Morgunblaðið - 27.02.1994, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1994
í þessu húsi bjuggu Ames-hjónin í Arlington, úthverfi Washington D.C. Húsið keyptu þau fyrir 40 milljónir
króna og staðgreiddu það auk þess sem þau vörðu um sjö milljónum í viðgerðir.
peningunum en held þó nokkru eftir
vegna eðlilegra útgjalda. Núna stend
ég hins vegar frammi fyrir því að
þurfa að losa um fé vegna þess að
mig vantar peninga — heldur
óskemmtileg staða,“ hélt Ames
áfram í bréfinu.
Á þessum tíma, í júní 1992, var
Ames að vinna fyrir þá deild CIA,
sem fæst við að hefta eiturlyfjasölu,
en við leit á skrifstofu hans í aðal-
stöðvum CIA fundust samt 144 leyni-
leg njósnaskjöl varðandi Sovétríkin
og Rússland. Talið er að hann hafi
haft aðgang að skjölum um gagnn-
jósnir í Sovétríkjunum og Austur-
Evrópu frá 1983 til 1991.
Moldrík á meðallaunum
í sögunni finnast þess ekki mörg
dæmi að réttnefndir stórnjósnarar
hafi látið stjórnast einvörðungu af
græðgi. Flóknari ástæður liggja því
yfirleitt til grundvallar að menn
ákveða að svíkja föðurland sitt og
vinnuveitendur með þessum hætti
(sjá rammagrein hér að neðan). Flest
bendir þó til þess að græðgin hafi
borið skynsemina ofurliði í tilfelli
Ames-hjónanna.
Lífshættir þeirra voru í engu sam-
ræmi við tekjurnar en árslaun Ames
voru um fimm milljónir króna,
70.000 Bandaríkjadalir, og eiginkona
hans, María (skírnarnafn: María del
Rosario Casas), var heimavinnandi.
Hún er raunar af auðugum ættum í
Kólombíu og var almennt talið að
þannig mætti skýra hversu ríkmann-
lega þau hjónin bjuggu. Þau áttu
glæsilegt hús í Arlington í Virginíu,
handan Potomac-árinnar við Was-
hington, en í hverfínu býr mikið af
uppgjafaembættismönnum og fyrr-
verandi yfírmönnum í hemum. Þegar
þau keyptu húsið borguðu þau út í
hönd og í reiðufé, 40 milljónir kr.
Fullyrt er í skýrslunni að ijármunim-
ir sem runnu í húsið hafi komið frá
Sovétríkjunum en peningarnir hafi
verið lagðir inn á leynilega reikninga
erlendis. Auk þessa eyddu þau tæp-
um sjö milljónum króna í endurbætur
á húsinu. Fjölskyldubílarnir voru ekki
af verri endanum, hraðskreiður Jagú-
ar, sem kostaði um tvær milljónir
króna og Honda-bifreið sem kostaði
um eina og hálfa milljón. Þá kemur
fram í skýrslu FBI að krítarkorta-
reikningur þeirra hafi hljóðað upp á
tæpar fimm milljónir króna á ári.
Eiginkonan var eyðslukló hin versta,
á árunum 1985 til 1993 fóru um 30
milljónir króna í gegnum krítareikn-
ing hennar. Hún sótti námskeið í
Georgetown-háskóla í Washington
og greiddi tæpar þijár milljónir króna
fyrir á þremur árum. Símakostnaður
þeiiTa var um milijón á ári. Að auki
keyptu þau verðbréf fyrir um 14
milljónir króna.
Ekki liggur fyrir hvort lífshættir
þeirra vöktu sérstakar grunsemdir.
Nágrannarnir í Randolph stræti töldu
að Ames, þessi vingjarnlegi maður
sem bjó á númer 2512, starfaði í
utanríkisráðuneytinu og þeim fannst
lofsvert að heimavinnandi húsmóðir
skyldi finna hjá sér þörf til að sækja
námskeið í háskóla. í Bogotá í
Kólombíu var María del Rosaria Cas-
as einkum þekkt sem afburða bók-
menntakennari auk þess sem vitað
var að hún væri góður vinur Nóbel-
skáldsins Gabriel García Marquez.
