Morgunblaðið - 14.01.1996, Qupperneq 28

28 SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 1996
SKOÐUIM
MORGUNBLAÐIÐ
ÁTUMEIN EVRÓPU
FYRIR skemmstu
h'ættu að heyrast dag-
lega fréttir af átökum
með verkföllum milli
stjómvalda og veru-
legs hluta almennings
í. Frakklandi. Þau
stóðu mest um sam-
qrátt ýmissar félags-
legrar þjónustu, meir
én um launakjör.
Óvenju mikill styrkur
samstöðu var í mót-
mælunum, en ríkis-
stjórnin þráaðist við,
og einhvem veginn
enduðu verkföllin með
lítilli eftirgjöf hvors
aðilja við annan. Það
er, eiginlega, án niðurstöðu. Þarna
er um að ræða ferli sem líklega
heldur áfram, að eftir spörun þurfi
að koma önnur spöran, og að á
hinn bóginn haldi það, sem telst
vera frumþarfír manns til að lifa
Bæmilega lifandi lífi, áfram að
vérða kostnaðarsamara að tiltölu
við tekjurnar. Hví í ósköpunum?
Það er vonandi að ómennskulegri
firringu aldarinnar linni, svo að
alþýða megi halda viti og siðferðis-
þreki til að halda upp þeirri spurn-
ingu og öðrum slíkum; að lýðræðið
verði ekki að skel sýndarinnar
tómri, skel sem búið er að éta inn-
án úr.
Þetta er í einu höfuðlandi auð-
legðar og menningar í Vestur-Evr-
ópu, og svipað hrærist eða kraumar
undir yfirborði í öðram löndum; það
gerir það einnig hér hjá okkur, og
er víst ekki undarlegt. En að þeirri
„heimfærslu", sem að ýmsu leyti
hefði getað gert frönsku fréttimar
og ýmsar aðrar evrópskar fréttir
skiljanlegri en þéim hættir til að
verða í fjölmiðlum okkar, hefur
kveðið alltof lítið hjá þeim miðlum.
Samhengisleysi einkennir fréttirn-
ar sem regla og veldur óskiljanleika
þeirra. Almenningur skilur ekki
fréttimar, þótt hann skilji hvert orð
í þeim. Þetta er versti hugsanlegi
undirbúningur undir lýðræðislegar
ákvarðanir á úrslitatímum eins og
nú, þegar um er að tefla sjálft form
fembúðar okkar við aðrar þjóðir.
f'orysta íslendinga hefur nú um
sinn lagt mikið kapp á að ýta við-
miðunum okkar og þjóðfélagsgerð
í átt til þess sem gerist í Vestur-
Evrópu - telur að annars muni
þjóðfélag okkar eigi fá staðist í
peim heimi sem sé að verða - og
ekki vantar að henni hafi orðið
ágengt um þetta. Sú von, að mann-
félag íslands gæti orðið betra en í
þeim evrópskum grannlöndum, þar
sem rótgróið ijómalið hafði haft
allt hitt fólkið löngum að þrælum,
við að vinna fyrir þeim máske 15
af hundraði sem ofan á flutu, af
því að á Islandi var böl þessarar
.^iéttaskiptingar ekki til fyrir, sú
von er nú hverfandi eða horfin með
þeirri „aðlögun“ sem hefur verið
að eiga sér stað.
Og þetta gerist á
sama tíma og það er
að verða æ ljósara að
Evrópa er haldin alvar-
legum sjúkleika1. Sýk-
in hefur hvað eftir ann-
að verið tekin til grein-
ingar af framsýnum
hagfræðingum og
stjórnmálafræðingum.
Allir vita af henni og
fara um hana almenn-
um orðum, en samt
hegða menn sér eins
og ættingjar sem koma
sér hjá því að viður-
kenna ástand ástvinar,
læðast á tánum kring-
um sjúkrabeðinn og
gæta vandlega að öllu nema því
sem eiginlega veldur sjúkdómnum.
