Morgunblaðið - 22.06.1997, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 22. JÚNÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
FÓRU KJARN-
ORKUVOPN
UM ÍSLAND?
Mats Berdal.
ILJÓSI ÞESS hver viðbúnaður
og stefna Bandaríkjanna var
á sjötta áratugnum er vart
annað hugsanlegt en að
kjarnorkuvopn hafi farið um ísland
og það máttu allir vita, sem á ann-
að borð fylgdust með innan Atlants-
hafsbandalagsins. Þetta er mat
Norðmannsins Mats R. Berdal sér-
fræðings hjá International Institute
for Strategic Studies í London, en
hann hefur nýlega skrifað bók um
Norðmenn, Bandaríkjamenn og
kalda stríðið, „The United States,
Norway and the Cold War, 1954-
1960“. í bókinni kemur ísland tölu-
vert við sögu og þá ekki síst hvern-
ig norska stjórnin reyndi að beita
áhrifum sínum á íslenska ráðamenn
í þágu Bandaríkjanna og Atlants-
hafsbandalagsins, þegar Banda-
ríkjamenn óttuðust áhrif íslenskra
kommúnista sem mest.
íslensk málefni iðulega á borði
Bandaríkjaforseta
Bók Berdals hefur verið mikið
rædd í Noregi eftir að hún kom út
fyrr á árinu. Höfundurinn segir þó
að bókin sé auðvitað ekki nærri
eins umdeild eins og hún hefði ver-
ið ef hún hefði komið út fyrir tíu
árum eða svo, því eftir lok kalda
stríðsins hafí fyrri deiluefni mild-
ast. „En vissulega voru viðbrögðin
nokkuð fyrirsjáanleg í þá átt að
þeir til vinstri sögðu: „Þetta er eins
og við sögðum eða verra.“ Kalda
stríðið er varla deiluefni lengur, en
það er hins vegar mjög áhugavert
tímabil," segir Berdal. Um tímabilið
sem hann tekur til athugunar segir
hann að það helgist meðal annars
af aðgangi að heimildum og heim-
ildir frá sjötta áratugnum séu ós-
part að opnast.
I bók sinni leggur Berdal mikla
áherslu á að nauðsynlegt sé að
gera sér grein fyrir á hvaða stigi
málefni Norðurlandanna hafi verið
meðhöndluð innan pólitíska kerfís-
ins í Bandaríkjunum. Samband
Bandaríkjanna við lítil lönd hafi
venjulega verið á framkvæmda-
plani, sem bandarísk'a varnarmála-
ráðuneytið, Pentagon, hafi þá séð
um og aðeins í undatekningartilvik-
um komið inn á borð Bandaríkjafor-
seta. „En Island er undantekning,
því á árunum 1945-1960 voru að-
eins þijú skjöl gerð um Noreg á
vegum National Security Council
fyrir forsetann, en um Island var
stöðugt verið að gera skjöl. Afstað-
an til landanna byggðist á land-
fræðilegri stöðu þeirra og lega ís-
lands var fíma þýðingarmikil fyrir
Bandaríkjamenn."
Berdal bendir á að á sjötta ára-
tugnum hafi ríkt mikil spenna, sem
ógnarjafnvægið á sjöunda áratugn-
um hafi að vissu leyti dregið úr.
„Á sjötta áratugnum voru kjarn-
orkuátök ekki aðeins álitin raun-
hæfur möguleiki, heldur var allt
skipulag miðað við þau, hvort held-
ur varðaði hertækni, framkvæmd
eða skipulag varnarmála Bandaríkj-
anna og Atlantshafsbandalagsins.
Ástæðan var ofmat vesturveldanna
Mats R. Berdal er höfundur bókar um stöðu
og samskipti Noregs og Bandaríkjanna
1954-1960, þar sem ísland kemur við sögu.
Þar sem kjamavopn voru uppistaðan í vöm-
um NATO á þessum árum þykir Berdal
sennilegt að slík vopn hafi farið um íslenskt
landsvæði á þessum tíma. Sigrún Davíðs-
dóttir hitti hann að máli í London nýlega.
og getu Sovétríkjanna var allur
annar en síðar varð. Sovétríkin voru
kannski engin hernaðarleg ógnun í
raun, en myndin var öll önnur,
meðal annars eftir að Rússar sendu
Spútnik á loft 1957. Bara það eitt
varð til þess að hert var á stærð-
fræðikennslu í bandarískum skól-
um. Og svo má ekki gleyma vax-
andi áhrifum Sovétríkjanna í þriðja
heiminum.
Fyrir mann eins og John Foster
Dulles utanríkisráðherra (1953-
1959) var hræðslan við áhrif ís-
lenskra kommúnista angi af því að
hann trúði því einlæglega að komm-
BANDARÍSKAR orrustuþotur á Keflavíkurflugvelli.
