Morgunblaðið - 13.08.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 13. ÁGÚST 1995 B 5
kjaftfór við yfirvöld en reyndist síðan
einn af öflugri snuðrurum Stasí.
Persónuleikaklofningur er vissulega
algengt fyrirbrigði í sjúkdómsgrein-
ingum um allan heim en með tilliti
til tæplega tvö hundruð þúsund
snuðrara (á árinu 1988) væri slík
greining gróf einföldun og ekki laus
við sérfræðihroka. Því eins og ýmsar
sálfræðikenningar um siðferðis-
þroska vísa á er það stór hluti af
persónuþroska einstaklings og vel-
líðan hans sem samfélagsveru að
geta tileinkað sér boð og bönn sam-
félagsins. En til þess verður hann
að vilja tileinka sér gildi samfélags-
ins og gerast þar með gagnlegur
föðurlandinu á einn eða annan hátt.
Nú mætti ætla sem svo að slíkur
vilji til að tileinka sér leikreglur sam-
félagsins samræmist þeim tilhvötum
snuðrara, sem Stasí kallaði einu
nafni „skilning á samfélagslegri
nauðsyn“. En er hollt að selja sálu
sína? Hvar liggja mörkin á milli sjálf-
ráða einstaklings og strengjabrúðu?
Fullyrðing Stasí var sú að tilhvat-
ir kandídatsins myndu einmitt ná
markmiði sínu í verkefnum leyni-
þjónustunnar og margir töldu sig
breyta í þágu föðurlandsins. En þar
sem snuður þótti skítverk höfðu
báðir aðilar, Stasí og fréttaberinn,
þörf fyrir tilgang sem helga myndi
meðalið. Fjölmargir voru sannfærðir
frá upphafi um ágæti iðju sinnar
eins og t.d. IM „Karin Lenz.“ Hún
segir m.a. að fyrir henni hafi Alþýðu-
lýðveldið verið gildi út af fyrir sig
og þegar hún hafi verið beðin að
snuðra hefði hún furðað sig á því
að Stasí hefðu ekki beðið sig löngu
fyrr, því hún hafi alltaf hugsað með
sér: „Þú myndir halda kjafti, smygla
þér inn í raðir óvinanna og segja
síðan félögunum [hjá Stasí] hvað
hinn vondi óvinur aðhefst."
Sjaldgæft er að fyrrverandi snuðr-
arar sýni þann kjark að tala um iðju
sína eins og „Karin Lenz“ gerir í
samtali sínu við austurþýsku um-
bótasinnana Irene Kukutz og Katja
Havemann sem hún njósnaði um
árum saman. „Karin Lenz“ segir á
öðrum stað: „Hvað varðar tilhvatir
mínar er ég engin undantekning.
Hvað fær manneskju til að gera
svona lagað? Gott og vel, maður
getur kennt kerfinu um en það er
bara bull. [...] Ég hef iíka reynt að
afsaka mig með því að hafa breytt
samkvæmt sannfæringu minni og
gildandi lögum. En það á engan
veginn við í dag. [...] Þetta er mál
sem ég þarf ekki aðeins að gera upp
við mína eigin sannfæringu heldur
verð ég líka að gera ráð fyrir því að
í dag gilda önnur lög. Meðan ég
starfaði fyrir Stasí hvarflaði aldrei
að mér að neita því sem farið var
fram á. [...] Ég hljóp bara um eins
og strengjabrúða. Þessi tilhugsun
pirrar mig ofboðslega."6
Þar sem tilhvöt snuðrarans sam-
ræmdist ekki bara heimabakaðri
Stasí-dyggð heldur einnig gildandi
lögum landsins varð hún auðveldlega
yfirsterkari samviskutogstreitunni
um siðferðilegt réttmæti samvinn-
unnar. Eftir á að hyggja er nokkuð
ljóst að þessir „heimafengnu baggar
dyggða" voru einungis hollir einræð-
isherrunum svo fréttaberinn gæti
svæft sína persónulegu innri rödd.