Þetta er sótt sem tærir fyrst
innan úr þeim félagsvef, sem er
félagslegt landslag og lífheimur
starfandi fólks, en leggst síðan á
æðarnar í blóðkerfum hvers konar
viðlagahjálpar „af sveit“ þegar á
bjátar. Eyðingarafl hennar er
sprottið úr voldugri orkustöð - sem
sumpart er ágirnd og sumpart ótti
- og er hreyfill hugarfarsins hjá
meirihluta sem uggir að sér, hjá
kvíðafullri verzlunar- og iðnrek-
endastétt og hjá bráðhræddum rík-
isstjórnum, og kemur þeim til að
vanrækja það sem fyrrum voru
taldar skyldur þeirra. Sóttarinnar
hefur tekið að gæta síðar á megin-
landi Evrópu en vestan hafs, en
vissulega er hún nú farin að heija
víða um lönd hérna megin.
Að nefna sýkinguna atvinnuleysi
eða tala um afleiðingu af auknu
frelsi í fjármálum er að láta fallast
á hugtakakerfi sem þrengir og af-
myndar það sem um er að ræða.
Fyrirbærinu verður ekki lýst með
því að benda á hópa af atvinnu-
lausu fólki, heldur hljótum við að
sjá í því þjóðskæða byltingu í mann-
legri siðbreytni, sem snertir allt í
lífinu, skólagöngu og menntun sem
hjúskaparmál og fatnað. Hví er til
að mynda allt fullt af hermanna-
stígvélum og hnífum í tízkubúnaði
ungmenna - og öðru delludóti til
að reyna að lifa af einhvern surtar-
loga sem yfir okkur gæti verið
vofandi? - Öllu þessu fylgja hug-
myndir um vargöld. Það er greini-
legt, að nú tútna og eflast að áhrif-
um goðsagnalegar hugmyndir um
skiptingu fólks sem þjóða í sigur-
vinnendur og sigraða, kúgendur og
kúgaða, og sá sem ekki búi sig
heppilega til bardagans upp á líf
og dauða, og reynist öflugur, á
honum muni troðið verða, og mun
nú þykja og heita, að slíkt sé sjálf-
sagt eða óhjákvæmilegt. .Það er
ekki langt síðan einhver tölvu-
fræðsluskóli í Reykjavík auglýsti
utan á strætisvögnum eftir fólki
sem ákveðið væri í að troða aðra
undir og bauðst til að búa það
undir slaginn. Því að þeir sem eru
ákveðnir í að verða ofaná í slíku
Forysta íslendinga hef-
ur nú um sinn lagt mik-
ið kapp á að ýta viðmið-
unum okkar og þjóð-
félagsgerð í átt til þess
sem gerist í Yestur-Evr-
ópu, skrifar Davíð Erl-
ingsson. Þetta gerist á
sama tíma og það er að
verða æ ljósara að Evr-
ópa er haldin alvarleg-
um sjúkleika.
samfélagi, þeir hljóta og að gera
sér ljóst að til þess verði að troða
á öðrum, og til aðstoðar verður þá
það hugarfar, að þeir sem láti troða
á sér séu ekki annars verðir en
vera þrælar þeirra sem betur mega.
Þetta er þjóðfélag skotgrafahern-
aðar og gettóa þar sem þeir þjóðfé-
lagshópar, sem eitthvað telja sig
eiga, sýsla í rauninni aðeins við
síngirnd þeirra hagsmuna.
Sóttin birtist í þrepum sem era
vel þekkt, en þó er sem þrepin elti
hvert annað í hring, þannig að
ekki er gott að segja hvert upphaf-
ið sé. En nefna verður (1) sam-
drátt þann í framboði atvinnu sem
verður þegar fyrirtæki og stjórn-
völd leita sér arðsins af því að varpa
frá sér samfélagslegum ábyrgðar-
hlutverkum sínum í víðum skiln-
ingi; síðan verður bert (2) að án
þess að auka skattheimtu er ekki
hægt að standa undir stoðkerfun-
um félagslegu; verður þá bráðlega
komizt að þeirri ályktun og niður-
stöðu (3) að sú aukning skatta sem
til þyrfti sé pólitískur ógerningur.