á mannafla Sovétríkjanna og um
leið var það metið svo að vesturveld-
in hefðu ekki minnsta möguleika á
að jafnast á við Sovétríkin hvað
mannafla varðaði. Það kom reyndar
síðar í ljós að mannaflinn var ofmet-
inn, en kjarnorkustyrkurinn átti að
vega upp á móti sovéska mann-
aflanum," sagði Berman.
„Varnarskipulag Bandaríkjanna
og Atlantshafsbandalagsins byggð-
ist á því sem kallast „second strike
capabilities", þar sem miðað var við
að hægt væri að svara árás og
bijóta hana á bak aftur. Til þess
átti að nota kjarnorkustyrkinn og
þar sem hann var álitinn nægilega
öflugur var síður nauðsynlegt að
verða fyrstur til árása. Á sjötta
áratugnum ríkti hræðsla við að
hægt yrði að gera allan herstyrkinn
óvirkan með leifturárás. Viðbúnað-
urinn miðaðist því í ríkari mæli við
hreyfanlegan herstyrk, bæði í flug-
vélum og kafbátum. Ætlunin var
að fljúga með kjarnorkuvopn frá
Bandaríkjunum, ef ráðist yrði á
evrópsk aðildarríki Atlantshafs-
bandalagsins. Staða og styrkur ná-
lægra landa var mikilvægt atriði
og áríðandi að hafa gott eftirlits-
kerfi. Bæði Noregur og ísland voru
mikilvægir hlekkur í þessu eftirlits-
kerfí, en ísland lá einnig vel við,
að fiugvélar kæmu þar við til að
taka eldsneyti eins og þurfti á leið-
inni milli Evrópu og Bandaríkjanna
á þessum árum. ísland var því mik-
ilvægur útvörður í bandaríska varn-
arkerfinu.
Þegar kom fram á sjöunda ára-
tuginn var þróun sprengjuflugvéla
og kjarnorkukafbáta komin vel á
veg með að gera kjarnorkuherafl-
ann hreyfanlegri og síðar voru þró-
aðar kjarnorkueldflaugar, sem
hægt var að skjóta upp frá Banda-
ríkjunum. Með tímanum og breytt-
um tækniforsendum dró Jjví úr
hernaðarlegu mikilvægi Islands,
þótt það væri mikilvægt lengi vel.“
Norðmenn beittu íslendlnga
þrýstlngi í herstöðvardeilunnl
Það var sökum þessarar lykilstöðu
íslands fyrir bandarískt vamarkerfí
að Bandaríkjastjórn hafði augun
stöðugt á íslandi að sögn Berdals.
Þegar vinstri stjómin kom til valda
sumarið 1956 sýna bandarísk skjöl
að stöðugt var haft auga með Is-
landi og aðstæðum þar, sökum ótta
bandarískra stjórnvalda við að
kommúnistum tækist að gata
vamarkerfíð. Þá leituðu þau til
norsku stjórnarinnar um að hún
freistaði þess að hafa áhrif á íslend-
inga. „í utanríkisráðuneytinu vissu
menn að íslendingar tóku mark á
Norðmönnum, ekki aðeins sökum
nálægðarinnar heldur líka af því að
líkt og Islendingar voru Norðmenn
einnig gagnrýnir á stefnu Bandaríkj-
anna. Það er hins vegar erfítt að
segja nokkuð til um hver áhrif Norð-
manna á íslendinga vom, því ís-
lenska stjómin sneri við blaðinu eft-
ir innrás Sovétmanna í Ungveijaland
1956 og herstöðvadeilan leystist."
Um það hvort Norðmenn eða
Bandaríkjamenn hafí haft fmm-
kvæðið að því að Norðmenn reyndu
að tala um fyrir íslensku stjóminni
segir Berdal að ekki sé hægt að full-
yrða neitt um, því bæði löndin hafí
álitið sig hafa hag af því að íslending-
ar væm áfram traustur hlekkur í
vamarkeðjunni við Atlantshafíð. „En
þótt áhyggjur af áhrifum kommún-
ista geti virst ögn yfirdrifnar nú
megum við ekki gleyma að við emm
hér að tala um kalda stríðið og Stal-
ínstímabilið. Þetta vom mektardagar
leyniþjónustunnar CLA, sem í raun
áleit að Bandaríkin væm í stríði við
Sovétríkin, og skilningurinn á mætti
únistar væru einsleit fylking, sem
stýrt væri af Sovétríkjunum. Maður
eins og Halvard Lange utanríkis-
ráðherra (1946-1965) sem á þess-
um tíma var mjög áhrifamikill bæði
i Noregi og á alþjóðavettvangi leit
kommúnista hins vegar mildari
augum og gerði sér grein fyrir að
þeir lutu ekki endilega allir stjórn
Kremlar.