Hörð viðbrögð
Stjórnvöld í Rússlandi hafa furðað
sig á þeim hörðu viðbrögðum sem
mál þetta hefur kallað fram í Banda-
ríkjunum og hinir ýmsir talsmenn
ráðamanna eystra hafa minnt á að
það sé fráleitt að álykta sem svo að
njósnir heyri sögunni til þó svo Kalda
stríðinu sé lokið. Undir þetta sjónar-
mið hafa bandarískir leyniþjónustu-
menn raunar tekið og Robert Gates,
fyrrum yfirmaður CIA, sagði t.a.m.
í síðustu viku að umsvif leyniþjón-
ustu rússneska hersins, GRU, hefðu
farið vaxandi á undanförnum árum.
Bandaríkjamenn hafa látið nægja að
krefjast þess að stjórnendur Ames í
Washington verði kallaðir heim til
Rússlands. Hins vegar hafa Bill
Clinton forseti og Warren Christop-
her utanríkisráðherra verið ómyrkir
í máli og ekki farið dult með reiði
sína.
Vera kann, á hinn bóginn, að þessi
hörðu viðbrögð bandarískra stjórn-
málamanna séu til marks um hversu
sérlega alvarlegt mál Ames-hjón-
anna er. Upp komst um mikinn ijölda
njósnara á vegum CIA á þeim tíma
sem Ames starfaði fyrir Sovétmenn.
Oleg Kalugin, sem var í eina tíð yfir-
maður gagnnjósnadeildar KGB,
sagði í vikunni að hann teldi að
Ames hefði látið sovésk stjómvöld
fá nöfn fjölda fólks sem vann fyrir
CIA í Moskvu. Árið 1985, árið sem
Ames, gekk Sovétmönnum á hönd,
tók KGB skyndilega að hafa upp á
fjölda erlendra njósnara. Þetta var
sama árið og Míkhaíl S. Gorbatsjov
komst til valda í Sovétríkjunum og
tók að heilla menn á Vesturlöndum.
í blaði einu sem stjómvöld í Sovét-
ríkjunum gáfu út og nefndist Pravíts-
elsvenníj Vestník birtist eftirfarandi
klausa árið 1991 en vakti ekki mikla
athygli: „Á undanförnum fimm árum
hefur KGB foringjum tekist að svipta
hulunni af 30 njósnurum á vegum
CIA. Það er engin tilviijun að fjöl-
miðlar á Vesturlöndum skýri frá því
að vestrænar leyniþjónustustofnanir
hafi orðið fyrir mestum skakkaföllum
í Sovétríkjunum."
Sveik Ames Gordíjevskíj?
Breski sagnfræðingurinn Chri-
stopher Andrew (sjá rammagrein)
sem ritað hefur bók um sögu KGB
sagði í viðtali á miðvikudag að sú
spurning vaknaði hvort Ames hefði
komið upp um rússneska njósnarann
Oleg Gordíjevskíj sem þá hafði geng-
ið Vesturlöndum á hönd og er al-
mennt talinn einn merkasti liðhlaupi
njósnasögunnar. Gordíjevskíj var
settur yfírmaður KGB í Lundúnum
(á erlendum málum nefnist yfirmað-
ur í tiltekinni borg jafnan „resident")
snemma árs 1985. I maí 1985 voru
stjórnendur KGB í Moskvu hins veg-
ar teknir að gruna Gordíjevskíj um
græsku. Því er nú komin fram hugs-
anleg skýring á þessum sinnaskipt-
um, sem urðu til þess að Gordíjevskíj
ákvað að flýja Sovétríkin með ævin-
týralegum hætti og komst þannig á
dauðalista KGB.
Ames-hjónin eru neðarlega á vin-
sældalista almennings í Bandaríkj-
unum nú um stundir. Verði þau fund-
in sek um njósnir mun hefnd samfé-
lagsins felast í ævilangri vist innan
fangelsismúra.
Líf í heimi lyga, pukurs og blekkinga
„Ekkert er sem það sýnist"
Leit James Jesus Angletons að njósnaranum „Sasha“ hafði alvarlegar afleiðingar innan CIA
HEIMUR njósna einkennist af pukri og
leyndarhyggju, sem oft á tíðum getur
þróast upp í þráhyggju og ofsóknarbrjál-
æði. Kannanir hafa sýnt að persónuleika-
gallar einkenna oft á tíðum þá sem ger-
ast njósnarar fyrir erlend ríki. Slíkir gall-
ar birtast m.a. í ranghugmyndum um hlut-
verk viðkomandi, oft í nafni mannkyns-
frelsunar, græðgi, djúpstæðri þrá til að
sanna eigið mikilvægi gagnvart umhverf-
inu, siðferðisbresti, drykkjuskap og sjálf-
stortímingarhvöt. Sagan sýnir einnig að
það eru ekki einungis njósnararnir sjálfir
sem lifa í tilbúnum heimi sjálfsdýrkunar
og örvæntingar, þeir sem stjórna slíkri
starfsemi lifa einnig í sífelldum ótta við
svik og sjá hugsanlega óvini á hveiju strái.
