Morgunblaðið - 16.03.1997, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 16. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Allt byrjar
þá ég kem!
Gárur
ejtir Elínu Pálmadóttur
Tuttugu vaxt-
arár, tuttugu
ára blómatími, 20
þroskaár og 20 ára
hnignun. Eitthvað
á þessa leið segir eitt af þessum
ágætu írsku spekiyrðum. Mikill
sannleikur í því. Kannski vantar
þó síðustu 20 árin á þetta hefð-
bundna gamla æviskeið. Það eru
víst vísindaleg sannindi að
blómatími minnisins sé um tví-
tugt og fari hægt að hnigna úr
þrítugt. Haldi svo áfram. Með
undantekningum auðvitað eins
og önnur sannindi eða kannski
mismunandi eftir þjálfun og við-
haldi. Hvað um það, margir
kvarta þegar sígur á ævina und-
an minnisleysi. Nöfn, jafnvel
sem þeir þrælþekkja, vilja ekki
koma fram þeg-
ar eftir er kallað.
Einnig tölur, svo
sem ártöl. Kem-
ur svo upp úr
einhveiju hólfinu
í heilanum þegar
minnst varir.
Það er þá þarna.
Þetta er hið eðli-
lega slit. Fyrst
fara nöfn og töl-
ur að sitja föst í
pípunum. Og við
það er auðvitað
hægt að lifa nú,
þegar farið er að tala upphátt
um það sem eðlilegt og ekki síst
að hægt er auðveldlega að fletta
upp því sem vantar. Þyrfti frek-
ar að þjálfa fólk í að leita í bók-
um og tölvum, svo það sé því
handhægt þegar á þarf að halda,
heldur en að vera með úreltar
aðferðir við að prófa hve hratt
nöfn og tölur koma fram, svo
viðkomandi verður skelfíngu
lostinn.
Svo slæmt sem getur verið
að muna ekki, finnst mér stund-
um fjári óþægilegt að muna
svona vel það sem hefur gerst.
Maður verður svo leiðinlegur við
að vera sífellt að leiðrétta. Og
erfitt að stilla sig þegar fara að
útbreiðast villur. Útbreiðast með
ógnarhraða í fjölmiðlum nútím-
ans. Tvær slíkar hrundu þessum
gárum af stað. Um sl. helgi las
ég viðtal við Ingibjörgu Sólrúnu,
borgarstjóra í Reykjavík, þar
sem m.a. var spurt um plúsana
og minusana á borgarstjórnar-
ferli hennar. Þar stóð að Ingi-
björg hefði tekið upp þá ný-
breytni að halda fundi úti í
hverfunum með borgarbúum og
væri í annarri umferð. Það hefði
komið mjög vel út og ætlaði hún
að ná einni yfírferð enn fyrir
kosningar. Þetta um nýbreytn-
ina, sem maður hefur séð víðar
um þessa fundi, varð til þess að
ég sagði upphátt: Bölvuð vit-
leysa! Geir Hallgrímsson tók
upp þetta form, að hafa fundi
með borgarbúum í öllum hverf-
um borgarinnar, sem vakti
mikla athygli. Eftirmenn hans,
Birgir ísleifur Gunnarsson,
Davíð Oddsson og aðrir gerðu
það líka. í 25 ár hefur verið
húsfyllir og mikið spurt. Gott
hjá Ingibjörgu Sólrúnu að fella
ekki niður þennan ágæta sið.
Þeir gerðu þetta alltaf tvisvar
sinnum á kjörtímabilinu - ekki
þó í þriðju umferð tengdri kosn-
ingum - og voru stundum
gagnrýndir af núverandi meiri-
hlutaflokkum fyrir að eyða í það
fé borgarbúa.
Þetta er nú bara mannlegur
eiginleiki og ekki óalgengur
kvilli að allt bytjar fyrst þegar
maður kemur sjálfur að því.
