Morgunblaðið - 27.01.1996, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 27. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Dagsbrún 90 ára
I ALDAMOTALJOÐI sínu „Is-
landsljóð“ nefnir Einar Benedikts-
son ættland sitt: „örbirgðarhjar".
Þeir, sem stundað hafa atvinnu-
rekstur hér á landi hafa jafnan
skírskotað til lélegrar afkomu at-
vinnuvega, vitnað í taprekstur, lé-
leg aflabrögð, slæmar markaðs-
horfur eða önnur torleiði. Skáldið
; sem kvað ljóð það er til var vitnað
i telur þó efalaust að einnig hér á
: landi sé leikinn „herrann og þræll-
inn“.
. Þess er nú minnst með ýmsum
hætti að liðin eru 90 ár frá stofnun
verkamannafélagsins Dagsbrúnar.
Til skamms tíma stóð ljómi af nafni
félagsins. Þjóðin þekkti félagið af
skeleggri afstöðu, róttækri og
djarfmannlegri forystu í réttinda-
baráttu íslenskrar alþýðu.
I bók Gunnars M. Magnúss „Ár
og dagar“ má fræðast um sitthvað
er varðar sögu verkalýðssamtaka.
Þar er ljósmynd af vörugeymslu-
húsi Jóns Magnússonar frá Skuld
er léði forgöngumönnum um fé-
lagsstofnun húsnæði til undirbún-
ingsfundar. Sá fundur var haldinn
' 28. desember 1905. Jón fiskimats-
maður átti sjálfur sæti í undirbún-
ingsnefndinni. Aðalhvatamaður var
talinn Árni Jónsson verkamaður,
en til fyrsta formanns var valinn
Sigurður Sigurðsson búfræðingur
(afí Eggerts Haukdal, fyrrum alþ.
manns). Stofnfundur Dagsbrúnar
var svo haldinn í Bárubúð við Von-
arstræti. (Þar sem nú er Ráðhús
Reykjavíkur.) Fjölmenni var á
stofnfundinum. 240 greiddu at-
kvæði. Vinnutími var ákveðinn frá
kl. 6 að morgni til kl. 6 að kvöldi.
Einn af stofnendum félagsins,
Guðmundur Gissurarson, lýsti við-
brögðum atvinnurekenda svo: „Það
verkaði -eins og íkveikja. Atvinnu-
rekendur sögðu allt ómögulegt, og
að verið væri að setja landið á
hausinn. Ég held þeir hafi haft nóg
að gera, mennirnir, sem voru að
beijast fyrir Dagsbrún. Ég held
þeir hafi ekki alltaf mátt sofa. Eft-
ir stofnun Dagsbrúnar bötnuðu
kjörin.“
Kaupið var ákveðið 25 aurar á
klukkustund.
Til harðra átaka kom er saman
laust fylkingum Dagsbrúnarmanna
og erlendra verktaka við samninga
um hafnargerð árið 1913 í Reykja-
l^yík. Dagsbrún hóf útgáfu Verka-
mannaþlaðs. Eftir verkfall var und-
irritaður samningur um kaup og
kjör. Þar er viðurkennt sérstakt
eftirvinnu- og helgidagakaup og
einnig vaktaskipti. Var lengi vitnað
til harðrar og einarðrar baráttu
verkamanna. Felix Guðmundsson
var talinn hafa verið í forystu verk-
fallsmanna.
Þegar horft er um öxl og litið
yfir farinn veg í starfi Dagsbrúnar
verða ákveðin ár öðrum minnis-
stæðari. Þá skerst í odda með svo
eftirminnilegum hætti að seint mún
gleymast. Misbrestasamt vil! þó
minnið verða og er svo að sjá, sem
sagnfræðiáhugi verkalýðshreyfing-
ar sé takmarkaður. Níundi nóvem-
ber 1932, „Gúttóslagurinn“ sem
svo var nefndur, ætti þó að mun-
ast. Svo er einnig um „Dreifibréfs-
málið“, er svo var kallað. Það varð
átakamál er varðaði samskipti ís-
lendinga og breska hernámsliðsins.