Hafi menn ástæðu til að treysta einhverj-
um er jafnan önnur ástæða og jafngild
til að vantreysta þeim hinum sama.
+
Evrópu hafa njósnamál oftlega haft víð-
tækar afleiðingar ekki síst á pólitíska
sviðinu en bandaríska leyniþjónustan,
CIA, hefur ekki orðið fyrir stórbrotnum
skakkaföllum, að minnsta kosti ekki í Banda-
ríkjunum sjálfum. Upp hefur komist um fólk
sem seldi, einkum Sovétmönnum, hemaðar-
Ieyndarmál og starfsemin víða um heim hef-
ur lamast þegar njósnarar hafa verið hand-
teknir. Áhrifamesta dæmið um það síðar-
nefnda er trúlega Líbanon en öfgamenn þar
handtóku og myrtu árið 1984 yfirmann CIA
í Beirút, William Buckley, sem gerði að verk-
um að endurskoða varð ýmsa grunnþætti í
njósnastarfseminni í Mið-Austurlöndum. Því
hefur verið haldið fram að því endurreisnar-
starfi sé hvergi nærri lokið og að þannig
megi ef til vill skýra furðuleg mistök banda-
rískra stjprnvalda í samskiptum við ríki á
borð við írak.
Straumurinn vestur
Á Kaldastríðsárunum flúði fjöldi sovéskra
njósnara til vesturs. Margir þeirra skrifuðu
áhrifamiklar bækur þar sem þeir gerðu grein
fyrir reynslu sinni og lýstu ógnarstjórninni
og spillingunni sem ríkti þá austan járntalds-
ins. Þessir menn veittu margir hveijir leyni-
þjónustumönnum í Evrópu og Bandaríkjun-
um ómetanlegar upplýsingar. Nokkrir þeirra
öðluðust viðurkenningu sem fræðimenn á
þessu sviði og er skemmst að minnast sov-
éska njósnarans Olegs Gordíjevskíjs, sem
var yfirmaður sovésku leyniþjónustunnar,
KGB, í Lundúnum en ritaði eftir að hann
flúði Sovétríkin gífurlega mikið verk um
sögu KGB ásamt breska sagnfræðingnum
Christopher Andrew. (Rit þetta nefnist
„KGB:The Inside Story“ útg. Hodder &
Stoughton, 1990).
Skáldskapur og veruleiki
Menn kann að greina á um hvort njósnir
eða vopnasala sé önnur elsta atvinnugrein í
heimi hér en um hitt verður tæpast deilt að
vandfundið er það svið þar sem mörkin milli
skáldskapar og veruleika eru jafn óljós.
Njósnasögur hafa öðlast sérstakan sess á
sviði spennubókmennta og margir virtir höf-
undar hafa öðlast sérfræðiþekkingu á heimi
njósna, svika og undirferlis. Árið 1982 gaf
Almenna bókafélagið út bókina „Óhæft til
birtingar," (á ensku nefnist þessi bók „The
Spike“) eftir Arnaud de Borchgrave, sem þá
var einkum þekktur sem dálkahöfundur viku-
ritsins Newsweek og Robert Moss í þýðingu
Hersteins Pálssonar. Þessi bók sem er hin
besta lesning fjallar um blaðamann sem vinn-
ur að rannsóknum á starfsemi KGB í Banda-
ríkjunum en fær greinar sínar ekki birtar.
Stjórnkerfið neitar sömuleiðis að taka mark
á upplýsingum frá KGB foringja sem flýr til
Bandaríkjanna og málið hefur víðtækar póli-
tfskar afleiðingar.
Um margt minnir „Óhæft til birtingar" á
mál Aldrichs Hazen Ámes en hún er skrifuð
mjög í þeim anda sem einkenndi málflutning
margra í Bandaríkjunum á þessum tíma í
þá veru að vestra væru menn furðulega blind-
ir á vaxandi umsvif Sovétmanna.
