Morgunblaðið - 30.01.1996, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 30. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
-4
PltrgiíwMaM
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Arvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÞIÐAN KALLAR
Á ÁRVEKNI
SKOÐANIR og lífsviðhorf' Josefs Brodskýs mótuðust þeg-
ar sveitir Sovétstjórnarinnar réðust inn í Ungverjaland
árið 1956. Brodský, sem fæddist í Leníngrad árið 1940,
helgaði líf sitt ritlistinni og skrif hans einkenndust af andúð
á því ofríki og kúgun frjálsrar hugsunar er birtist í stjórnar-
háttum kommúnismans. Hann var einarður baráttumaður
frelsis og mannréttinda, andstæðingur stofnanavæðingar
ofbeldis og glæpa. „Því miður getur manneskjan aðeins skil-
ið jafnmikla illsku og hún getur sjálf sýnt af sér. Einmitt
þetta veitir öllum þessum skammstöfuðu stofnunum yfir-
burðastöðu og gerir okkur erfitt um vik að berjast gegn
þeim. Sovétríkin eru land þar sem glæpavandamálið hefur
verið leyst af ríkisvaldinu - glæpirnir eru stundaðir af starfs-
mönnum ríkisins, og þeir eru atvinnumenn," sagði skáldið
eitt sinn í grein er beindist gegn öryggislögreglunni KGB.
Brodský lést á heimili sínu í New York á sunnudag, 55
ára gamall. Með honum er horfið eitt merkasta skáld Rússa
á þessari öld. „Sól rússneskrar ljóðlistar er hnigin til viðar,“
sagði rússneska fréttastofan Itar-Tass er hún greindi frá
andlátinu. Lengst af naut Brodský hins vegar Íítillar velvild-
ar í heimalandi sínu. í byrjun sjöunda áratugarins var honum
lýst af stjórnvöldum sem „félagslegri afætu“ og árið 1964,
var hann ákærður, 23 ára gamall, fyrir slæpingshátt og
dæmdur til fimm ára dvalar í vinnubúðum. Fangelsun hans
var mótmælt harðlega á Vesturlöndum og það er líklega
ekki síst því að þakka að honum var sleppt úr haldi ári síðar.
Árið 1972 var Brodský véitt leyfi iil að fara úr landi og
um leið sviptur sovéskum þegnrétti. Hann kaus að búa í
Bandaríkjunum og gerðist bandarískur ríkisborgari. Þar
flutti hann fyrirlestra um rússneskar bókmenntir og hélt
áfram að yrkja, en nú einnig á ensku. Mörg þeirra ljóða er
hann hefur ort á ensku eru umdeild; hann var gagnrýndur
af menningarvitum ýmsum í Bretlandi, sem sögðu að hann
ætti að halda sig við móðurmálið, en naut mikillar hylli í
Bandaríkjunum. Snilligáfa hans og næmi-voru hins vegar
óumdeild og var hann sæmdur bókmenntaverðlaunum Nó-
bels árið 1987.
Líf Josefs Brodskýs er mikil áminning til okkar um ástand-
ið í heiminum fyrr á þessari öld; áminning um ástand sem
var og gæti orðið á ný. Brodský var ekki vært í heimalandi
sínu vegna afstöðu sinnar og varð því -að búa á erlendri
grundu, Rússi án rótar og jarðvegs, síðari helming ævi sinnar.
„Ég var sendur í útlegð á undan Solzhenitsyn. Og ég hef
ekki komið heim síðan," var það eina sem Brodský sagði
er hann var inntur eftir þessu í íslandsheimsókn sinni árið
1978. Solzhenitsyn nefur nú snúið aftur til Rússlands og
hafið virka þátttöku í þjóðfélagsumræðunni þar í landi eftir
fall kommúnismans. Brodský sneri aftur á móti aldrei aft-
ur. Hugsanlega vegna þess að hann var ekki jafnsannfærður
og Solzhenitsyn um að breytingarnar væru raunverulegar
og varanlegar. Hann var fullur varúðar í garð nýrra vald-
hafa. Þegar honum var tilkynnt um úthlutun Nóbelsverðlaun-
anna á sínum tíma sagðist hann vona að það yrði til að
auka áhuga á rússneskri ljóðlist og ýta undir aukið frelsi í
föðurlandi hans. „Ég vil trúa því, að þar stefni í rétta átt en
ég hvet þó engan til að veðja um það.“
Nokkur ár eru liðin og mikil þróun hefur átt sér stað í
Rússlandi síðan. Enn eru þó teikn á lofti um að mál geti
þróast á báða vegu. Björn rússnesks stjórnlyndis og frelsis-
kúgunar er ekki unninn þótt hann sé vissulega farinn að
mæðast.
Sumt bendir til þess að við höfum undanfarin ár verið í
þíðu milli tveggja ísalda. Kalda stríðinu er lokið en framtíð-
in er hulin óvissu. Þótt Brodský sé nú loks hylltur í föður-
landi sínu minna örlög hans á að heimurinn getur verið
óvæginn og grimmur.