íslensk stjórnvöld gengu þá að
margra dómi erinda hernámsliðsins
og létu undan þrýstingi breskra
herforingja er kröfðust þyngstu
refsingar Dagsbrúnarmanna er
vörðu verkfallsrétt félaga sinna er
. íþeir beindu þeim tilmælum til
breskra hermanna að gerast ekki
verkfallsbijótar með því að ganga
í störf Dagsbrúnarmanna. Til þess
að gera grein fyrir því máli þarf
meira rúm en hér gefst. Verður
því látið nægja að lýsa þökk til
þeirra snjöllu málflutningsmanna,
Péturs Magnússonar og Egils Sig-
‘Hirgeirssonar, sem báðir fluttu mál
ÁSGEIR Pétursson, Eggert Þorbjarnarson og Hallgrímur Hall-
grímsson. Myndin tekin er þeir silja að spilum í fangavist á Litla-
Hrauni.
Flesta ósigra má tengja
beint við tilraunir for-
ystumanna til stétta-
samvinnu, segir Pétur
Pétursson, í grein sinni
í tilefni afmælis
Dagsbrúnar.
sitt af djörfung og drengskap er
þeir vörðu mál „sakbominga“,
Dagsbrúnarmanna þeirra er
dreifðu ávarpi verkfallsmanna til
breska setuliðsins. í bókinni „Virk-
ið í norðri" hefir Gunnar M. Magn-
úss rakið gang réttarhalda Breta
og íslenskra dómstóla. Aðeins einn
Dagsbrúnarmannanna, sem dregn-
ir voru fyrir rétt, er enn á lífi. Er
það Helgi Guðlaugsson, sem dvelst
nú á Blindraheimilinu í Hamrahlíð.
Ljósmyndir þær sem hér birtast
með greininni eru teknar á vinnu-
hælinu Litla-Hrauni er þeir félagar
tóku út dóm sinn. Þeir sitja þarna
að spilum.
Einhver, sem vel þekkir til mála,
þyrfti að skrásetja sögu sigra og
hnignunar í starfi Dagsbrúnar og
annarra verkalýðsfélaga. Flesta
ósigra má tengja beint við tilraunir
forystumanna til stéttasamvinnu.
Stephan G. Stephansson Kletta-
fjallaskáld sagði eitt sinn:
„Ég fagna öllu sem við einhvern
ójöfnuð berst, jafnvel stéttastríð-
inu. Það er vottur um vitkun á því
hve fyrirkomulagið er allt ósann-
gjarnt með okkur mönnum. Ég
held, að hornsteinn sanngjarnari
hagfræði sé sú mælistika Marx,
að mannsvinnan sé verðmæti hlut-
anna ... Öll önnur verðlegging hag-
fræðinnar finnst mér verða að völ-
undarhúsi, sem enginn ratar út úr.
Sá sem framleiðir lífsþarfir okkar
andlegar og líkamlegar, er eini
nýti maðurinn.
En mér finnst ég vilji öllu vel,
sem í áttina miðar, jafnvel bóta-til-
raunum á stangli, sem ég þykist
vita að ekki séu nema kák, ef til
allra er litið,“
Skáldið hafði von um að eitt-
hvert réttlæti leiddi af því. Öðru-
vísi er farið forystu Dagsbrúnar
og Alþýðusambands. „Þjóðarsátt-
in“, sem svo er nefnd, var hönnuð
á auglýsingastofunni Yddu. Var
svo birt sem heilsíðuauglýsing í
Morgunblaðinu. Sameiginlegur
ávöxtur ástaijátning verkalýðsfor-
ystu og Vinnuveitendasambandsins
í fyrrum svefnherbergi Ólafs Thors
í Garðastræti (aðsetri Vinnuveit-
endasambandsins). Nú vill enginn
þá Lilju kveðið hafa. En hvernig
lýsti Morgunblaðíð „þjóðarsáttinni“
í Reykjavíkurbréfí sunnudaginn 4.
