Morgunblaðið - 25.03.1994, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 25. MARZ 1994
AF INNLENDUM
VETTVANGI
RAGNHILDUR SVERRISDÓTTIR
Enn er deilt við Breta um yfirráð á Hatton-Rockall svæðinu
Kröfur Mendinga byggðar á
skýru ákvæði um landgrunn
KRÖFUR íslendinga til réttinda á landgrunninu suður af íslandi hafa
enn á ný komist í sviðsljósið og nú vegna veiða skipa í eigu íslendinga
á svæðinu. Bretar virðast hins vegar ekki á þeim buxunum að gefa
eftir og hafa hert eftirlit strandgæsluskipa í kjölfar þess að togarinn
Rex, sem er í eigu Islendinga en skráður á Kýpur, var staðinn að veið-
um 170 mílur vestur af Rockall. Það vekur því athygli að skoski dómar-
inn, sem dæmdi skipstjóra Rex til greiðslu sektar vegna ólöglegra
veiða, nefndi það sérstaklega þegar hann kvað upp dóminn, að málið
væri óvenjulegt, því bresku lögin sem hann dæmdi eftir gengju gegn
Hafréttarsamningi Sameinuðu þjóðanna, sem búist er við að taki gildi
í nóvember. íslensk stjórnvöld virðast vera að taka við sér, því á mið-
vikudag lýsti Þorsteinn Pálsson, sjávarútvegsráðherra, því yfir að ís-
lendingar hlytu að mótmæla afstöðu Breta til svæðisins. Þeir hefðu
enga þjóðréttarlega stoð fyrir lögsögu, sem þeir í raun ákvörðuðu 400
mílur og slíkt ætti sér enga stoð í Hafréttarsamningnum.
Hatton-Rockall svæðinu manna mest til sín taka, stendur hér við
kort, sem sýnir hæðir og lægðir hafsbotnsins.
Á GRUNDVELLI 76. greinar Hafréttarsamningsins hafa íslendingar
afmarkað landgrunnið þannig að á milli íslands og Færeyja ræður
miðlína, síðan lína sem liggur 200 mílur frá íslandi, Færeyjum og
Bretlandi, þá tekur við lína 60 sjómílur frá fæti landgrunnsbrekkunn-
ar, síðan lína sem liggur 350 sjómílur frá íslandi, þessu næst 200
sjómílna mörk Grænlands og loks miðlína milli íslands og Grænlands.
Alþingi hefur allt frá árinu 1978
ályktað um réttindi íslands á land-
grunninu suður af Islandi á grund-
velli 76. greinar Hafréttarsamnings
Sameinuðu þjóðanna. Með reglugerð
utawíkisráðuneytisins hinn 9. maí
1985 var landgrunn íslands afmarkað
til vesturs, í suður og til austurs og
nær það m.a. yfir hið svonefnda Hat-
ton-Rockall svæði, eða sléttu, \ suðri.
I framhaldi a£ þessu óskuðu Islend-
ingar eftir samvinnu við þær þjóðir,
sem einnig gerðu kröfur til þessa
svæðis, en það voru Danir fyrir hönd
Færeyinga, Bretar og írar. Enn ligg-
ur slíkt samkomulag ekki fyrir.
76. grein samningsins
En hvers vegna telja Islendingar
sig eiga allan rétt svo langt suður í
hafi? Skýringanna er að Ieita í áður-
nefndri 76. grein Hafréttarsamn-
ingsins, sem ísland fullgilti árið
1985, en þess skal getið að það hafa
Bretar ekki gert. Búist er við að
samningurinn taki endanlega gildi í
nóvember á þessu ári.
76. greinin kveður á um afmörkun
landgrunnsins, en landgrunn tekur
yfir hafsbotn og botnlög neðansjáv-
arsvæðanna utan landhelginnar, þ.e.
þess svæðis sem er eðlileg og óslitin
framlenging á landsvæði strandríkis-
ins, en miðað er við 2500 metra
dýpi. Með því að einfalda málið má
segja, að ísland sé í raun toppurinn
á miklu neðansjávarfjalli og land-
grunnið er hlíðar flallsins, „eðlileg
og óslitin framlenging á landsvæði".
Vegna þessa eiga Islendingar rétt
út fyrir 200 mílna mörkin.