Hann kom hingað til lands í kalda stríðinu og var heim-
sókn hans áminning um ástandið í Sovétríkjunum. Þótt Sovét-
ríkin heyri nú sögunni til heldur sagan áfram. Helsta hætt-
an sem steðjar að okkur er að við sofnum á verðinum umvaf-
in fölsku öryggi. Við megum aldrei gleyma, því sem var og
verðum að vera undir það búin að takast á við nýjar ógnir,
myrk öfl er kunna að rísa upp á ný, hvort sem er í Rúss-
landi eða annars staðar í heiminum. Einungis þannig getum
við tryggt það sem Brodský helgaði líf sitt: frelsi og mann-
virðingu. Af þeim sökum er okkur nauðsyn að efla öryggi
okkar og rækta tengslin við aðrar lýðræðisþjóðir; búa okkur
undir nýja pólitíska ísöld ef hún skyldi skella á í Rússlandi
og þá undir stjórn rússneskra þjóðernissinna og alræðis-
hyggjumanna.
NÓBELSSKÁLDIÐ Josef
Brodský lést í Bandaríkj-
unum á sunnudag, 55 ára
að aldri. Brodský var
dæmdur í vinnubúðir í Sovétríkjunum
fyrir skáldskap sinn og vísað úr landi
vegna alþjóðlegs þrýstings. Hann
hafði búið í Bandaríkjunum í 20 ár
þegar hann lést og var skipað á bekk
með helstu ljóðskáldum Rússa á þess-
ari öld, Önnu Akhmatovu, Osip Mand-
elstam og Boris Pasternak.
Brodský lést af hjartasjúkdómi að
heimili sínu í New York með konu
sína og barn sér við hlið, að því er
haft var eftir Roger Straus, útgefanda
hans hjá forlaginu Farrar, Straus og
Giroux. Móðir hans var sögð á leið
frá Rússlandi tii New York.
Til Síberíu fyrir að vera
„þjóðfélagslegt sníkjudýr"
Nafn Brodskýs komst fyrst í há-
mæli árið 1964 þegar hann var dæmd-
ur í fimm ára vinnuþrælkun í Arkang-
elsk fyrir að vera „þjóðfélagslegt
sníkjudýr“ og yrkja ljóð án þess að
uppfylla „akademísk skilyrði". Þá var
hann 23 ára gamall. Dóminum var
mótmælt hástöfum um allan heim og
frammámenn í sovéskum bókmennta-
heimi tóku undir mótmælin. Svo fór
að sovésk yfirvöld létu undan þrýst-
ingnum. í nóvember 1965, einu og
hálfu ári eftir að hann hafði verið
sendur norður fyrir heimskautsbaug,
var hann kominn aftur heim til fæð-
ingarborgar sinnar, Leníngrað.
Brodský var elskaður og dáður fyr-
ir skáldskap sinn í sínu heimalandi.
„í augum margra af hans kynslóð er
hann guð,“ sagði Duffield White, pró-
fessor í rússnesku við Wesleyan-
háskóla í Connecticut, sl. sunnudag
og rifjaði upp að hann var nánast
troðinn undir á tónleikum í Moskvu
þegar spurðist að hann væri kunnug-
ur Brodský. „Hann hefur haldið velli
sem mikilvægasta samtímaskáldið. í
Moskvu hafði hann án efa þegar
hnekkt yfirráðum Jevgenís [Jevtúsj-
enkós] og var orðinn mikilvægasta
Ijóðskáldið á lífi.“
Ljóð endurspegla andúð
á harðsljórn
Breska skáldið Anthony Hecht, sem
hefur þýtt ljóð eftir Brodský, sagði
að þau væru „í senn persónuleg og
félagsleg" og endurspegluðu „andúð
hans á harðstjórn".
Alice Quinn, starfsmaður tímarits-
ins The New Yorker, hafði umsjón
með greinum, sem birtust þar eftir
Brodský, og kallaði hann „tignarlegan
rithöfund".
Brodský hætti í skóla þegar hann
var 15 ára gamall. Innrás sovéskra
stjórnvalda í Ungveijaland árið 1956
hafði djúpstæð áhrif á Brodský og
varð hann staðráðinn í að fara eigin
leiðir. Hann fór að yrkja og vinna
ýmis verkamannastörf. Hann vakti
brátt athygli fyrir skáidskap sinn í
Leníngrað, en það voru ekki aðeins
bókmenntaáhugamenn, sem tóku eftir
honum. Skáldskapur Brodskýs var
þyrnir í augum sovéskra yfirvalda og
slitróttur starfsferill bætti ekki úr
skák.
