Morgunblaðið - 14.07.1996, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
FLESTIR kannast við stækj-
una í ijósum þar sem kýr
standa inni allan veturinn
ef ekki er vel loftað út.
Kýr gefa m.a. frá sér mikið af amm-
oníaki, sem er loftegund sem ekki
er heilsusamleg kúm eða fólki. Það
vakti því forvitni að frétta að Krist-
ján Oddsson bóndi á Neðra-Hálsi í
Kjós væri farinn að umbreyta og
losna við ammoníakið frá kúnum
með þýskri uppfinningu, bætiefni
sem breytir því í ammonium.
Flestir vegfarendur um þjóðveg-
inn veita athygli þessum myndar-
lega og snyrtilega bæ Neðri-Hálsi
rétt eftir að komið er norður fyrir
brúna á Laxá í Kjós, einkum vegna
mikillar trjábeltaræktunar á túnum.
Þegar við sitjum í stofu yfir kaffi
með ógerilsneyddri mjólk út í og
nörtum í lífrænt ræktaðar döðlur
frá Kaliforníu sem húsfreyjan Dora
Ruf ber fram, segir Kristján þetta
rétt vera. Hann hafi gefið kúm sín-
um sínum þetta efni, sem nefnist
Penach, í á annað ár. Daglegur
skammtur handa þessum 32 kúm
er hálf teskeið, sem hrært er út í
þönglamjöl. Þegar þetta kemur nið-
ur i magagöng kúnna, þá er eins
þangað hafi verið leitt súrefni og
það hjálpar örverunum til að losna
við ammoníakið, lofttegund sem
getur valdið ertingu og ekki er
heilsusamlegt fyrir kýr eða fólk að
anda að sér í miklu magni, þegar
kýrin hefur skilað því af sér út í
umhverfið. En hvernig og hvað ger-
ist? Til að átta okkur á því höfum
við tekið með okkur Einar Þorstein
Ásgeirsson, sem er hnútum kunnug-
ur, og biðjum hann um að útskýra
það í örstuttu máli.
Einar Þorsteinn segir þetta aðferð
sem Þjóðverji að nafni Plochner
hafi fundið upp til að óma efni, þ.e.
að koma tilteknum _upplýsingum inn
í sameindir efnis. I þessu tilfelli er
burðarefnið malaður kvarssteinn,
sem útbúinn er skipunum eða tilætl-
uðum upplýsingum með aðferð sem
þessi Þjóðverji á einkaleyfi á. Þetta
burðarefni má setja í vatn eða ann-
að efni, til dæmis í magavökva
kúnna þar sem eru hundruð milljóna
af örverum að bijóta niður fæðuna.
Með þessum hvata er verið að
hjálpa þeim örverum sem þurfa
á súrefni að halda og niður-
brotsferlið í geijuninni verður
hraðara og árangurinn betri.
Efnaferlið frá ammoniaki að
ammonium með aðstoð súrefn-
Morgunblaðið/Þorkell
KRISTJÁN bóndi Oddsson á Neðra-Hálsi í fjósi sínu, þar sem kýr er að gefa ungum kálfi að drekka.
EYDIR
AMMONIAKS-
MENGUN
ÍRAKMIM
is verður semsagt hraðara inni
í kúnum og í því sem aftur af þeim
gengur er það síðarnefnda sem ekki
er eins heilsuspillandi.
Um óhollustuna af ammoníakinu
var leitað til Helga Guðbergssonar
læknis hjá Vinnueftirlitinu, sem
kvað ammoníak vera lofttegund sem
ekki sé gott að anda að sér, því hún
getur valdið ertingu og þarmeð
bólgu í lungnapípum, jafvel að menn
verði veikir ef mikið er af henni.
Fólki með nefnbólgur eða á annan
hátt viðkvæmt fyrir geti versnað og
þetta valdið kasti hjá asmasjúkling-
um. Það sé því hið besta mál ef
hægt er að minnka áhrifin af því í
fjósum. Það sé til góðs bæði fyrir
menn og skepnur.
Unnur Steina Björnsdóttir, sér-
fræðilæknir í ofnæmissjúkdómum,
sagði að ammoníak í lofti gæti vald-
ið mjög slæmu áreiti og espað upp
sjúkdóma í nefí og öndunarfærum,
þannig að sjúklingnum versni.