Þetta dæmi um blinda sannfær-
ingu sem spyr sig ekki fyrr en of
seint að réttmæti verknaðarins leiðir
að athugasemd eins þekktari fórnar-
lamba leyniþjónustunnar, rithöfund-
arins Jurgens Fuchs. Hann sat í
fangelsum Stasí vegna ritsmíða
sinna og var síðan vísað úr landi á
miðjum sjöunda áratugnum en átti
áfram í höggi við útsendara Stasí í
Vestur-Berlín. Fuchs er manna iðn-
astur við að gagnrýna leynimakk
gömlu valdaklíkunnar og fordæma
verk snuðraranna en hann varar þó
gagnrýnendur við að fyllast sjálfum-
gleði í dómum sínum. Sjálfumgleðin
endurtekur nefnilega það sem gagn-
rýnin beinist að: Hún bendir sífellt
á „hinn“. Miklu heldur væri ástæða
til að spyija sig: „Afhveiju varð ég
ekki eins og hinn; semsagt að þykj-
ast ekki hafa höndlað sannleikann."8
Misnotkun trúnaðartrausts
En það var ekki nóg fyrir Stasí
að afla samstarfsmanna heldur
þurfti að halda þeim við efnið. Liðs-
foringjarnir brugðu sér í hlutverk
sáluhjálpara, byggðu upp vingjarn-
legt trúnaðartraust milii sín og
snuðrarans og höfðu djúpan skilning
á hugðarefnum og persónulegum
vandamálum hans. Að hætti með-
ferðaraðila kynntu þeir sér lífshlaup
og helstu áhrifavalda í félagsmótun
viðkomandi og hvernig hann hefði
brugðist við innri togstreitum fram
að þessu. En munurmn á hlutverki
trúnaðartrausts í aðferðum með-
ferðaraðila og herkænsku liðsfor-
ingja er sá að meðferðaraðili hjálpar
skjólstæðingi sínum til sjálfstæðis í
skjóli trúnaðartraustsins og varast
að gera hann háðan sér til lang-
tíma. Liðsforingjarnir beindu snuðr-
aranum hinsvegar inn blindgötu og
undir lúmsku yfirborði traustrar vin-
áttu á jafnréttisgrundvelli var hann
bundinn tryggum böndum við móð-
urstöðvarnar - Stasí. Leynivopn
liðsforingjanna var vitneskja þeirra
um að hægara er að hafa áhrif og
völd yfir fólki í skjóli viðurkenningar
og trúnaðartrausts en með því að
beita það sýnilegu valdi.
Ofangreind 1M „Karin Lenz“ varð
þeirri stundu fegnust þegar hún loks
í þriðju tilraun hitti á liðsforingja
sem tókst að byggja upp slíkt traust.
„Áður fyrr var ég rótlaus, en fann
þó loksins rætur mínar í Stasí. [...]
Ég gat hringt að nóttu jafnt sem
degi og þá hafði IM-liðsforinginn
Detlef tíma fyrir mig.“7 Menn gáfu
liðsforingjanum sínum hálsbindi í
jólagjöf og buðu honum í mat og
létu sér líða vel undir beinskeyttum
spurningum og svörum hans meðan
hann lét pennann dansa á minnis-
blokkinni.
En það þarf tvo til að dansa og
eins og minnst var á að framan voru
dæmi þess að fólk.léti Stasí
ekki veiða sig í net sín.
Af 173.000 snuðrurum
árið 1988 slitu þó einungis
þijú prósent þeirra sam-
starfinu af sjálfsdáðum.
Leyniþjónustan sleit hins-
vegar samstarfínu við
u.þ.b. sex prósent þeirra.
Þar eru einnig meðtaldir
þeir sem hækkuðu í tign
og gerðust opinberir
starfsmenn hennar. Þetta
hlutfall mun hafa verið
nokkuð svipað gegnum
árin og þótti æskileg
„grisjun" að áliti Stasí.
Ástæðan fyrir slitum af
hálfu Stasí gat verið su að
snuðrarinn fluttist búferl-
um, reyndist tregur til
samstarfsins eða upplýs-
ingarnar sem hann gaf
reyndust rangar eða óná-
kvæmar. Stasí sannprófaði
upplýsingar snuðraranna
með því að láta þá fylgjast
hvern með öðrum og lagði
þannig mat á áreiðanleiká
og nákvæmni. Þessir hlut-
lægu þættir, eins og áreið-
anleiki og nákvæmni, voru
að vissu leyti það eina sem
Stasí gat stutt sig við. Þess
vegna þolprófaði hún starfsmennina.
Dæmi um slíkt var að senda njósn-
arakandídat í leiðangur til að kom-
ast að því í hvaða götu tiltekið hús
í ákveðinni borg í Svíþjóð stæði.
Stasí vissi auðvitað hvar húsið stóð
en fann verkefnið upp til að fylgjast
með því hvort fylgst væri með kandí-
datinum af öðrum leyniþjónustum,
hvort hann ynni fyrir aðrar leyni-
þjónustur og hvort hann væri sann-
sögull. Annað dæmi um prófraun
fyrir snuðurkandídata var að láta
þá sitja sveitta við að afrita alls
konar skrár og lista, einungis til að
prófa úthald og húsbóndahollustu.