Hefur ekki verið til fyrr. Ég man
hvað við kímdum
oft á mínum
borgarstj óm arár-
um að því að al-
þýðuflokksfulltrú-
inn virtist hafa það að reglu að
byrja allar sínar ræður með:
Eins og Alþýðuflokkurinn nefndi
fyrstur eða eins og fyrst var
skrifað um í Alþýðublaðinu. Lík-
lega verið meðvituð „markaðs-
setning", eins og það heitir. Vel
á minnst. Oft hnusaði í mér við
fréttalestur af þeirri miklu nýj-
ung, göngubrúnni yfir Kringlu-
mýrarbrautina. Hugmyndin er
hreint ekki ný, því hún og
göngustígarnir upp Fossvogs-
dalinn og út með Ægisíðu voru
þegar í „Áætlun um umhverfí
og útivist,“ langtímaáætlun sem
kölluð var „Græna byltingin" og
var aðalmálið í kosningabaráttu
Sjálfstæðisflokksins 1974 með
framkvæmdaáætlun fyrir
1974-77, þar sem þessir stígar
og Elliðaárstígarnir voru í for-
gangi. Þetta frestaðist þó því
Flugvöllurinn leyfði ekki umferð
þar, nema með undirgöngum
undir flugbrautirnar. Það tekur
stundum svo fjandi langan tíma
að koma hlutunum í framkvæmd
í litlu landi. En kemur þó ein-
hvemtíma, ef ekki verða um-
byltingar í millitíðinni. Það
gladdi mitt hjarta þegar göngu-
brúin kom loks. Sjá mynd af
gömlu teikningunni okkar. Lík-
lega held ég bara að þá hafi
brúarhugmyndin verið ný, af því
að þá kom ég sjálf að áætlun-
inni.
Fleira fellur undir það að ekk-
ert byiji fyrr en maður kemur
að því með sín mál. I Lesbókinni
um helgina skrifar sagnfræðing-
ur lærða grein um Jón Thor-
steinsen, sem varð „fyrstur
landsmanna til að gegna emb-
ætti landlæknis". Jón lauk prófí
1819 fyrstur íslendinga og tók
sama ár við embætti. Þetta hefur
verið hinn merkasti maður. Hef-
ur eflaust fyrstur tekið þetta til-
tekna læknapróf. En er ekki
óþarfí samt að gera hann að
fyrsta landlækni á íslandi. Hvað
um Bjama Pálsson (1719-
1770)? Um hann segir m.a. í
læknatali Vilmundar Jónssonar:
„Sk. 18. marz 1760 hinn fyrsti
landlæknir á íslandi og tók við
embættinu s.á. Jafnframt öðmm
embættisstörfum hélt hann uppi
læknakennslu og hafði alla emb-
ættistíð sína fleiri eða færri nem-
endur, alls 13, en af þeim luku
ijórir frá honum læknaprófi. Rak
sjúkravist í Nesi í þar til gerðu
bæjarhúsi frá 1763 og til ævi-
loka.“
Oft er óljóst hver er fyrstur
og margir vilja vera það.
Snemma á mínum blaðamanns-
ferli lærði ég af vondri reynslu
að segja helst aldrei fremstur,
fyrstur, stærstur o.s.frv. Heldur
einn fremsti, einn af fyrstu, ein-
hver stærsti o.s.frv. Það hefur
sparað mikið þras og margar
leiðréttingar.
MANNLIFSSTRAUMAR
LÆKNISFRÆÐI/Hvernig munum
vió þaó semgeróist ígcerf
Minni og hugsun
Allar lífverur þurfa minni af
einhveiju tagi til að komast
af frá degi til dags. Þær
lífverur sem hafa mið-
taugakerfí hafa þó
mun meiri hæfíleika til
að muna en þær sem
frumstæðari eru og
það sem við eigum
venjulega við þegar tal-
að er um minni er eitthvað sem
gerist í heilanum. Minni og hugsun
eru nátengd og öll hugsun byggist
að verulegu leyti á því sem við mun-
um. Mikilvægt er fyrir hugsun og
ályktunargáfu að hafa gott minni.
Gott minni er líka eitt af því sem
gerir vissa einstaklinga, það sem við
köllum, gáfaða. Minni má samt ekki
vera of gott og ef við gleymdum
engu af því sem við upplifðum er
nokkuð víst að við mundum fljótlega
missa hæfileikann að hugsa og síðan
missa vitið eins og það er kallað.
Sumir vilja túlka nokkrar af drótt-
kvæðum visum Egils Skalla-
Grímssonar á þann hátt að hann hafí
gert sér grein fyrir því að við hugsum
með höfðinu. Þetta
verður þó að teljast
ósannað og svo mik-
ið er víst að fom-
menn veltu þessu
ekki mjög mikið fyr-
ir sér og margir
álitu að hugsun og
tilfínningar byggju
í hjartanu. Við vit-
um núna að minni og öll hugsun á
sér stað í heilanum en við vitum ekki
ennþá hvemig þetta gerist. Ekki komst
skriður á rannsóknir af þessu tagi
fyrr en fyrir 20-30 ámm og að sumu
leyti hafa þær gengið afskaplega
hægt. Fyrr á öldinni var nokkuð vin-
sæl kenning um það á hveiju minnið
byggðist stundum kölluð afafrumu-
kenningin. Samkvæmt þessari kenn-
ingu áttu öll minnisatriði varðandi eitt-
hvert aftnarkað atriði, eins og t.d. afa
viðkomandi einstaklings, að vera
geymd í einni frumu í heilanum. Þessi
eftir Magnús
Jóhannsson
Drekinn
er nálægt
miðju
heilans.
