Morgunblaðið - 04.06.1995, Síða 30

30 B SUNNUDAGUR 4. JÚNÍ1995
SKOÐUIM
MORGUNBLAÐIÐ
Þjóðsögur
Sannleikurinn er sá að strúturinn stingur
hausnum ekki í sandinn, þegar hann hræð-
ist, heldur hleypur hann burt og getur náð
allt að 65 kílómetra hraða á klukkustund,
segir Þorvaldur Gylfason. Það sem flestir
halda að sé staðreynd um strútinn, er alls
engin staðreynd, heldur þjóðsaga.
I. Apar og tölfræði
KUNNINGI minn í Tallin, höfuð-
borg Eistlands, hefur sagt mér, að
minning hans um ógnarveldi Rússa
á Eistlandi sé órjúfanlega tengd
öpum.
Þannig var, að dóttir hans ung
þjáðist af alvarlegu ofnæmi. Heimil-
islæknir fjölskyldunnar felldi þann
úrskurð, að eina bjargráðið væri
að gefa barninu banana. Foreldr-
amir leituðu með logandi ljósi um
alla borg og byggð, en allt kom
fyrir ekki: bananar voru ófáanlegir
með öllu eins og aðrir ávextir. Fað-
irinn dó ekki ráðalaus. Hann fór í
dýragarðinn á fögrum vordegi og
stofnaði til vinskapar við einn vörð-
inn þar og fékk hann til að selja
sér banana úr búri apanna til að
bjarga baminu.
Nú er Eistland frjálst undan oki
Sovétríkjanna sálugu og mikill upp-
gangur í landinu. Og nú eru til
bananar í öllum búðum sem betur
fer. Bami kunningja míns er batn-
að. Innflutningur landbúnaðaraf-
urða er fijáls. Finnar flykkjast suð-
ur yfir flóann um helgar til að kaupa
sér í matinn. Það er ekki lítil búbót
í atvinnuleysinu þar.
Það væri auðvitað miklu hag-
kvæmara fyrir Finna að fá að kaupa
eistneskar afurðir í finnskum búð-
um og spara sér sjóferðina. Eist-
neskt fijálsræði hinum megin við
flóann hlýtur smám saman að laða
Finna að fijálslegri viðskiptahátt-
um. Innganga Finnlands í Evrópu-
sambandið um áramótin síðustu
undir forustu Miðflokksins, sem er
flokkur bænda, er þáttur í þessari
þróun. Um leið og Finnar gengu í
Evrópusambandið, snarlækkaði
matvöruverð í finnskum búðum, og
kaupmáttur almennings jókst að
sama skapi. Hið sama gerðist sam-
dægurs í Svíþjóð og Austurríki.
Þessi eistneska apasaga rifjast
upp fyrir mér vegna þess, að ég lét
það einu sinni henda mig að nefna
íslenzka alþingismenn og apa í sömu
andrá í sjónvarpi. Forsagan var sú,
að seðlabankastjóri lét þau orð falla
á Alþingi, að þingseta jafngilti dokt-
orsprófi í hagfræði. Sjónvarpsmönn-
um þóttu þetta forvitnileg ummæli
og lögðu af þessu tilefni nokkrar
léttar hagfræðispumingar fyrir
valda þingmenn, þar á meðal einn
fyrrverandi viðskiptaráðherra og
einn núverandi bankaráðsformann
(seðlabankastjórinn, sem olli ijaðra-
fokinu, aftók með öllu að þreyta
prófið). Mér bjó ekkert illt í hug,
þegar ég lýsti krossaprófi sjónvarps-
mannanna á þann hátt, að 100 apar
hefðu líka fengið 2,5 í meðalein-
kunn, hefði prófíð verið lagt fyrir
þá, enda var prófið þannig úr garði
gert. Hefði mér verið í mun að varpa
rýrð á alþingismenn, hefði ég ekki
sagt 100 apar, heldur 63. Það vakti
alls ekki fyrir mér. Ég var aðeins
að reyna að lýsa einfaldri tölfræði-
legri staðreynd.
Það er gömul hefð í tölfræði að
taka dæmi af öpum. Það er til að
mynda alls ekki verið að gera lítið
úr Shakespeare, þegar sagt er, að
api, sem skrifar nógu lengi á rit-
vél, yrkir sonnettur
eins og Shakespeare á
endanum. Þessi töl-
fræðilega staðreynd er
ekki móðgun við einn
eða neinn og alls ekki
lítilsvirðing við Rithöf-
undasambandið. Það
er bara einhvern veg-
inn auðveldara að
hugsa sér apa við
skrifborð en til dæmis
hross eða hval eða
kind. Þaðan hygg ég
hefðin sé ættuð.