Við venjumst þessari runu svo
mjög, að jafnvel þeir sem vilja af-
neita henni eiga það til að ganga
út frá henni sem eðlisbundinni á
einhvern hátt. í fréttum víða um
Norðurálfu er áheyrendum gefið
undir fótinn að fírnast ögn yfir því
að eftirlaun franskra ríkisstarfs-
manna skuli vera heil 70% af launa-
tekjunum eins og þær voru áður,
að Frakkar skuli geta valið um
lækna, og einnig um margvíslegar
sjúkrastofnanir í héraðum sínum,
sem heimamenn stjórna öllum, eða
yfir því að franskar járnbrautir
skuli enn bera samgöngur til
margra ekki stórra staða vítt og
þétt um landið. Þetta á nú að þykja
fráleitt, jafnvel hlægilegt, og að
því er látið liggja að við höfum
betra lag á hlutunum annars staðar
í álfunni.
Andrúmsloftið er slíkt, að fáir
spyija nú orðið beint, hví samfélög
okkar þyki ekki lengur hafa efni á
slíkum hlutum? Víst hljóta að verða
breytingar á fyrirkomulagi velferð-
armála. Slíkt er eðli þeirra, og sam-
félög breytast. En almenn mót-
mæli út af slíkum málum í Evrópu,
eins og þau sem mest kvað nú að
í Frakklandi, beinast - þegar
annarlegum flokkadráttum sleppir
- ekki gegn því að breyta velferð-
arkerfum í sjálfu sér, heldur gegn
þeirri sýndarviðgerð og blekkingu
sem niðurskurðurinn er. Því að
fyrsti niðurskurður verður aldrei
sá síðasti. Ríkisstjórnir skera fyrst
fitukeppi, en síðan vöðva og síðast
skafa þær bein. En um leið og
kostnaðarþunginn flyzt frá umönn-
un til vörzlu og mannfélagið yfir-
færist frá velferðarsamfélagi til
lásalands, þá sparast miklu minna
en forystan ætlaði. Við geramst
þreytt á orðafarinu um ný niður-
skurðar-átök í almenna geiranum.
Því að það vill fara svo, að aftur
komi til nýs afskurðar lífsgæða,
jafnaðarlega, eins og menntageir-
inn og heilbrigðisgeirinn á íslandi
mega sanna.
Fyrirtæki gera það sama þegar
þau flytja vinnuna út úr nokkurn
veginn reglubundinni starfsemi
undir eigin stjórn út í frumskóg
verkaútboða og verktakasamninga
fyrir utan. Miðjubyggingin veiklast,
hefur úr æ minna að spila, og
stendur andspænis sívaxandi kröf-
um sem hún getur ekki orðið við.
Færri hafa atvinnu, eða atvinnan
er orðin lélegri, og minni hjálp að
hafa fyrir þá sem ekki hafa vinnu.
Hvaða vit ætli geti verið í þessu?
Sú aðferð að skera nærist af
sjálfri sér, af- eða niðurskurður
skapar þörfína fyrir meiri skurð.
Hnarreistur hroki ríkisstjórna sem
fara þessari viðgerð fram hvað eft-
ir annað er í ætt við fullvissustolt
þess skurðlæknis sem fremur sömu
misheppnuðu aðgerðina hvað eftir
annað að vandlega yfirlögðu ráði.
Það sem þjóð á sameiginlega getur
í slíku efni valdið úrslitum, það er
að segja þegar niðurskurðarkutinn
og megurðarólin fara að skerast inn
í hold þeirra stofnana sem eiginlega
hafa skapað þjóðríkin að skilningi
nútímans, til að mynda pósts og
síma, þjóðvega og samgangnakerf-
is, almennrar skólamenntunar og
lækningaþjónustu og heilsugæzlu.