Töframeðal samstarfsins var að
virkja huglæga þætti, eins og til-
hvatir og trúnaðartraust, í þágu
leyniþjónustunnar. Þannig varð
Stasí svo að segja að fíkniefni fyrir
snuðrarann. En sem betur fer voru
„virku sálfræðinni" hér takmörk
sett, ekki síst vegna þess að í draum-
um sínum um fullkomið eftirlit hafði
hún jafnbrenglaða mynd af mann-
eskjunni og rottubúrasálfræði.
Rottubúrasálfræði er reyndar nógu
grimm til að spyija sig ekki að því
hvernig vesalings dýrinu líður en hún
er að sama skapi blind á eiginleika
dýrsins utan búrsins. Og þó að Aust-
ur-Þjóðveijar hafi verið húsbóndar
hollir voru þeir auðvitað óútreiknan-
legir í mannlegu atferli sínu og aldr-
ei tilbúnir að leika strengjabrúðu-
leikinn við Stasí til fulls.
Fólk sem mótfallið var samstarfi
við leyniþjónustuna beitti ýmsum
aðferðum til að losna við veiðimenn
• Háværar raddir
úr öllum flokkum
heimta að Stasí-möpp-
unum verði lokað.
• En sumir vilja
meina að þá muni
innihaldið elta þann,
sem þar er fjallað um,
eins og draugur.
• Persónuleg „úr- ■
vinnsla“ taki hinsveg-
ar af allan vafa, hvort
og hvernig var njósn-
að um viðkomandi,
hver gerði það og
hver ekki.
• Með upplausn
Stasí gefst líka ein-
stakt tækifæri til að
kynnast aðferðum
leyniþjónustu.
• Gagnrýnendur
sem þykjast hafa
höndlað sannleikann,
endurtaka það sem
gagnrýnin beinist að:
Þeir benda sífellt á
„hinn“.
• Engin vegsum-
merki voru um inn-
brot en öll einlit hand-
klæði voru horfin!
Næst voru það öll mis-
lit rúmföt! Var hann
orðinn ruglaður?
• „Virk sálfræði“
auðveldaði taumhald
á njósnurum og var
ósýnilegt vopn til að
„sundra“ andstæðing-
um.
• Beitt var alda-
gömlum aðferðum
með því að beita fyrir
samviskubitið með
fyrirgefningu synd-
anna, því hægara er
að stjórna með „góðu“
en að beita sýnilegu
valdi.
• Með samvinnu
sinni við Stasí þóttust
sumir eygja eina
möguleikann á nálgun
stjórnmálanna við
raunveruleikann.
hennar, t.d. með því að pirra þá með
sífelldri óstundvísi á áríðandi leyni-
fundi og einlægum afsökunum:
Sporvagninum seinkaði, það sprakk
á bílnum, krakkarnir veiktust eða
vatnsrör í íbúðinni fór að leka. Oft
gafst Stasí upp á veiðunum í svona
tilfellum. Sumir gengu lengra og
sögðu hlútina hreint út og höfnuðu
samstarfinu af siðferðilegum ástæð-
um. Borgaraleg óhlýðni af þessu
tagi var látin óáreitt því Stasí kærði
sig ekki um óábyggilega starfsmenn.
Snuður og skýrslugerð voru unnin
af þýskri nákvæmni og allt innra
skipulag Stasí byggði á því að
margtelja og skrásetja samvisku-
samlega hveija einustu skrúfu.
En stundum gengu sálnaveiðar-
arnir árum saman á eftir fólki. Ef
einhver var talinn ómissandi tengill
við ákveðna samfélagshópa hófst
„barátta um sálu hans“, eins og
Múller yfirlautinant tók til orða í
skýrslu um bókmennta- og listfræð-
inginn Erwin Kratschmer, sem þver-
neitaði síendurteknum tilboðum
Stasí.8 í baráttunni um sálina voru
fangar í verstu aðstöðunni því Stasí
fékk þá ósjaldan til samstarfs á
grundvelli sakaruppgjafar og snuðr-
araveiðar innan múra fangelsis gátu
ært óstöðugan.
Sundrun sálarinnar
„Virka sálfræðin“ var einnig not-
uð gegn fólki sem Stasí taldi til
andstæðinga Alþýðulýðveldisins.