kenning var smám saman afskrifuð
þegar farið var að rannsaka fólk sem
hafði fengið heilaskemmdir vegna
slysa eða skurðaðgerða. Samkvæmt
afafrumukenningunni ætti slíkt fólk
að gleyma alveg vissum atriðum en
muna önnur. Þetta gerist ekki svona
og fólk getur fengið miklar heila-
skemmdir án þess að minni þeirra
skerðist. Samt getur hegðun fólks tek-
ið breytingum eftir slík áfóll eins og
eftirfarandi saga lýsir: Bifvélavirki
varð fyrir slysi og fékk talsvert miklar
skemmdir á heila. Hann jafnaði sig
þó vel og fór að vinna aftur á sama
verkstæði og áður. Minni hans og
þekking á vélum virtust óskert eftir
slysið og hann var að mati félaga sinna
jafn góður bifvélavirki og áður. Hins
vegar framkvæmdi hann ýmsa hluti á
óvenjulegan hátt og ef hann vann t.d.
við viðgerð á einhveijum vélarhlut
gerði hann það bograndi á gólfinu í
stað þess að hafa hlutinn á vinnu-
borði. Væri honum bent á að þægi-
legra væri að hafa hlutinn á borðinu
en á gólfinu var eins og hann skildi
ekki ábendinguna. Sumir hafa haldið
því fram að til séu mismunandi teg-
undir af minni, t.d. minni um orð og
tungumál annars vegar og atburði
hins vegar. Einnig vilja sumir skilja á
milli skammtímaminnis og langtíma-
minnis. Aðrir ganga út frá því að allt
minni sé í eðli sínu eins.
Ýmsar kenningar hafa komið fram
um það á hveiju minnið byggist. Einn
möguleikinn er að minni byggist á
myndun próteina. Lítil takmörk eru á
því hve mörg mismunandi prótein
frumur líkamans geta myndað og
hugmyndin var að eitt minnisatríði
svaraði til ákveðins próteins. Við fyrstu
kynni af einhveiju, t.d. orði eða hug-
taki, myndaðist svolítið af próteininu
en við nánari kynni yrði myndun þess
meiri og næði að lokum því marki að
búið væri að festa þetta tiltekna atriði
í minninu. Þessi kenning er að ýmsu
leyti aðlaðandi í einfaldleika sínum en
erfítt er að ímynda sér hvemig þessu
væri stjómað og hvemig heilafrum-
umar skynjuðu próteinin. Nú á tímum
þykir þessi kenning því afar ósennileg.
Stungið var upp á þeim möguleika að
í heilanum væm stöðugar bylgjuhreyf-
ingar sem skömðust, líkt og þegar
mörgum steinum er kastað í lygnt
vatn. Þar sem bylgjumar mætast
myndast flókin traflun og fræðilega
séð gæti þessi tmflun geymt mikið
magn upplýsinga. Hér kemur aftur
upp svipað vandamál og með prótein-
in, erfítt er að skilja hvemig upplýsing-
um væri komið fyrir í slíku kerfí og
hvemig hægt væri að sækja þær. Sú
kenning sem flestir telja líklegasta er
að minnið sé geymt í tengingum milli
taugafrumna. Þessar tengingar byggj-
ast á losun taugaboðefna í einni fmmu
og skynjun boðefnanna í annarri
frumu og vitað er að frumumar geta
breytt slíkum tengingum, gert þær
virkar eða óvirkar. Ef reynt er að
áætla flölda slíkra tenginga í heilanum
og fjölda minnisatriða sem mannsheil-
inn getur geymt (hvort tveggja er
reyndar nánast ómögulegt) fást tölur
sem líklegt er að gætu passað. Ná-
lægt miðju heilans er svæði sem nefn-
ist dreki (hippocampus) og virðist þetta
svæði hafa sérstaka þýðingu fyrir
minnið. Nýlega var skýrt frá tilraunum
með erfðabreyttar mýs sem vom þann-
ig útbúnar að ákveðinn erfðastofn í
taugafmmum drekans var óvirkur og
við það mynduðust ekki viðtakar fyrir
taugaboðefnið NMDA (N-metýl-D-
aspartat). Minni þessara músa var
greinilega skert og svo virtist sem þær
ættu erfítt með að læra leið í völundar-
húsi. Niðurstöður þessara tilrauna
styðja kenninguna um að minnið bygg-
ist á tengingum milli taugafrumna og
undirstrikar einnig þýðingu drekans í
þessu samhengi.