Drýgir áburðinn
Auk þess áð nota þetta efni í kým-
ar kvaðst Kristján bóndi einnig nota
það beint í fjóshauginn, sem undir
venjulegum kringumstæðum angar
af ammoníakslykt sem ekki sé heilsu-
samlegt að hafa nálægt sér. Þó er
það annað sem honum gengur frem-
ur til. Ef ammoníak er sett beint á
tún þá brennir það svörðinn, en sé
því breytt þá er það áburður á gras-
ið, sem skiptir máli þegar kúahland
er borið á tún. Að vísu segir hann
að ákveðin umbreyting verði i
haugnum án aðgerða. Ammoniakið
brotni þar undir venjulegum kring-
umstæðum niður, en á lengri tíma.
Með því að setja þetta efni í haug-
inn gerist ákveðin forgeijun, sem
veldur því að mykjan verður að-
gengilegri plöntunum sem áburður
Krístján Oddsson bóndi á Neðra-Hálsi er
með nýstárlega tilraun á kúm sínum. Til að
losna við ammóníakið er út af þeim gengur
fá þær öríítið af nýju þýsku bætiefni. Stækj-
an hverfur, til bóta fyrír umhverfið og heilsu-
far kúa og manna. Hann sagði Elínu Pálma-
dóttur að þetta værí liður í lífrænni fram-
leiðslu, sem hann er að taka upp og hann
lítur á sem umhverfismál.
KAUPAKONURNAR Steinunn og Sigrún eru kálfafóstrur og gefa
kálfunum mjóik úr fötum með túttum, til að fullnægja
______sogþörf þcirra eftir að þeir eru teknir af spcna._
og eins er minni lykt. Ammoníakið
gufar upp í haugnum og tapast
meira áður en það hefur breyst í
áburð fyrir plönturnar. „Með því að
gera þetta strax í kúnum vinnst það
að öllu ferlinu hefur verið flýtt og
umhverfi fjóssins um leið gert
heilsusamlegra", segir Kristján.
Hann kveðst því setja 3-4 kg yfír
vetrarmánuðina beint í hauginn.
Annar sparnaður fylgir. í haughús-
unum sest hlandið gjarnan undir og
skíturinn ofan á, svo þarf að hræra
því saman með vélum. En með þessu
efni þarf ekki að nota eins mikla
orku í að hræra upp í haugnum og
sparast olíukostnaður.
Við ræðum um þetta nefnda efni,
sem Einar segir að megi nota í fleira
en kúaskít. Þjóðveijar nota það t.d.
til hreinsunar á stöðuvötnum, í
plasti og áli sem burðarefni. Einu
staðirnir þar sem þetta virkar ekki
sé þar sem búið er að drepa ailar
örverurnar með eitri. „Annars er
þetta ekkert alveg ný uppfinning.
Því að Rudoif Steiner ráðleggur
þetta í ræktun, þar sem kvarsmjöl
er þurrkað í sólinni og það síðan
notað. Þá virkar það eins og sól.
„Þetta vissi hann karlinn," bætir
Kristján við.
Með þessari aðgerð kveðst hann
fá meira áburðarefni út úr mykj-
unni, köfnunarefni sem annars ryki
í burtu. Auk þess minni loftmengun
þegar verið er að bera á túnin. „Eg
hefi notað mykjuna beint á túnið,
sem er nú reyndar ekki talið æski-
legt í lífrænni ræktun.“, segir hann.
„Þá er mælt með því að láta allan
úrgang fara í gegn um safnhauga,
því safnhaugamoldin á að vera besti
áburðargjafinn vegna þess hve vel
hún bindur næringarefnin, sem taka
langan tíma að brotna niður og losna
samhliða því sem plantan er tilbúin
til að taka þau upp. Safnhaugurinn
er því umhverfisvænn“.
Kristján er með umtalsverða safn-
haugagerð á jörðinni undir berum
himni. Hann er að þróa nýja aðferð
við safnhauga, sem er mikið að ryðja
sér til rúms erlendis í sambandi við
förgun á hverskonar lífrænum út-
gangi. Þessi nýja aðferð er véltæk,
en umbylta þarf haugnum með jöfnu
millibili til að örva og viðhalda geij-
un.