Fulltrúar allra þessara og þvílíkra
stofnana voru margir úti á götum
franskra borga í átökunum um
daginn. Þeim sem starfa hjá og
fyrir slíkar stofnanir er ljóst sögu-
legt hlutverk þeirra í byggingu
þjóðríkisins, og þeir vita að sveðjan
tekur meira en aðeins starfsstöður
eða eftirlaun.
Enda þótt sjúkdómurinn sem við
erum haldin standi ekki í eiginlegu
sambandi við samevrópufyrirtækið,
þá gerir samt annað hitt miklu
verra í einu mikilsverðu atriði.
í þýzka afbrigðinu af sjálfs-
þægðarmenningunni gætir sérs-
takrar óvildar gegn því, að aðrir
Evrópumenn, minna aðhaldssamir
í venjum sínum en Þjóðverjar,
gætu valdið því að þýzkum auði
yrði skipt upp, endurdreift. Ef til
vill skiptir þetta meira máli en
þeir erfiðu draumar sem sögnin
segir að vitji Þjóðveija, um pen-
inga í hjólbörum. Þeir óttast eins
konar þjófnað eigna sinna, og
þetta hefur vitanlega hert á þrýst-
ingnum á aðrar ríkisstjórnir að
skera burtu þá fjárnotkun sem
lendir í halla, er stolinn tími og
framtíðarskuld, ef við afborgan-
irnar yrði staðið.
Það er. bæði merkilegt og
skiljanlegt, að það skyldi vera í
Frakklandi sem átökin urðu um
daginn. Þar er ógleymd hefð fyrir
því að almenningur rísi líkamlega
upp úr sætum sínum þegar hann
veit það á sér, að ríkisstjórn hafi
misst tökin á hlutverki sínu. Sú
hefð er ekki lifandi víða. Það er
fullmikill setningur og reglufesta
á öllu í Þýzkalandi og Svíþjóð, of
margt að þyrlast um hugarfarið
hjá Spánveijum og á Ítalíu, alltof
ríkt sinnuleysið í Bretlandi. Það
sem gerðist í Frakklandi var það,
að þar var brugðizt mannlega og
mennilega við uppgjöf álfunnar,
við skynjun þess að hana sé að
reka hægt en viðnámslítið inn í
verra aldarfar. Það var kraftur í
þessu, og kjarasamtök einhuga,
átaksvilji sem í sumum löndum
virðist næstum ekki vera til lengur.
Af slíkum fréttum kvikna bæði
vonir og áhyggjur. Upprisna fólkið
á torgunum býr ekki yfir lausnum
vandamálanna, en það birti eftir-
minnilega þá skoðun, sem á sér
iOnur - konur - Karlmenn
Hin vinsælu
Venusarkvöid hefjast á ný fimmtudaginn
18. janúar. Kvenna- og biandaður hópur.
Kennsla í sjálfsnuddi, handar-. höfuð-,
axlar- og punktanuddi.. Sjálfsstyrking,
tjáning og sjálfsögun. Innrihugar- og
innsæisæfingar. Slökun og hugleiðsla.
Leidbeinendur Þórgunna Þórarinsdóttir Upplýsingar og innritun á
svæda-og nuddfræðingurog Heilsusetri Þórgunnu, Skúlagötu 26,
Inga Bjarnason leikstjóri. sími 5624745 og 552 3132 á milli kl. 17 og 19
Davíð
Erlingsson.
fylgjendur um allt meginland álf-
unnar og vonandi á eyjum og skög-
um líka, að þær lausnir sem ríkis-
stjórnirnar og efnahagsráðgjafa-
skararnir bera fram á lífsvanda
þjóðfélaga okkar eigi ekki við,
heldur sé við því búið að þær geri
vandann verri. í þessu er fólgin
raunveruleg ógnun við Evrópu -
og í annan stað við Evrópusam-
bandið sem slíkt2.