Lykilorðið var „sundrun" („Zersetz-
ung“) og aðferðin byggði á sama
grunni og taumhaldið á snuðrurun-
um því hún var háð náinni
þekkingu á högum viðkom-
andi einstaklings og per-
sónulegum samböndum í
einstaka hópum. Þetta
auðveldaði notkun á snuðr-
urum við „sundrunarað-
gerðir“ í baráttunni gegn
andstæðingnum.
í ritsmíðum Stasí-
háskólans í Eiche-Golm er
ijallað ítarlega um aðferðir
„sundrunar." Þar kennir
ýmissa grasa og skal hér
valið eitt dæmi þar sem
Wagner nokkur höfuðs-
maður lýsir því hvernig
„sundrun" nær markmiði
sínu þegar andstæðingur-
inn fer að „sýsla við sjálfan
sig“: „Áhrif á innri aðstæð-
ur fjandsamlegra-nei-
kvæðra krafta hafa það að
markmiði að kljúfa, ein-
angra eða koma á upplausn
og framkalla eða auka
mótsagnir, mismun og
óvissu og skal þannig
bundinn endi á og komið i
veg fyrir frekari ijandsam-
legar aðgerðir. Þess vegna
verða aðgerðir sundrunar
alltaf að grundvallast á
fyrirfram áætlunum um
allar hugsanlegar samtengingar."9
„Sundrun" fólst ekki í beinum lík-
amsmeiðingum heldur leiddi hún at-
hygli andstæðingsins frá umhverfínu
og að sjálfum sér. Með því að etja
saman samheijum og steypa þeim í
botnlausa naflaskoðun átti að grafa
undan sjálfstrausti og hindra frekafi
umsvif. Komið var af stað kjaftasög-
um sem stundum var hægt að leið-
rétta og stundum ekki, eða settir á
svið árekstrar á vinnustað og í per-
sónulegum samskiptum. Áhrifaríkt
var að ýta undir velgengni einstakl-
inga í andófshópum því algengt var
að gruna þann um Stasí-samstarf,
sem virtist njóta fyrirgreiðslna. Ef
fólki voru settir kostir og það taldi
vænlegast að láta vísa sér úr landi
olli það vonbrigðum meðal félaganna
sem töldu hinn burtflutta hafa svikið
sig í baráttunni fyrir umbótum. Hin-
ar ýmsu stofnanir Alþýðulýðveldisins
voru dregnar inn í aðgerðirnar því
mikilvægt var að „sundrunaraðgerð-
ir“ væru tilviljunarkenndar og sam-
hengislausar í augum fórnarlambs-
ins. Stór þáttur í aðferðum „sundr-
unar“ var nefnilega óvissa fómar-
lambsins um það, hvað Stasí vissi og
hvað ekki, hvaðan hún hefði upplýs-
ingamar og hvort og hvaða skakka-
fóll væru runnin undan rifjum hennar.
Ef lesin eru dæmi um einstaka
skref „sundrunaraðgerða“ koma þau
manni fyrst í stað broslega fyrir
sjónir: Starfsmenn Stasí brutust inn
í íbúð með lyklum svo ekki var hægt
að sjá að nokkur hefði verið þar á
ferð. íbúinn tók hinsvegar eftir því
að öll einlit handklæði voru horfin.
í næsta skipti vom öll mislit rúmföt
horfin, o.s.fv. o.s.fv. Helsta einkenni
„sundrunar" var að fórnarlambið gat
trauðla sagt nokkrum manni frá
atburðunum án þess að eiga á hættu
að vera talinn ruglaður eða haldinn
„Stasí-ofsóknarbijálæði“. Lögreglur
allra landa hefðu hlegið en sVona
atburðir eru ekki broslegir fyrir þann
sem eyðir heilu dögunum í að glíma
við allskonar skakkaföll og misskiln-
ing. Herbragðið „sundrun" lét hlut-
veruleikann smám saman breytast í
óútskýranlegan draugagang þar
sem viðbrögð samborgaranna voru
góðlátlegt grín, skilningsleysi eða
jafnvel reiðiköst. Og þá náði leyni-
vopnið tilgangi sínum til fulls og
engir ytri áverkar voru sýnilegir á
fórnarlambinu. Aðferðir Stasí eru
því miður ekki einsdæmi, heldur
gróft og skýrt dæmi um fyrirbæri
sem fyrirfinnast í öllum samfélögum.
Það er ekki nauðsynlegt að beita lík-
amlegu ofbeldi til að hafa taumhald
á fólki því hægara er stjórna því
með samþykki og „skilningi" þess
sjálfs á „nauðsyn" taumhaldsins,
ekki síst ef mynd óvinarins er skýr.