„Safnhaugurinn er lokaferlið í líf-
rænni ræktun", segir Kristján.
„Hann lokar í rauninni þessum köfn-
unarefnishring. í hann fer allur líf-
rænn úrgangut', afgangar frá hús-
inu, tijákurlið frá skógræktinni, sem
við vinnum hér heima, heyfyrningar,
auk þess sem ég hefí fengið svolítinn
búfjáráburð frá hestamönnum og
jafnvel grænmetisafganga frá heild-
sölu í Reykjavík Allt nýtist þetta í
ábut'ð á túnin.“
Með lífræna ræktun
Kristján er með lífræna útiræktun
á gulrótum og rófum. Ekki er neinn
jarðhiti á Neðra-Hálsi svo ekki eru
þar gróðurhús. Hvernig gengur hon-
um að selja þessa lífrænu vöru?
Hann segir það ekkert vandamál,
þetta fari mest í sérverslanir sem
gefa sig út fyt'ir að vera með lífræn-
ar vörur.
„Stefnan er auðvitað að vera líka
með lífræna framleiðslu á mjólk“,
segir hann. „En ég er ekki búinn
að fá vottun á mjólkurframleiðsluna,
eins og grænmetið. Til að fá vottun
þurfa öll tún að hafa verið laus við
tilbúinn áburð í tvö ár. En ég bar
eitt og hálft tonn á 8 hektara í fyrra.
Þetta er að vísu smáræði, sem staf-
aði af því að ég var með fyrningar
frá árinu áður. Annars er ég búinn
að vera að breyta um ailt frá 1984-5.
Þetta tekur sinn tíma því uppskeran
minnkar alltaf fyrstu árin eftir að
maður hættir við tilbúna áburðinn.
Ekki er hægt að taka aliar spildur
undir í einu, maður verður að taka
þetta í smærri skrefum. Það verður
ekki gert í einu stökki."
Hver eru næstu skrefín? Kristján
upplýsir að vorið 1996 verði allar
túnspildur orðnar vottunarhæfar. En
þótt hann fái þessa vottun verður
mjólkin þá ekki bara tekin og henni
hellt saman við mjólkina frá öllum
öðrum?
„Jújú,“ svarar hann ofur ró-
lega.„Enginn er enn með svona vott-
un nema Skaftholt og þeir eru nú
að undirbúa eigin framleiðslu á ost-
um. Ég stefni líka á það að markaðs-
setja mjólkurvörurnar sjálfur."
Hvað er langt í þetta hjá honum.
„Ég hefí verið að láta mig dreyma
um það að geta farið af stað næsta
haust, en það kostar peninga. Og
það eru ýmsar spumingar sem eftir
er að svara“.
Vor, féiag bænda í lífrænni rækt-
un, samþykkti á aðalfundi í vor að
setja á stofn nefnd sem á að vinna
að undirbúningi á markaðssetningu
á lífrænni mjólk fyrir utan hið hefð-
bundna kerfi. Við þurfum að skapa
grundvöll til að markaðssetja sjálfír.
Það er ekki bannað. í raun og veru
getur hver sem er framleitt og mark-
aðssett mjólk. En hún verður bara
að vera gerilsneydd. Þó er ekki
skylda að hafa hana fítusprengda.
Svo þarf að semja við ríkið um bein-
greiðslur. Og við sexmanna nefnd
um verðlagningu á mjólkinni. Ekki
þó á jógurtvörum eða unnum vömm,
því þar er verðlagning frjáls." Krist-
ján kveðst ekki hugsa til útflutn-
ings, bara stefna á þann markað sem
er handan við homið, eins og hann
orðar það.
Nýfæddu kálfarnir
sjúga kýrnar
í spjalli okkar berst í tal að kálfunum
sé gefín ógerilssneydd mjólk, enda
þrífíst þeir ekki á öðru. Og raunar
er leyfílegt að framleiða ógeril-
sneyddar mjólkurvörur í gæludýra-
mat. Þetta verður til þess að við
geymum frekari umræður þar til síð-
ar og göngum út í fjós, þar sem eru
kálfar og ein kýr inni.
Kristján segir það lið í þessu við-
horfi til lífrænnar framleiðslu að
leyfa kálfinum að sjúga móðurina
fyrstu fimm dagana. Hún framleiðir