76. grein Hafréttarsamningsins
kveður hins vegar einnig á um, að
nái landgrunnið ekki að 200 mílum
skuli ríki samt eiga 200 mílna lög-
sögu. Slíkt á við um Bretland. Ef
ísland er toppur á Ijalli er Bretland
miklu fremur súla í sjónum, því land-
grunn þess er mjög takmarkað og
nær ekki að 200 mílna mörkunum.
Á milli Bretlands og Roekall er djúp
gjá, Rockall trogið, sem skilur klett-
inn frá landgrunni Bretlands, en
vegna reglunnar um að ríki eigi 200
mílna lögsögu þrátt fyrir takmarkað
landgrunn fellur Rockall innan þeirra
marka. Bretar eiga því klettinn, þó
hann sé ekki á landgrunni þeirra.
Þegar hér er komið sögu verður
að líta til 121. greinar Hafréttar-
samningsins. í 3. tölulið greinarinnar
segir, að klettar, sem geti ekki borið
mannabyggð eða eigið efnahagslíf,
skuli ekki hafa nokkra sérefnahags-
lögsögu né landgrunn. Þetta þýðir,
að ekki er hægt að reikna 200 mílur
út frá Rockall, en hins vegar eiga
Bretar 12 mílna landhelgi við klett-
inn. Bretar hafa hins vegar ekki lát-
ið sér segjast, heldur vilja reikna sér
200 mílur út frá Rockall, eins og
skýrt kom í ljós um síðustu helgi
þegar breska strandgæslan stöðvaði
veiðar togarans Rex um 170 mílur
vestur af klettinum.
Gæta verður íslenskra
hagsmuna
Að öðrum ólöstuðum hefur Eyjólf-
ur Konráð Jónsson, alþingismaður
og fyrrverandi formaður utanríkis-
málanefndar, verið ötulastur við að
leita réttar íslendinga á þessu svæði.
Nú liggur fyrir Alþingi tillaga hans
til þingsályktunar um gæslu ís-
lenskra hafsbotnsréttinda. í tillög-
unni segir að Alþingi álykti að fela
ríkisstjórninni að fylgja fast eftir, á
grundvelli ítrekaðra ályktana Alþing-
is, réttmætum kröfum íslendinga til
hafsbotnsréttinda á Reykjaneshrygg
og Rockall-svæðinu í nær tvo ára-
tugi. Bent er á að sérstaklega verði
nú að gæta íslenskra hagsmuna
vegna nýlegra fregna af athöfnum
Breta og Færeyinga, en þar er átt
við rannsóknir sem bentu til olíu á
svæðinu, auk þess sem Bretar hafa
stundað þar veiðar.
í greinargerð með tillögunni telur
Eyjólfur Konráð upp helstu rök ís-
lendinga fyrir réttindum þeirra. Þau
eru eftirfarandi:
O Sanngirni er sú meginregla sem
ríkja á samkvæmt orðum og anda
hafréttarráðstefnu og hafréttarsátt-
mála og sanngjarnt hlýtur það að
teljast, að við eigum einhveija íhlut-
un í þessum réttindum, a.m.k. ef
írar eiga það. Og sanngjarnt hlýtur
það líka að teljast, hvernig við höfum
nálgast málið.
O 1100 milljónir ára hafa sömu jarð-
fræðilegu umbrotin sett einkenni sitt
á jarðsögu Rockall-hásléttu, íslands
og Færeyja.
O Eftir Íslands-Færeyjahryggnum
tengjumst við Hatton-banka beint,
en hryggurinn er náttúrulegt fram-
hald Islands.
O Íslands-Færeyjahryggurinn er af
sérstakri tegund úthafsskorpu sem
kölluð er „Icelandic type crust“.
O Dýpi frá íslandi til Hatton-banka
er hvergi meira en 2500 metrar, sem
er sú viðmiðun sem getið er í 76.
grein. Allmikil setlög, sem myndast
hafa af framburði íslenskra fljóta,
eru meðfram Hatton-banka og allt
suður í Biskaya-flóa.
O Ef miðlínuregla væri látin gilda
mundi svo til allur Hatton-banki falla
í hlut íslendinga.
O Á Íslands-Færeyjahrygg hafa
fundist set mynduð á landi í bor-
kjarna á 1300 metra dýpi frá sjávar-
máli.
O Jarðfræðisaga íslandssvæðisins
allt frá Grænlandi, Jan Mayen og
Færeyja- og Rockall-svæðinu er ein-
stök á hnettinum.