Þetta er svipuð mál-
venja eins og að kenna
hreysti við fíla, gáfur
við ljón, heimsku við
naut og þar fram eftir götunum.
Það er þess vegna ástæðulaus við-
kvæmni, finnst mér, að taka það
til sín, þegar tölfræðilegt fyrirbrigði
eins og einkunnadreifing alþingis-
manna er kennd við apa. Með því
er alls ekki endilega verið að ýja
að neinum sérstökum skyldleika
stjórnmálalífsins í landinu við það,
sem enskumælandi þjóðir kalla
„monkey business", sennilega ein-
mitt af því að apar eru svo líkir
mönnum og öfugt.
II. Að stinga höfðinu í sandinn
Nú eru menn misjafnlega vel að
sér í dýrafræði, eins og eðlilegt er,
en eitt þykjast allir vita, og það er,
hvemig strúturinn ber sig að, þegar
hann verður hræddur.
Hann stingur hausnum í sandinn.
Þessarar spumingar um strútinn
er hægt að spyija hvar sem er um
heimsins breiðu byggð, og allir eða
næstum allir þykjast kunna svarið
og sjá dýrið ljóslifandi fyrir sér.
En þegar menn em beðnir að rifja
það upp í huganum, hvers konar
myndir þeir hafa séð af þessu hátta-
lagi strútsins, þá verða þeir að við-
urkenna, að ekki vom það ljós-
myndir. Það er nefnilega ekki til
nokkur ljósmynd - og örugglega
engin kvikmynd! - af strúti, sem
hefur stungið hausnum í sandinn.
Þetta á sér einfalda skýringu. Eng-
um strúti með réttu ráði dytti í hug
að stinga hausnum í sandinn, ef
hætta steðjaði að; honum þætti það
álíka óhyggilegt og okkur hinum.
Sannleikurinn er sá, að strútur-
inn stingur hausnum ekki í sandinn
þegar hann hræðist, heldur hleypur
hann burt og getur náð allt að 65
kílómetra hraða á klukkustund. Það
sem flestir halda að sé staðreynd
um strútinn, er alls engin stað-
reynd, heldur þjóðsaga. Þessi þjóð-
saga er svo lífseig, að allir dýra-
fræðingar heimsins gætu lagt nótt
við dag ámm saman og reynt að
drepa hana og næðu þó engum
umtalsverðum árangri. Þeir bera
það reyndar ekki við, enda er engin
brýn ástæða til þess, því að þjóðsag-
an um strútinn er sakleysið sjálft.
Þeim lesendum mínum, sem kunna
að efast um þessa frásögn, leyfi ég
mér góðfúslega að benda til dæmis
á kaflann um strútinn í Encyclopæ-
dia Britannica.
Þjóðsögur em lífseigar. Það ligg-
ur í hlutarins eðli. Sumar em sauð-
meinlausar, eins og sagan um strút-
inn, aðrar ekki.
Margir íslendingar virðast halda
það fram á þennan dag, að sjávarút-
vegur sé höfuðatvinnuvegur þjóðar-
innar. Við sjáum þetta í sjónvarpinu
á hveiju kvöldi og heyrum það í
útvarpinu. Þar em fluttar enda-
lausar fréttir af sjósókn og físk-
vinnslu, eins og fréttamennimir eigi
lífið að leysa. Þar og í öðmm fjöl-
miðlum, jafnvel í fomstugreinum
dagblaðanna, éta menn það hver
eftir öðmm, að sjávarútvegur skili
okkur 80% af útflutningstekjum eða
jafnvel þjóðartelq'um, eins og stóð
í fomstugrein Alþýðublaðsins fyrir
nokkm.
Hvort tveggja er rangt. Sannleik-
urinn er sá, að sjávar-
útvegur skilar okkur
rétt liðlega helmingi
(53%) af útflutnings-
tekjum, enda þótt röng
gengisstefna hafí hald-
ið öðrum útflutningi
niðri um áratugaskeið.