En einnig við íslenzka þjóðfélag-
ið, eins og lesandi mun sjá um
leið og hann hugsar með höfundi
þessarar greinar um átökin í
frönsku samfélagi nýverið, og lítur
á þau, og sams kpnar vandræði i
sumum efnum á íslandi, í víðara
samhengi en í dagsfréttum er hér
vant. Spyrja má, hvort gömul
hugsun um gamla og lasna Norð-
urálfu sé hér ekki að gera vart
við sig í nýrri mynd. Vel má svo
vera, en ekki er síður ástæða til
að taka þeirri mynd alvarlega. Nú
má vera, að eiginlegt frumkvæði
í hagstjórnar- og framleiðslumál-
um heimsins sé að hverfa undan
Vesturlandamönnum og til Suð-
austur-Asíuþjóða. Það er dálítið
erfitt að henda reiður á slíkum
meginatburði. En það er ekki óeðli-
legt að veröldin gangist þannig
til, - og vissulega er óhjákvæmi-
legt að hnignun stafi af slíkri upp-
dráttarsýki samfélaganna sem hér
hefur verið leidd fyrir sjónir.
Lesandi má ekki láta fara fram-
hjá sér, að þótt torvelt geti verið
að greina orsök veiklunar þessarar
mjög nákvæmlega, má þó benda
á nokkra orsakaþætti hennar með
því að nefna: almenna siðgrófgun
samfara upplausn trúarbragða,
enn samfara ríkri raunhyggju. I
annan stað í tengslum við þetta:
sjálfsþægðina sem hefur guðinn
Mig á stall í hofi lífs míns, og er
sem slík meginaflvélin í stór-
neyzlulífi framboðs og eftirspurn-
ar. Hugsjón þessara trúarbragða
svíkur, neyzlan færir ekki ham-
ingju. En hún er í því eins og and-
stæða hennar og samsvörun, nið-
urskurðurinn (sem ráð við meini),
að eins og græðgin „þarf“ meira,
eins mun niðurskurðurinn kalla á
annan afskurð. Hófleysa á báða
bóga; hófleysið ef til vill orsök
mikils af vandræðum okkar.
Fáar þjóðir hafa verið jafn girih-
keyptar fyrir ófagnaðarerindi
sjálfsþægðarinnar og neyzlunnar
og íslendingar og tekið það sér
að hjarta og til sannarlegrar eftir-
breytni sem lífsreglu. Má því alls
ekki vænta þess, að þessi þjóð
sleppi við uppdráttarsýkinguna.
Öðru nær. Hún er hér sýnilega að
verki við að blanda líf meini. ís-
lendingar þurfa á stjórn að halda
sem reynir af alvöru að gegna því
hlutverki sem það er að vera ríkis-
stjórn, en lítur ekki til ímyndaðra
eða raunverulegra náttúrulögmála
til þess að vinna stjórnarstörfin.
Meðal fyrstu verkefna: Endur-
skipting auðræðis til þess að reyna
að hindra að þjóðin verði föst í
skiptingu í ríkisfólk og erfiðisþý
án möguleika á góðu lífi, með
áhrifum lista og vísinda. Og al-
menn fræðsla. Þar gæti komið
fyrst áætlun um og tilraun til að
gera hveijum venjulegum manni
skiljanlegar þær fréttir sem ljós-
vakamiðlarnir ausa yfir fólk og
máli skipta. Mistakist hún, orka
fréttirnar sem ekki skiljast til þess
eins að auka fólki ugg og kviða
og festa það í skotgröfunum and-
spænis náunganum til þess að
veija sitt með öllum ráðum. Því
að ef mannlífið heldur lengi áfram
að þróast í ófaraáttina, menningin
leiðist með hörku yfir í slíkan
skepnuskap, þá verður ekki auð-
velt að endurreisa hana.
1. Frá aftanmálsgreinarmerkinu þessu og
aftur til hins merkisins (2.) er grein þessi
að talsverðu leyti tekin traustataki til fijáls-
legrar endursagnar úr enska blaðinu Guard-
ian Weekly 24. des. 1995, eftir grein sem
þar er eftir Martin Woollacott og nefnist
Wasting disease that hollows out Europe.
Með kæru þakklæti.
2. Sjá aftanmgr. 1.
Höfundur er dósent við Háskóln
íslands.