O Orðin eðlilegt framhald „natural
prolongation" hafa ekki verið skil-
greind á neinn afgerandi hátt, þann-
ig að eðli máls á að ráða, enda til-
brigðin óteljandi á heimshöfunum.
O En sú regla, sem myndaðist með
Jan Mayen-samkomulaginu á að vera
vegvísir að lausn ágreiningsmála
þessara íjögurra nágrannaþjóða.
O Ef ekki næst samkomulag þeirra
þjóða, sem gera tilkall til svæðisins,
gæti svo farið að engin fengi neitt,
en svæðið yrði alþjóðlegt.
Eyjólfur Konráð segir að hvernig
sem Bretar hagi sér sé Ijóst að þeir
geti aldrei eignast neinn rétt á þessu
svæði. „Við Islendingar eigum þenn-
an mikla rétt vegna landgrunnsins
og það á ekki aðeins við Hatton-Roc-
kall, heldur til dæmis einnig stórt
svæði á Reykjaneshrygg."
Samningar sækjast seint
Eins og áður segir kveður reglu-
gerð utanríkisráðuneytisins á um að
leita beri samkomulags milli Islands
og annarra hlutaðeigandi landa um
endanlega afmörkun landgrunnsins.
En hvernig hafa tilraunir tii að ná
samkomulagi gengið? Hér verður
drepið á helstu atriði, frá árinu 1986.
1986 gerðu íslendingar og Danir
fyrir hönd Færeyinga tilkall til Hatt-
on-RockalI svæðisins hvor í sínu lagi,
en með samkomulagi þjóðanna árið
1987 var ákveðið að þær skyldu
standa saman að vísindarannsóknum
til að afla frekari upplýsinga um jarð-
fræði svæðisins með tilliti til hugsan-
legrar nýtingar náttúruauðlinda.
Einnig þótti nauðsynlegt að fá gögn
um berggrunninn til að renna frek-
ari stoðum undir það álit, að Hatton-
Rockall svæðið væri jarðfræðilega
náskyit íslandi og landgrunni þess.
Rannsóknirnar fóru fram haustið
1987 og niðurstöður lágu fýrir árið
1988. Þær bentu til að olíu væri að
fínna á svæðinu, en hins vegar væri
hún á svo miklu dýpi að erfitt eða
jafnvel ómögulegt væri að vinna
hana, a.m.k. í nánustu framtíð. Þá
var einnig ljóst að frekari rannsókn-
ir þyrfti ef óyggjandi niðurstaða
ætti að fást.
Bretar sömdu við Ira
Undir árslok 1988 dró næst til
tíðinda, því þá sömdu Bretar og írar
um skiptingu landgrunns milli land-
anna. Það gerðu þeir með því að
draga svokallaða jafnlengdarlínu.
Hún var dregin jafnlangt frá strönd-
um landanna og var lengd hennar
ótakmörkuð. Þvi náði hún þvert yfír
Hatton-Rockall svæðið og skipti því
þannig milli landanna tvéggja. ís-
lendingar og Danir mótmæltu þess-
um samningi á þeim forsendum að
hann skerti rétt þeirra á svæðinu og
væri í algjöru ósamræmi við reglur
Hafréttarsamningsins um aðferðir
við afmörkun landgrunns.
Enn skaut málinu upp árið 1989,
þegar Jón Baldvin Hannibalsson,
utanríkisráðherra, ræddi það á fund-
um með kollegum sínum á írlandi og
í Bretlandi. Hann óskaði eftir fundum
fulltrúa ríkjanna fjögurra, íslands,
Danmerkur, Bretlands og írlands,
sem gerðu kröfu til svæðisins. Áður
hafði Steingrímur Hermannsson,
þáverandi forsætisráðherra, gert
slíka tillögu til forsætisráðherra
Breta, Margretar Thatcher.