Eftir að Síberíuvist Brodskýs lauk
fóru Ijóð hans um öll Sovétríkin í
neðanjarðarútgáfu. Þar lýsti hann
eyðilegu lífi í Sovétríkjunum af
kynngimagnaðri orðsnilld. Hann hafn-
aði ríki þar sem einu mátti gilda um
sannfæringu, heldur réð úrslitum að
vera sammála. Að lokum hafnaði rík-
ið honum og árið 1972 var hann sett-
ur um borð í flugvél til Vínar og vís-
að úr landi.
Meðan hann var enn í Sovétríkjun-
um skrifaði hann: „Sem borgari á ann-
ars flokks tímum viðurkenni ég með
stolti að mínar bestu hugsanir eru
annars flokks vara. Ég býð þær þeim,
sem verða á lífi á komandi tímum, til
vitnis um baráttu gegn köfnun."
Brodský var af gyðingaættum, en
kaus fremur að flytjast til Bandaríkj-
anna en ísraels. Hann varð bandarísk-
ur ríkisborgari 1977 og bjó í Banda-
ríkjunum til æviloka.
Hann var vinur og lærisveinn Önnu
Akhmatovu og þegar hann fór frá
Sovétríkjunum greiddi W.H. Auden
götu hans.
Skýrleiki í hugsun og
ljóðrænn kraftur
Árið 1987 hlaut hann bókmennta-
verðlaun Nóbels og sagði sænska
akademían að í skáldskap hans væri
JOSEF Brodský í blaðaviðtali eftir að tilkynnt var að hann hefði
verið tilnefndur til bókmenntaverðlauna Nóbels.
Gæddi
rússneskan
skáldskap
nýju lífi
Josef Brodský lést í New York á sunnudag.
Brodský er eitt fjögurra Nóbelsskálda Rússa
o g við andlát hans var sagt að hann hefði
gætt rússneskan skáldskap nýju lífi.
ekkert undanskilið, hann væri „gædd-
ur skýrleika í hugsun og ljóðrænum
krafti“. Hann var þá aðeins 47 ára
gamall og er næstyngstur þeirra, sem
hlotið hafa þessa viðurkenningu, eða
þremur árum eldri en franski heim-
spekingurinn og rithöfundurinn Al-
bert Camus, sem var aðeins 44 ára
þegar hann var tilnefndur til bók-
menntaverðlaunanna.
Brodský sat að málsverði með
njósnasagnahöfundinum John Le
Carré þegar hann frétti af ákvörðun
sænsku Nóbelnefndarinnar og kvaðst
furðu lostinn. Hann vonaði að verð-
launin yrðu „til að auka áhuga fólks
á rússneskri ljóðlist og ýta undir auk-
ið frelsi í föðurlandi mínu“.
Brodský lærði pólsku og ensku að
mestu leyti af eigin rammleik og var
vel að sér í bókmenntum þótt skóla-
gangan væri stutt. Eftir að hann kom
til Bandaríkjanna fór hann að yrkja
á ensku auk móðurmálsins. Hann var
ljóðskáld við Michigan-háskóla í Ann
Arbor frá 1972 til 1980 og gistipró-
fessor við ýmsa aðra háskóla í Banda-
ríkjunum eftir það. Árið 1981 fékk
hann styrk úr MacAithur-sjóðnum. í
Bandaríkjunum talaði hann ætíð fyrir
fullu húsi þegar hann flutti ljóð eða
fyrirlestra.
Meðal hans fyrstu verka, sem skrif-
uð voru á rússnesku, eru „Kvæði og
ljóð“ (Stikhotvoreníja í poemú) frá
1965 og „Staðar numið í eyðilandinu"
(Ostanovka v pústíne) frá 1970. Ljóð
úr þeim bókum birtust auk annarra
á ensku í „Valin ljóð“ (Selected Po-
ems), sem kom út árið 1973. Mikil-
vægustu verk hans, sem voru ýmist
skrifuð á rússnesku eða ensku, birt-
ust í ljóðasöfnunum „Hluti úr ræðu“
(A Part of a Speech) frá 1980, „Saga
tuttugustu aldarinnar" (History of the
Twentieth Century) frá 1986 og rit-
gerðasafninu „Minna en einn“ (Less
Than One), sem einnig kom út 1986.
Brodský kom til íslands árið 1978
ásamt David McDuff, skoskum þýð-
anda ljóða hans, og las þá úr Ijóðum
sínum í Regnboganum. í bókinni „Fé-
lagi orð“ eftir Matthías Johannessen
segir frá heimsókn Brodskýs og er
lestri hans lýst svo: „Upplesturinn var
ógleymanlegur. Ég hef aldrei heyrt
jafnþunga hrynjandi og í þessum ljóð-
um í upplestri skáldsins. Mér hefur
fundist eftir á, að ég hafi skilið hvert
orð. Það var engu líkara en Volga
rynni inn í æðar mínar; breið, lygn
og þung í farvegi sínum. Það er mik-
il jörð, sem fæðir af sér slíkan skáld-
skap!“