Morgunblaðið - 11.06.1995, Síða 30

30 B SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ1995
MORGUNBLAÐIÐ
S
1
FLUTNINGASKIPIÐ Hekla, sökk á leiðinni til Ameríku frá íslandi.
Tundurdyfl
í næturkíki
FIMMTÍU AR ERU liðin
frá lokum síðari heims-
styrjaldarinnar. Af þeim
sökum er vert að minn-
ast íslensku sjómann-
anna sem sigldu yfir
hafið til að selja fiskinn og sækja
vörur. Matur í Evrópu var af skom-
um skammti og urðu siglingar
fiskiskipa þangað tíðar. Það var
ekki hættulaust því í undirdjúpun-
um leyndust kafbátar með tundur-
skeyti og sprengjuflugvélar smugu
gegnum himinloftið. Skipin gátu
einnig lenti í tundurduflabelti.
Það þurfti hugrekki til að sigla
á stríðsámnum en á móti kom að
nógur var fiskurinn í sjónum og
verðið sem fékkst fyrir hann hátt.
Fiskifloti íslendinga var hvorki stór
né í sérlega góðu ástandi en hann
var forsenda stríðsgróðans.
Siglingaljós slökkt og engar
fregnir af veðri.
Á stríðsáranum mátti ekki sigla
með ljós. Myrkrið grúfði yfir og
varast varð tundurduflin. Bannað
var að senda út veðurfregnir og
ekki mátti nota talstöðvar nema í
neyð. Algert fréttabann var á þess-
um áram og urðu menn því að
geta sér til um hvað hernaðar-
aðgerðir bandamanna við íslands-
strendur merktu. Tundurduflakeðj-
ur vora til að mynda lagðar á Vest-
fjarðamiðum, á Austfjörðum og frá
Straumnesi út á Halagrann án
þess að íslenskum sjþmönnum
væri tilkynnt um þau. Árið 1942
fengu togaramenn hríðskotabyss-
ur, eina til tvær á skip. Þannig
áttu þeir að veijast óvinunum en
ekki er víst að þær hafí verið mik-
ið notaðar.
Lögð vora mörg net af tundur-
duflum við Englandsstrendur sem
íslensku fískiskipin sigldu á. Tund-
urduflunum var ætlað að sprengja
Talið er að yfír 400 íslendingar hafí faríst
í sjóslysum í síðari heimstyrjöldinni. Nokkur
skip voru skotin niður af kafbátum, önnur
urðu fyrir árásum flugvéla. Gunnar
Hersveinn kynnti sér siglingar íslenskra
sjómanna í stríðinu og tók nokkra þeirra
tali, meðal annarra Sigmund Guðbjartsson
sem var á fleka úti á reginhafí í 10 daga.
Morgunblaðið/Sigurgeir
FANNBERG Jóhannsson
í Eyjum.
þýska kafbáta og orastuskip. ís-
lenskir sjómenn gátu alltaf átt von
á því að skipin rækust á þau og
það gerðist.
Talið er að yfír 400 íslendingar
hafí farist í sjóslysum á stríðsáran-
um, enda var siglt af miklu kappi.
Dauðsföllin voru ýmist vegna
slysa, óveðurs eða vegna stríðsá-
Morgunblaöið/Olafur K. Magnússon
TOGARARNIR Þórólfur og Snorri goði, sem Jóhann Magnússon
og Viggó Guðjónsson sigldu.
takanna. Óttinn við ástvinamissi
var mikill og tilhugsunin um vél-
byssuárásir frá kafbátum var
mörgum óbærileg.
Árásir og manntjón í stríðinu
íslensku skipin sigldu mikið á
Fleetwood á stríðsárunum og þar
varð fyrsta styijaldarslysið. Stórt
flutningaskip sigldi á togarann
Braga. Áreksturinn var svo harður
að Bragi sökk samtímis. 22 fórast
en 3 björguðust.