febrúar 1990:
„Þetta breytta og jákvæða and-
rúm í samskiptum verkalýðs og
vinnuveitenda er fyrst og fremst
verk þriggja manna, þeirra Einars
Odds Kristjánssonar, formanns
Vinnuveitendasambands íslands,
Guðmundar J. Guðmundssonar,
EÐVARÐ Sigurðsson hugsar
málin. Myndin tekin á Litla-
Hrauni. Eðvarð varð síðar for-
maður Dagsbrúnar um árabil.
VÖRUGEYMSLUHÚSIÐ við Vesturvallagötu 6, þar sem ákvörðun
var tekin um stofnun Verkamannafélagsins Dagsbrúnar 28. des. 1905.
formanns Dagsbrúnar og Verka-
mannasambands íslands, og Ás-
mundar Stefánssonar, forseta Al-
þýðusambands íslands. Að baki
þeim kjarasamningum, sem nú
hafa verið gerðir, liggja margra
mánaða persónuleg samtöl á milli
þessara þremenninga, sem hafa
talað saman, kynnzt lífsviðhorfum
og sjónarmiðum hver annars,
myndað trúnaðarsamband sín í
milli og unnið í einlægni að því að
bijóta nýjar brautir í samskiptum
verkalýðshreyfíngar og vinnuveit-
enda.“
Trúlofunarfrétt auglýsingastof-
unnar Yddu var orðuð af þvílíkri
orðgnótt, innblásin fórnfýsi, sið-
ferðisstyrk og fögrum fyrirheitum
að helst minnti á jólaauglýsingar
Silla & Valda þegar þeim tókst
hvað best upp: „Bara hringja, svo
kemur það.“ Þjóðlegur andi Við-
reisnarfélagsins á Sviðinsvík sveif
yfir vötnunum. Það sem um var
samið var þó ekki annað en upphit-
uð útgáfa af samningi Labans og
Jakobs, sem við þekkjum úr Gamla
testamentinu. Frestað í 7 ár að
gefa Jakob yngri dótturina. Enda
stóð ekki á viðbrögðum þeirra, sem
sáu í gegnum töfrabrögðin. í Morg-
DAGSBRÚNARMENN í þjónustu Reykjavíkurhafnar. Skipshöfn
á grafvélinni. Talið ofanfrá. Efst uppi Guðmundur ísmannn, þá
Þeir, sem snerta skjólhlera, vinstra megin: Eiríkur Þorsteinsson,
Brunnstíg, Ólafur Jóhannesson úr Dýrafirði, Aðalsteinn, Haðar-
stíg, Guðbrandur Guðmundsson, Bergþórugötu, Gunnar Gunnars-
son, Bergstaðastræti, Bjarni Kr. Björnsson úr Viðey, Axel Gunn-
arsson frá Eyrarbakka (miðjumaður), Ásgeir Pétursson frá Eyrar-
bakka (yst til hægri), Pétur Einarsson, Ásvallagötu (beint þar
niður), Grímur Jósefsson vélstjóri og Skarphéðinn Benediktsson
matsveinn (neðstir). Standandi neðst t.v. undir skjólhleranum
Kristinn Jóhannesson vérksljóri úr Dýrafirði (bróðir nr. 2). Krist-
inn teiknaði merki „Samfylkingar", er var róttæk hreyfing, sem
mjög lét að sér kveða í verkalýðsmálum á fjórða áratugnum.
Ljósmyndin er tekin sumarið 1942 á Raufarhöfn. Þar vann graf-
vélin að dýpkun hafnar.
launum?" Þannig hefír það jafnan
verið.