Boð Breta um tvíhliða viðræður
við íslendinga barst árið 1990 og
virtist fremur sett fram af kurteisi
en þvi að Bretar hefðu í einhveiju
breytt afstöðu sinni. Þannig sagði til
dæmis í bréfi Margretar Thatcher til
Steingríms: „Eftir að hafa skoðað
málið aftur er ég sannfærð um að
norðurhluti Hatton-Rockall sléttunn-
ar tilheyrir breska landgrunninu. ..“
Frúin benti á samkomulagið við
íra um jafnlengdarlínuna og sagði
að það yrði fljóflega fest í lög. „Und-
ir þessum kringumstæðum eru nauð-
synlegar forsendur fjórhliða við-
ræðna til að nálgast spurninguna um
skiptilínur ekki fyrir hendi. Þetta
útilokar hins vegar ekki að skiptast
á tvíhliða skoðunum. ..“
Þessi skoðanaskipti urðu svo í
október 1990 og framhaldsfundur
var í apríl 1991. Þar var ákveðið að
stefna að gerð sameiginlegrar
skýrslu um hafsbotnsmál á svæðinu.
Sú skýrsla liggur enn ekki fyrir.
Betur gekk með Dani
Viðræður við Dani og Færeyinga
voru mun áhrifaríkari en skoðana-
skipti við Breta og þjóðirnar ákváðu
að vinna áfram að málinu í samein-
ingu. í árslok 1992 afsöluðu Danir
sér rétti yfir hafsbotni í færeyskri
lögsögu og í raun var því kominn
nýr aðili að Hatton-Rockall málinu,
Færeyingar í stað Dana. Fulltrúar
danskra stjórnvalda hittu breska
ráðamenn að máli sl. haust, til að
ræða hvar draga ætti línu milli Bret-
lands og Færeyja. Breskar rannsókn-
ir höfðu þá sýnt að oliu væri að finna
á svæðinu.
Línur skýrast
Svo virðist sem línur fari að skýr-
ast á næstunni í deilum af þessu
tagi, þar sem nú er verið áð vinna
að endurskoðun Hafréttarsamnings-
ins og reiknað er með að hann taki
gildi í breyttri mynd í nóvember á
þessu ári. Sameinuðu þjóðirnar halda
nú samningafundi um hafréttarmál,
til að koma endanlegri mynd samn-
ingsins í höfn, en innan SÞ óttast
menn ný þorskastríð og lögleysu á
úthöfunum, því sú hætta sé fyrir
hendi að ríkisstjórnir muni grípa til
hervalds til að veija fiskimið sín
ágangi erlendra sjómanna. í grein
The New York Times fyrir skömmu
er haft eftir Satya Nandan, stjórn-
anda viðræðnanna, að um væri að
ræða „fjölda sennilegra átaka-
svæða.“ Þá segir: „Ef þjóðir fara að
taka sér einhliða iögsögu á alþjóðleg-
um hafsvæðum mun opnast [stór]
brestur í Hafréttarsáttmálann."
Þegar samningurinn gengur í gildi
verður Bretum ekki stætt á því að
krefjast þeirrar lögsögu sem þeir nú
gera. Eins og áður segir hafa þeir
ekki staðfest samninginn, en þeir eru
nú, ásamt öðrum þjóðum, að vinna
að því að fá breytt þeim kafla hans
sem fjallar um málmvinnslu á úthafs-
botni og líklegt að þeir gerist aðilar
að samningnum þegar þær breyting-
ar eru í höfn. Þá kemur til kasta 76.
greinarinnar fyrir alvöru og verður
ekki aftur snúið fyrir Breta, en e.t.v.
má um það deila hvort greinin hafi
núna algjörlega ótvírætt gildi að
þjóðarétti. Óumdeilanlegt er hins
vejgar, að Sameinuðu þjóðirnar hafa
lagt línurnar í þessu máli.
Af hálfu íslenskra stjórnvalda hef-
ur lítt verið aðhafst nýlega í þessu
máli. Nú hafa hins vegar orðið ákveð-
in þáttaskil, því Bretar virðast ætla
að fylgja því fast eftir að strand-
gæsla þeirra stuggi við þeim skipum,
sem þeir telja að hafi ekki heimild
til veiða á svæðinu. Þá hlýtur að
mega búast við að þingmenn ræði
málið og hvetji þannig ríkisstjórnina
til að fylgja því eftir. Þessu yfirliti
má því Ijúka með tilvitnun í niðurlag
greinargerðar með tillögu Eyjólfs
Konráðs Jónssonar, en þar segir:
„Með hliðsjón af framansögðu má
Ijóst vera að landhelgisbaráttu ís-
lendinga er ekki lokið. Þvert á móti
eigum við enn mikilla hagmuna að
gæta.“

i
á
1
<
I
c
<
i
I
i
I
i
I
i
i
i
i
i
I
<
i
i
i
t
i
<
<
<
i