönnum eftir áhyggjulaust orkufyl-
lerí alla þessa öld. Við íslendingar höfum um margt sérstöðu
þegar að þessum umskiptum kemur og varla nein spurning um
að við ættum að geta búið okkur undir þessi sársaukafullu
umskipti fyrr og betur en aðrir.
Það er ekkert einfalt svar til
við því hvenær eða hvort
vetnið kemur í stað olíunnar sem
megineldsneyti samgöngukerfis
og atvinnulífs heimsins. Málið
er ekki bara
tæknilegs og
hagfræðilegs
eðlis, heldur í
hæsta máta
pólitískt. Ekki
aðeins getur
óstöðugt stjórn-
málaástand ger-
breytt hag-
eftir Egil
Egilsson
fræðistærðum á einum degi, líkt
og við fengum smjörþefinn af
árið 1973 í olíukreppunni, heldur
verður það pólitísk ákvörðun
ríkja heims í heild og hvers ríkis
um sig hvenær mengun and-
rúmslofts jarðar og staðbundin
mengun stórborga verður til að
skrúfa fyrir olíurennslið. Hvor-
tveggja þetta yrði vatn á myllu
okkar íslendinga sem hljótum
að fara hvað af hveiju að búa
okkur undir að vera í viðbragðs-
stöðu, jafnt þótt orkueiningin í
vetni framleiddu hér sé nú
nokkrum sinnum dýrari en sú
sem fengin er úr olíunni.
Grundvallarlega er tæknin
þekkt og einföld: Rafstraumur
er nýttur til að kljúfa vatn í frum-
efni sín, vetni og súrefni. Orkan
sem rafstraumurinn gefur skilar
sér að nýju er vetninu er brennt
á vanalegan hátt, eða í sprengi-
holi vélar. Við brunann myndast
vatn að nýju, sem sé mengunar-
laus bruni. Hins vegar er ferlið
í heild ekki hreint nema upphaf-
lega raforkan, sem notuð er til
að kljúfa vetnið komi frá meng-
unarlausu orkuveri. Sé kolum
eða olíu brennt til þeirrar fram-
leiðslu, fer hinn mikli þolandi
mannlegra synda, andrúmsloftið,
ekki betur út úr þessu en ef
brennt væri olíu. Einmitt í þessu
liggur forskot okkar íslendinga.
Vatnsorkan mengar ekki and-
rúmsloft, þótt hún komi fram í
röskun landslags og á lífríki í
misjöfnum mæli. Miðað við nú-
verandi hagstærðir er aðeins lít-
ill hluti þeirrar vatnsorku virkj-
aður sem borgar sig að virkja,
sé hægt að losna við orkuna á
heimsmarkaðsverði. Sé miðað
við að allt væri virkjað sem virkj-
anlegt er (og landið hálft gert
að uppistöðulóni), hafa aðeins
örfá prósent verið virkjuð.
Einn kosta okkar er að hér
liggur fyrir nokkur reynsla af
vetnisframleiðslu. Sé framleiðsla
hafin í smáum mæli fyrsta kast-
ið, er það og kostur að fram-
leiðsluhraða má breyta og nota
til hennar ódýrt næturrafmagn
og því er framleiðslan ekki háð
forgangsorku. Þetta veldur því
að fara mætti af stað með fram-
leiðslu fyrir hluta innanlands-
markaðar án verulegra virkjana-
framkvæmda. Sé hinsvegar lagt
út í að keyra t.d. fiskiskipa- og
bílaflota landsmanna á vetni,
þyrfti til þess eins álíka af nýjum
virkjunum og þær sem fyrir
hendi eru nú í landinu. Sé hafinn
útflutningur orku í formi vetnis
í stórum stíl, þarf nýjar stórvirkj-
anir í þeim mæli að mjög fer að
reyna á það hvort við viljum
vemda náttúru okkar. Varla er
vafi á að við verðum samkeppnis-
hæf um orku í þessu formi þegar
að kemur. Hvenær að kemur, er
fyrst og fremst spurning um
pólitískar ákvarðanir: Hvenær
verða yfirvöld stórborga orðin
svo langþreytt á mengun bensín-
bílsins, að almenningsumferð og
síðar einkaumferð bíla verður
gert að nota annað en bensín?
Hvenær sannfærast menn end-
anlega um að vetni sé hagkvæm-
ara þotueldsneyti en það sem
notað er nú? Hvenær sammælast
þjóðirnar um að gróðurhúsahrif-
in séu raunveruleg og aðkallandi
ógnun?