Margir háfa gengið til liðs við
verkalýðssamtökin og náð þar
áhrifum. Hefir það orðið samtökun-
um dýrkeypt. Má þar nefna hag-
fræðinga, sem farið hafa í hnífa-
kaup við samtökin. Fengið bijóst-
vit forystumanna í skiptum fyrir
glóandi og gyllt loforð um ijárhags-
legan ávinning. Má þar nefna ijára-
ustur Seðlabankamanna í mis-
heppnað ævintýri Alþýðubankans.
Með því tókst að glepja hug
margra. Slæva stéttarvitund og
baráttuhug en efla trú á „skafmiða-
vinning" alþýðunnar. Hagfræðing-
ar sem settust að samningaborði
við hlið verkalýðsfélaga hafa horfið
þaðan með sjóði félaganna í faðm
fésýslunnar og þurftu ekki einu
sinni að setja upp lambhúshettu.
Öflug pöntunarfélög og kaupfélög,
sem alþýða hafði stofnað og starf-
rækt með ötulu og fórnfúsu starfí
lögð í rúst af sáttasamvinnupostu-
lum gróðahyggju og einkavæðing-
ar.
Bræðralagshugsjón aldamóta-
kynslóðar, sem hóf fána Dagsbrún-
ar hátt á loft og vígði í baráttu
sinni til manndóms, mun rísa að
nýju þegar æskumenn með þrek
og þrótt koma til starfa með stétt-
vísi_ og stefnufestu að leiðarljósi.
Á hálfrar aldar afmæli ritaði
Sverrir Kristjánsson sagnfræðing-
ur:
„Hið vinnandi fólk á íslandi hef-
ur brotið sér braut inn í sögu ís-
lands, gert sögu þess að sinni sögu,
tekið á sig sögulega ábyrgð. Ef hið
vinnandi fólk skorast undan að
gegna menningarlegu hlutverki, þá
hefur það höggvið á sinn eigin
vaxtarbrodd og ofurselt land sitt
og örlög þess þeim mönnum, sem
eiga sér þá hugsjón æðsta að ræna
alþýðuna fimmeyring hennar. Það
er nefnilega nánari frændsemi með
fimmeyring Dagsbrúnar og ís-
lenzkri menningu en virðast kann
í fljótu bragði. Og meðan Dagsbrún
verður árvakur vörður hvors-
tveggja mun íslandi veitast
árgæzka og góðar heillir.“
unblaðinu 11. febrúar 1990 birtist
viðtal við ung hjón, ítalskan mann
og íslenska eiginkonu hans: „Fólk
þarf að vinna svo mikið hér á ís-
landi. ítalski verkamaðurinn hefír
það margfalt betra en sá íslenski.
Sá ítalski getur séð fyrir sinni fjöl-
skyldu með átta tíma vinnu án
þess að konan þurfi út á vinnu-
markaðinn," segir Róbert Spanó.
Kunnur bókagerðarmaður, Magnús
E. Sigurðsson, segir í Morgunblað-
inu 27. febrúar 1990: „Nýgerðir
kjarasamningar eru því blekking.
Þeir eru samkomulag örfárra karla
um óbreytt ástand, áframhaldandi
kauprán, áframhaldandi stétta-
skiptingu, áframhaldandi upp-
lausn, vonleysi og vanliðan á heim-
ilum verkafólks þar sem hver dagur
er stöðug barátta um að ná endum
saman." „Slík verkalýðsforysta er
fórnarlamb valdhrokans og hefir
misst sjónar á því háleita markmiði
að koma á þjóðfélagi jafnréttis og
bræðralags.“
Svo mæltu menn árið 1990 að
nýfenginni „þjóðarsátt“.
Rösklega hálfri öld fyrr, í októ-
bermánuði 1939 var spurt í forystu-
grein Þjóðviljans: „Hvernig á
verkamaðurinn að lifa á þessum
Höfundur cr fv. þulur.