Á bak við hinn helm-
inginn (47%) standa
iðnaður, verzlun og
þjónusta. Útvegurinn
hefur skilað okkur að-
eins um sjöttungi af
þjóðartekjum síðustu
ár (og aðeins einum
áttunda af vergum
þáttatekjum, sem svo
era nefndar í þjóðhags-
reikningum, en þá er átt við saman-
lagðar tekjur vinnandi fólks, fjár-
magns og annarra framleiðslu-
þátta). Hlutfallið verður að vísu ívið
hærra, ef skyldar greinar eins og
skipasmíði og veiðarfæragerð eru
taldar með. Allt þetta geta menn
séð svart á hvítu í Hagtölum mán-
aðarins, Landshögum og öðmm
opinbemm hagskýrslum.
Takið eftir þessu: fimm sjöttu
hlutar (83%!) af þjóðartekjum okkar
eiga upptök sín utan sjávarútvegs.
Það er ekki undarlegt í ljósi þess,
að aðeins einn af hveijum átta ís-
lendingum vinnur við sjávarútveg.
Sjö af hveijum átta vinna sem sagt
við annað en fisk. Við emm ekki
lengur fískveiðiþjóð fyrst og fremst.
Við lifum á iðnaði, verzlun og þjón-
ustu eins og þjóðimar í kringum
okkur og eins og þjóðir þriðja
heimsins gera líka í sívaxandi mæli.
Þetta er í raun og vem fagnaðar-
efni, því að of mikil fiskveiði er
ávísun á fátækt, þegar upp er stað-
ið, ef menn heykjast á því að fylgja
skynsamlegri sjávarútvegsstefnu.
Þetta virðist mega ráða af reynslu
Nýfundnalendinga, Færeyinga,
Grænlendinga og flestra annarra
fískveiðiþjóða. í Noregi skilar sjáv-
arútvegur nú orðið litlu sem engu
í þjóðarbúið, ef ailt er talið, því að
hann hefur drabbazt niður í skjóli
ríkisverndar og styrkja eins og land-
búnaðurinn. Svipuðu máli gegnir
annars staðar í Evrópu. Við Islend-
ingar sækjum smátt og smátt í
sama far.
Ef sjávarútvegurinn væri sú und-
irstaða efnahagslífsins, sem af er
látið hér heima, hvers vegna skyldi
hann þá vera að sligast undan
skuldum? Hví skyldi hann þá þurfa
að þiggja himinhátt meðlag frá rík-
inu ár eftir ár í gegnum verðmætar
aflaheimildir án endurgjalds til að
halda velli og til að geta staðið í
skilum við banka og sjóði? Og hvers
vegna skyldi hann þá þarfnast vem-
legrar niðurgreiðslu launakostnað-
ar frá ríkinu með tekjuskattsaf-
slætti handa sjómönnum? Þetta em
ekki þægilegar spumingar, en þeim
verða menn samt að velta fyrir sér.
Það stoðar ekki að stinga höfðinu
í sandinn.
Það er ekki heldur þægilegt að
þurfa að horfast í augu við þá stað-
reynd, að við íslendingar erum
smám saman að dragast efnahags-
lega aftur úr nálægum þjóðum, sem
við viljum þó halda áfram að bera
okkur saman við. Við hlöðum enn
sem fyrr undir forgangsatvinnuveg-
ina, sjávarútveg og landbúnað, á
kostnað iðnaðar, verzlunar og þjón-
ustu. Þetta er ein höfuðskýringin á
því, að menntaskólakennarar á ís-
landi hafa miklu lægri laun fyrir
vinnu sína en bréfberar í Svíþjóð.
Og þetta er líka ein helzta skýring-
in á því, að íslenzkir ópemsöngvar-
ar fá margfalt hærri laun fyrir að
syngja sömu hlutverk erlendis en
hér heima, enda eru margir þeirra
þegar fluttir úr landi, og þannig
mætti lengi telja. Þjónusta er mikil-
vægasti atvinnuvegur heims. í okk-
ar heimshluta nemur hún nú um
tveim þriðju hlutum framleiðslunn-
5undlaug
í garðinn þinn!
Stærðir frá 2,5x5 m til 8,5x15,57 m
Fullkominn búnaður (hreinsitæka o.fl.J
Einföld uppsetning. Skýringar á myndbandi.
Leitid upplýsinga. 5. 565 1533. Fax 565 3258
Þorvaldur
Gylfason
ar. Jafnvel í Rússlandi er hún kom-
in upp fyrir iðnað og landbúnað,
„frumframleiðslugreinarnar," sem
marxistar nefna svo til að gera lítið
úr öllum hinum.