Norðmenn skildu betur hugsun-
arhátt íslendinga og áttuðu sig
betur á aðstæðum þar en Banda-
ríkjamenn, enda andrúmsloftið í
Noregi og á íslandi ekki ósvipað,
meðal annars af því að bæði löndin
voru fyrrverandi nýlendur. í Noregi
var einnig rætt um hlutverk lands-
ins í Atlantshafsbandalaginu á síð-
ari hluta sjötta áratugarins. Þótt
NATO-aðild ætti mikinn stuðning
meðal Norðmanna voru þeir líka
stundum í andstöðu við Bandaríkin
og það voru ekki bandarískar her-
stöðvar í Noregi.“
Otti Bandaríkjastjórnar við ís-
lenska kommúnista gerði það að
verkum að hún var tilbúin til að
teygja sig langt í aðstoð og stuðn-
ingi við Islendinga að sögn Berdals.
„Eisenhower spurði einhvern tím-
ann hvort það væri ekki bara hægt
að kaupa allan íslenska fískinn til
að komast hjá að íslendingar væru
að versla við Sovétríkin. Vangavelt-
urnar voru á þessu plani og Banda-
ríkjastjórn spurði sig hvað hægt
væri að gera til að gera íslendinga
ánægða, en vildu líka óhikað beita
þá þrýstingi, ef þeim bauð svo við
að horfa. Norðmenn áttuðu sig bet-
ur á hvað væri raunhæft."
Aðspurður hvort íslensku stjóm-
inni hafí verið mikilvægi landsins ljóst
á þann hátt að hún hafí nýtt sér það
til að þrýsta á Bandaríkjastjóm um
hlunnindi segist Berdal ekki þekkja
dæmi þess og erfitt sé að segja nokk-
uð til um það nema að maður þekki
aðstæður á Islandi á þessum ámm
og það geri hann ekki.
Ekki hægt að vera í NATO án
þess að samþykkja
kjarnorkustefnuna
Það var þó ekki einfalt fyrir
norsku stjórnina að vera bæði í
NATO og um leið gagnrýnin á
kjarnorkustefnu bandalagsins, enda
bendir Berdal á að af þessu hafi
hlotist tvíbent afstaða til kjarna-
vopna. „Það var spenna milli yfir-
lýsinga norsku stjórnarinnar um
kjarnavopn annars vegar og gerða
þeirra hins vegar. Hún var á móti
kjarnorkuvopnum, enda nálægt
Sovétríkjunum, en hins vegar var í
raun ekki hægt að vera með í
NATO án þess að samþykkja kjarn-
orkustefnu þess. Á sjötta áratugn-
um byggðist allur varnarviðbúnaður
NATO á notkun kjarnorkuvopna.
Það var ekki fyrr en kom fram á
sjöunda áratuginn að farið var að
huga að vörnum með hefðbundnum
vopnum, sem ætti alla vega að
reyna að nota fyrst til að svara
árás. En yfirlýsingar gegn kjarn-
orkuvopnum gengdu fyrst og
fremst hlutverki í umræðum á
heimavelli um vamarmál."
Um þá áhugaverðu og áleitnu
spurningu hvort kjarnavopn hafi
verið geymd á íslandi segir Berdal
að rannsóknir sínar hafi fyrst og
fremst miðast við Noreg. „En það
gildir hins vegar það sama fyrir
Island og Noreg í þessu tilliti að
það var ekki hægt að vera í NATO
og vera samt fyrir utan kjama-
vopnastefnu þess. Eins og staðan
var á þeim árum, sem ég hef athug-
að, þá er ómögulegt annað en að
það hafi stundum verið kjarnavopn
í flugvélum, sem lentu á Islandi eða
á herskipum, sem komu í flotaheim-
sóknir. I bók Joels Sokolsky, „Sea
Power in the Nuclear Age, The
United States Navy and NATO,
1949-80“ vitnar hann í bandarískar
heimildir um að í undirbúningi hafí
verið að reisa geymslur fyrir kjarna-
vopn í Hvalfírði. Slíkar geymslur
voru byggðar víðar og voru annað-
hvort með vopnum í eða gátu tekið
á móti vopnum í geymslu. En hvort
slík geymsla var í raun byggð og
hvað hefði þá verið í henni veit ég
ekki um.
Eg efast ekki um að það vom
kjarnavopn á Islandi á sjötta ára-
tugnum, hvort sem þau voru þar
aðeins tíma og tíma í senn eða á
einhveijum tímabilum. Danska
stjórnin kaus að fá ekki tilkynning-
ar um kjarnavopn á Grænlandi og
ég veit ekki hvort íslenska stjórnin
hefur fengið vitneskju um vopnin
eða ekki. En hvort sem henni var
tilkynnt um þau eða ekki þá er
enginn vafi á að allir, sem vissu
gjörla hvernig varnarstyrk Banda-
ríkjanna og NATO var háttuð,
þekktu líka inn á kjarnorkuviðbún-
aðinn og hvar vænta mátti að
kjarnavopn væru. Þessir aðilar
vissu vel að varnarstyrkurinn
grundvallaðist á kjarnavopnum."