Félagssálfræðingurinn Ursula Plog
líkir aðferðum Stasí við nýlendu-
hernað í innri náttúru manneskjunn-
ar og bendir jafnframt á að umfjöll-
un og upplýsingar um aðferðir
„virku sálfræðinnar" séu engar
gróusögur heldur staðreyndir sem
við verðum að horfast í augu við.
Umfjöllunin þjóni þó ekki tilgangi
„brennimerkingar", heldur gegni
hlutverki „spegils sem við lítum í til
að sjá hvernig komið er fyrir okkur
sjálfum."10
Leyniþjónustan Stasí gerði and-
stæðingnum lífið leitt með ógeðfelld-
um aðferðum sem skildu eftir sig
djúp ör og óræða ofsóknarkennd í
sálarlífi fórnarlambsins. En leyni-
þjónustan sjálf virðist hafa verið
reist á ofsóknarbijálæði og þegar
ímyndunarveikin varð að veruleika,
með því að borgararnir hófu samein-
aðir upp raust sína, ruglaðist hún í
ríminu og sundraðist. Brotin röðuð-
ust saman í spegil sem segir gamal-
kunnar sögur, eins og til dæmis af
valdi föðurins yfir syninum, auðmýkt
hins útvalda og hlutverki hans sem
hetju í baráttunni gegn hinu vonda,
samspili samviskubits og syndaaf-
lausnar og ekki síst af hatrammri
ást sem finnst hún vilja vel: Eftir
að múrinn hrundi starfaði austur-
þýska þingið í breyttri mynd áður
en ákveðið var að sameina þýsku
ríkin. Þingheimur boðaði yfirmann
Stasí, öldunginn Erich Mielke, sem
fólk bar óttablandna virðingu fyrir,
í pontu þingsins til að svara fyrir
sig og segja af sér. Hann var aumk-
unarverður á að líta, starði framan
í reiðan þingheim og virtist furðu
lostinn. Það var eins og honum þætti
hér vera misskilningur á ferð og eina
útskýringin sem hann hafði á reiðu
var: „Já ... en ég elska ykkur öll.“
1 Fjallað er um þátt unglinga i öryggis-
vörslu austurþýska Alþýðulýðveldisins og
misnotkun trúnaðartrausts í grein eftir
Rudi-Karl Pahnke, Klaus Behnke og Hall-
dór Hauksson, „Das Belehren vom hohen
Katheter ist unangebracht", i: Klaus Be-
hnke und Júrgen Fuchs (útg.): Zersetzung
der Seele: Psychologie und Psychiatrie im
Dienste der Stasi; Hamburg: Rotbuch Ver-
lag 1995.
2 Tölfræðilegar upplýsingar úr. skjölum Stasí
eru fengnar að hluta úr grein Helmut Múller-
Enbergs: Warum wird einer IM?, í: sjá 1.
3 sjá 1.
4 Korth, W,/Jonak, F./Scharbert, K.-O.
(útg.): Forschungsergebnisse zum Thema:
Die Gewinnung Inoffizieller Mitarbeiter und
ihre psychologischen Bedingungen, Jurist-
ische Hochschule 1973. (Allar tilvitnanir eru
hér i þýðingu greinarhöfundar).
5 Kukutz, I/Havemann, K.: Geschútze Qu-
elle. Gesprche mit Monika H. alias „Karin
Lenz“, Berlin 1990, Bls. 35ff og Bls. 175.
6 Fuchs lét þessi orð falla í pallborðsumræð-
um á ráðstefnunni „Kampf um die Seele“
sem fjallaði um misnotkun Stasí á sál- og
geðlæknisfræði og var haldin i Berlín dag-
ana 10 - 12 desember 1993.
7 sjá 5, bls. 145.
8 BStU-ASt. Gera, Archiv-Nr. 363/83, Bd.
I og II. [BStU stendur fyrir: Der Bundesbe-
auftragte fúr die Unterlagen des Staatssic-
herheitsdienstes der ehemaligen Deutsehen
Demokratischen Republik = Gauck-stofn-
unin].
9 Wagner, R.: Der erfolgreiche AbschluS von
OV durch die MaSnahmen der Zersetzung
gegen feindlich- negative Gruppen/Gruppier-
ungen, welche im Sinne der PUT aktiv wurd-
en - untersucht arn OV “Inspirator" der KD
Weimar, BStU, MfS, JHS, 20533.
10 Ursula Plog: Vertrauen ist gut, í: sjá
1, bls. 294.
Höfundur er sálfræðingur og býr
og starfur í Berlin.