III. Trúarbrögð og tannpína
Þessar vangaveltur hljóta að
leiða hugann að því, hversu margir
þeirra, sem stjóma efnahagsmálum
þjóðarinnar, virðast haldnir ýmsum
þrálátum ranghugmyndum um hag-
fræði og heilbrigt efnahagslíf. Þetta
á raunar einnig við um ýmsa þá,
sem stýra fyrirtækjum víðs vegar
um landið. Mér kemur í hug sagan
af útvegsmanninum, sem var spurð-
ur að því, hvemig útgerðin gengi,
og hann svaraði um hæl: „Aldeilis
ljómandi vel nema fjárhagslega."
Þetta tilsvar er talandi dæmi um
þá hugsun, að hagkvæmni sé auka-
atriði í atvinnurekstri. Það var ein-
mitt þessi trú, sem keyrði Sovétrík-
in í kaf. Of náin tengsl á milli at-
vinnulífs og stjórnmála ýta undir
þennan hugsunarhátt.
Það væri verðugt verkefni (t. d.
handa Félagsvísindastofnun Há-
skólans) að gera samanburðarat-
hugun á viðhorfum og þekkingu
íslenzkra alþingismanna og at-
vinnulífsfrömuða og starfsbræðra
þeirra í öðmm löndum, svo sem í
Bandaríkjunum, þar sem mikill hluti
þingmanna og framkvæmdastjóra
hefur lesið hagfræði til jafns við
þá, sem ljúka fyrsta námsári í Við-
skipta- og hagfræðideild Háskól-
ans, og í Rússlandi, þar sem aðeins
sárafáir þingmenn og forstjórar em
þjálfaðir í hagfræði af þeirri ein-
földu ástæðu, að Rússum var mein-
aður aðgangur að menntun í hag-
fræði í 70 ár.
Málflutningur margra íslenzkra
alþingismanna gegnum tíðina virð-
ist mér benda til þess, að þeir standi
miklu nær Rússum en Bandaríkja-
mönnum að þessu leyti. Margir
þingmenn telja hlutdeild sjávarút-
vegs í þjóðartekjum okkar íslend-
inga til dæmis vera margfalt meiri
en hún er í raun og vem, eins og
krossaprófíð í sjónvarpinu leiddi í
ljós. Þessi marxíska grilla - að
„frumframleiðsla" til sjós og lands
sé undirstaða atvinnulífsins - virð-
ist ríða röftum í öllum stjórnmála-
flokkum landsins.
Þessi vanþekking er alvarlegt
áhyggjuefni vegna þess, að á Al-
þingi em teknar mikilvægar
ákvarðanir um mörg brýnustu
framfaramál þjóðarinnar, þar á
meðal stjóm fiskveiða. Flestir þing-
menn mega ekki heyra minnzt á
veiðigjald, af því að þeir telja það
vera svo vont fyrir sjávarútveginn.
Og ekki mega þeir heldur heyra
minnzt á hugsanlega inngöngu okk-
ar íslendinga í Evrópusambandið,
af því það á líka að vera svo vont
fyrir sjávarútveginn. Og þá kemur
í ljós, að margir þessara manna
hafa ekki hugmynd um raunveru-
legan skerf sjávarútvegsins til þjóð-
arbúsins. Alyktanir þeirra og
ákvarðanir um þessi mál em því
bersýnilega reistar á fölskum for-
sendum.
Þessi vandi er ekki nýr. Halldór
Laxness lýsti áþekkum ugg af ekki
ósvipuðu tilefni fyrir næstum sjötíu
ámm og gat sér þess þá til, að
tannpínusjúklingar væru stærsti
stjórnmálaflokkur landsins. „Og í
stað þess að skoðað sé rækilega
upp í hvert þíngmannsefni og þíng-
hæfi hans úrskurðað af tönnunum,
þá er látið viðgángast umtölulaust
að þíngmeirihluta vorn skipi láng-
þjáðirtannpínumenn. Staðreyndi ég
þetta á Alþíngi árið 1925, því þá
hafði ég tækifæri til að sjá greini-
lega upp í íslenska alþíngismenn.
Þá var einginn vel tentur í Efri
deild nema Sigurður Eggerz.“ (Al-
þýðubókin, 5. útg., bls. 76)
En tannpína var og er auðvitað
engin afsökun fyrir því, sem óheil-
brigt er og aflaga fer i landinu -
og það er fáfræði ekki heldur, allra
sízt í þekkingarþjóðfélagi nútímans,
þar sem æskufólkið er betur mennt-
að en nokkru sinni fyrr í sögu þjóð-
arinnar.
Höfundur er prófessor í H&skólu
íslunds.