Árið 1941 varð togarinn Arin-
björn hersir fyrir skotárás í írska
sundinu. Skipsmenn lifðu af en
fímm særðust. Þetta ár reyndist
íslenskum sjómannsfjölskyldum erf-
itt. Kafbátur réðst á Reykjaborgina
og vora mennimir drepnir með vél-
byssuskothríð. 13 menn létust, 2
björguðust. Kafbátur réðst á línu-
veiðarann Fróða frá Dýrafirði sem
var á siglingu 200 sjómflur suð-suð-
austur af Vestmannaeyjum. 11.
mars 7 menn létust, 5 björguðust.
Flutningaskipinu Heklu var
sökkt á leiðinni frá íslandi til
Ameríku hinn 29. júní 1941. Fjórt-
án fórast en sjö komust undan á
fleka, þar á meðal Sigmundur
Guðbjartsson, 1. vélstjóri. Þannig
hélt slysasagan áfram.
Goðafoss var skotinn niður við
Reykjanes þann 10. nóvember
1944. Þýski kafbáturinn U-300
grandaði honum og fórust 43.
Aðeins 19 komust lífs af. Síðasta
stóráfallið sem rekja má beint til
stríðsátakanna varð hinn 23. febr-
úar 1945 þegar Dettifoss var skot-
inn niður skammt undan strönd
írlands á heimleið frá Ameríku.
Þjóðin var harmi slegin. 15 fórust
af 45 manna áhöfn skipsins. Detti-
foss varð fyrir tundurskeyti og
sökk á aðeins fímm mínútum.
íslenskir sjómenn áttu líka sína
happadaga þrátt fyrir alla ógæf-
una. Tölu verður ekki komið á
hversu mörgum þeir björguðu úr
sjávarháska. Á árinu 1940 er talið
að þeir hafi bjargað 1.112 mönn-
um. Öll stríðsárin vora menn að
finnast á flekum, í björgunarbátum
og mörgum var bjargað af sökk-
vandi skipum.
Sumir sváfu ekki vegna ótta
við árás
Sjómennskan gekk sinn vana-
gang þó ógnin vofði yfír. Nú finnst
aðeins eitt og eitt tundurdufl við
íslandsstrendur. Margir ungir
menn voru á sjónum allt stríðið.
Nú eru þeir gamlir menn. Hvernig
lýsa þeir sjómannslífínu í hálfrar
aldrar minningu?
Fannberg Jóhannsson var 27 ára
árið 1942 þegar hann sigldi þrí-
mastraðri skútu milli Vestmanna-
eyja og Fleetwood í Englandi.
Hann sigldi til 1946 á henni. Til
að ekki yrði siglt á duflin á dimm-
um nóttum stóð einhver á vakt
með næturkíki svokallaðan og
gerði viðvart með þokulúðri. Fann-
berg segir að einu sinni hafi komið
kafbátur rétt aftan við skútuna og
skipsmönnum hafí bragðið í brún.
En þeim létti þegar þeir uppgötv-
uðu að hann var breskur.
Eitt sinn kom flugvél sem flaug
rétt yfír masturstoppana. Vissu-
lega fór um menn því fréttir bár-
ust reglulega af skipum sem höfðu
orðið fyrir skotárásum eða tundur-
duflum.
Fannberg sá oft tóma björgun-
arbáta og stundum sigldu þeir
gegnum brak úr skipum klukku-
tímum saman við Englandsstrend-
ur. Einu sinni sáu þeir sex breska
kafbáta með einn stóran og hvítan
þýskan á milli sín. Sýnin líktist
ísbirni í hundahóp.
Fannberg segir að sjómenn hafí
þolað siglingamar misvel. Sumir
gátu hvorki sofíð né borðað af
áhyggjum og urðu að hætta. Þetta
voru erfið ár því alltaf þurfti að
Morgunblaöið/Ólafur K. Magnússon
JÓHANN Magnússon og Viggó Guðmundsson,
sem voru saman til sjós á stríðsárunum.