Talinn alvitur
James Jesus Angleton, fyrrum yfirmað-
ur gagnnjósnadeildar CIA. Ángleton
taldi almennt að ástæða væri til að ef-
ast um allt en leit hans að njósnara á
vegum Sovétsljórnarinnar innan CIA,
sem starfsmenn stofnunarinnar nefna
jafnan „Fyrirtækið", hafði alvarlegar
afleiðingar.
Angleton hinn almáttugi
„Óhæft til birtingar“ styðst hins vegar við
raunverulega atburði og enginn vafi er á að
tilurð bókarinnar má rekja til mikilla átaka
innan CIA (og raunar víðar í stjórnkerfinu)
á sjöunda og áttunda áratugnum. í desember
árið 1961 flúði sovéskur KGB foringi í Finn-
landi, Anatolíj Golytsin, land og gaf sig fram
við CIA. Hann hafði undirbúið flótta sinn
lengi og safnað saman miklum upplýsingum
um sovéska njósnara og aðgerðir sovésku
leyniþjónustunnar á Vesturlöndum. Fyrir
þessar upplýsingar hugðist hann „kaupa sér“
nýtt líf í vestrinu. Yfirmaður gagnnjósna CIA
þá var James Jesus Angleton, einn frægasti
njósnaforingi sögunnar. Angleton þótti vægt
til orða tekið sérlundaður og yfirsýn hans á
sviði njósna var talin nánast yfirnáttúruleg.
Hann varð goðsagnarpersóna innan CIA og
margir töldu hann einfaldlega alvitran. „Ekk-
ert er sem það sýnist," var hans helsta kenni-
setning í mannlífinu.
Angleton og undirsátar hans lögðu trúnað
á upplýsingar þær sem Golytsin hafði fram
að færa. Golytsin hélt því m.a. fram að njósn-
ari Sovétmanna, „moldvarpa", væri starfandi
innan CIA. Hann kvað njósnara þennan
ganga undir dulnefninu „Sasha“. Sálfræðing-
ar á vegum CIA töldu Golytsin ótrúverðugan
og einnig þótti torkennilegt að hann skyldi
halda því fram að nánast sérhver þeirra so-
vésku njósnara sem gefið hefði sig CIA á
vald væri í raun útsendari Sovétstjórnarinnar
sem ætlað væri að dreifa röngum upplýsing-
um til bandarísku leyniþjónustunnar (á er-
lendum málum eru slíkir jafnan nefndir „ag-
ent provocateur"). Ákafar deilur brutust út.
Angleton hóf hins vegar skipulega leit að
„Sasha“ innan CIA. Ofsóknarbijálæði greip
um sig meðal starfsliðsins og ekki bætti úr
skák þegar Golytsin rifjaði upp að fyrsti staf-
urinn í nafni „Sasha“ væri „K“. Margt bend-
ir til þess að Golytsin hafi ekki verið „agent
provocateur" (um það geta áhugasamir lesið
í bók John Ranelagh „The Agency, The Rise
and Decline of the ClÁ“, útg. Sceptre 1988)
en „Sasha“ fann Angleton aldrei. Yfirmenn
hans snerust gegn honum og síðar fengu
nokkrir fyrrum starfsmenn CIA greiddar
bætur vegna aðgerða Angletons sem kostað
höfðu þá starfið og æruna.
Fórnarlamb eða móðursjúkur?
Svo fór að lokum að Angleton neyddist til
að segja af sér í desember 1974 eftir að blaða-
menn höfðu ljóstrað upp um ólöglegar hleran-
ir og persónunjósnir CIA í Bandaríkjunum.
Margir töldu að Angleton hefði verið „fórn-
að“ til að unnt reyndist að vernda aðra og
háttsettari menn.
Vangaveltur um hvort Angleton hafi haft
á réttu á standa eða hvort hann hafi verið
maður móðursjúkur hafa einkennt öll skrif
um sögu CIA fram til þessa dags og segja
má að stofnunin hafi aldrei losnað undan
skugga „Sasha“. Vera kann að þessi saga
verði endurskoðuð nú þegar Aldrich Ames
hefur verið handtekinn. Þótt Ames sé ekki
„Sasha“ kann hann að hafa upplýsingar um
„moldvörpur" á vegum Rússa innan stofnun-
arinnar.