TÆKNI/Þjónarþaó umhverfisvemd aó lœkka dísilveró og
hcekka bensínveróf
RudolfDiesel og dísilvélin
Fyrsta aflvél mannsins utan hann sjálfur er dýr, hestur eða uxi. Ef aflvél
þýðir í þessu samhengi dauður hlutur kemst mannskepnan allsnemma upp
á að láta rennandi vatn þræla fyrir sig og einnig vindinn, einkum til að
mala korn. Vatnsmyllur munu meira að segja hafa verið til hér á landi
alllengi. En iðnbyltingin mikla er einkum talin eiga upphaf sitt að telja til
þess að menn gátu látið aflvélar taka að sér stórvirki fjölda manna eða
einkum hesta. Hestaflið er dregið af því hvað gufuvél kom í stað margra
hesta, einkum við að draga kol og málm upp úr námum. Það er sem sé
með þeirri vél sem James Watt hinn enski fullkomnaði að aflvélar fara að
taka að sér verk magra manna og dýra, við námugröft og skömmu seinna
við flutninga. Mönnum verður hins vegar bráðlega ljóst þegar kemur fram
á síðustu öld að nýtni gufuvélarinnar megi bæta. Ekki e.t.v. vegna þess
að ekki sé næg orka fyrir hendi, heldur þarf eimreið eða skipsvél að flytja
eldsneytið með sér á ferð sinni og hagræðing yrði af að bæta nýtnina og
hafa það minna.
Þýskir vélaverkfræðingar aldar-
innar sem leið sem gera sér
grein fyrir megingalla gufuvélarinn-
ar. Kyndirýmið og strokkurinn þar
sem vinnan fer fram em aðskilin, og
mikil varmaorka fer
því forgörðum.
Nýtni hennar er
aðeins um 12%.
Braninn og vinnan
í strokknum þurfa
að fara fram nánast
á sama stað eigi
nýtnin að aukast.
Nikolaus Otto þró-
eftir Egil
Egilsson
aði fjórgengisvélina, sem varð síðar
sá bensínmótor sem við göngum svo
mörg fyrir þessi árin. Sú vél sogar
inn í sig blöndu lofts og bensíns, og
þjappar henni saman. Ikveikjan fer
fram með rafneista, þeim sama út-
búnaði sem oft vill bregðast streitu-
Rudolf Diesel
veg,
hita,
að samjöppun
þjáðum sam-
borguram okk-
ar á frost-
morgni eða í
úðaregni.
Nýtni þeirrar
vélar er allt að
28%. Rudolf
Diesel bjó til
aflvél með
nýtni allt að
35%. í henni er
enginn kveikju-
útbúnaður raf-
magns, og það
gerir hana ein-
faldari viður-
eignar. Kveik-
ingin fer fram
á þann einfalda
loftsins skapar
nægan til að kveikja í olíunni
sem er spýtt inn í 7-800 gráða heitt
loftið. Þessi mikla samþjöppun er
grandvöllur að öðm einnig. Hin góða
nýtni stafar af að sýna má fram á
að hún fer að veralegu leyti eftir hlut-
fallinu á milli stærsta og minnsta
rúmmáls bullunnar, þ.e. í hástöðu og
lágstöðu.
Dísilvélin fær þannig 35/28 = 5/4,
eða 25% meira úr sama eldsneytis-
magni en bensínvélin. Á þeim tímum
þegar liggja fer á að hugsa um gróð-
urhúsaáhrif, er það vanhugsað af
stjómvöldum hvers lands að leggja
skatt á dísilvélar bfla til þess að rekst-
urskostnaður þeirra sé sambærilegur
við reksturskostnað bensínbflvéla.
Sennilega myndu íslensk stjómvöld
eiga fárra betri kosta völ til að draga
úr gróðurhúsahrifum en þeirra að
hætta að skattleggja dísilbílvélina, en
HÆKKA bensínverð að sama skapi.
Dísilvélin er að því leytinu óvin-
sælli aflvél til notkunar í uppbót hins
íslenska karlmanns fyrir getuleysi
sitt í þjóðfélaginu, að hún er við-
bragðsseinni en bensínvélin, og
gangurinn er höstugri. En með kosti
hennar í huga, þ.á m. það hve um-
hverfísvæn hún er er óskiljanlegt að
hún hafi ekki orðið miklu útbreidd-
ari en raun ber vitni. Sennilega nær
hún því miður ekki að festa sig í
sessi undir vélarhlíf einkabílsins þá
fáu áratugi sem em eftir fram til
þess að við neyðumst til að snúa
okkur að annars konar vélum en
bensín- og dísilvélum til að knýja
einkabílinn úr hjólförunum.