Morgunblaðið - 10.10.1997, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 10. OKTÓBER 1997 27
ALÞJÓÐLEGI GEÐHEILBRIGÐISDAGURilMIM
Barnið í
fjölskyldunni
í DAG þann 10. októ-
ber er hinn alþjóðlegi
geðheilbrigðisdagur
sem í ár er tileinkaður
geðheilbrigði barna. Þá
er ekki úr vegi að beina
sjónum að því hvaða
máli fjölskylda barnsins
skiptir fyrir afkomu
þess á lífsleiðinni og
hvað er til ráða þegar
erfiðleikar steðja að.
Mikilvægi
fjölskyldunnar
íjölskyldan nærir,
annast og styður fjöl-
skyidumeðlimina þann-
ig að þeir komast af í
flóknum heimi. Fjölskyldan er það
athvarf þar sem grunnþörfum
manneskjunnar er sinnt og þar sem
grunnurinn er lagður að mótun ein-
staklingsins. Áhrif fjölskyldunnar
verða aldrei útmáð í lífi hvers
manns.
Barnið fær ákveðið hlutverk í
barnæsku sem hefur afgerandi
áhrif á möguleika þess til þess að
takast á við lífið. Einstaklingurinn
nýtir í miklum mæli það sem hann
hefur lært í barnæsku til þess að
takast á við það sem mætir honum
síðar meir á lífsleiðinni þó svo að
sú reynsla sem til kemur á síðari
skeiðum hafi að sjálfsögðu áhrif. Á
þann hátt má segja að frumreynsla
barnsins sé einskonar arfleifð þess.
Upprunafjölskylda hvers og eins
skiptir því höfuðmáli varðandi það
hvernig honum gengur síðar í eigin
kjarnaflölskyldu og í lífinu almennt.
Sem dæmi um áhrif úr uppruna-
fjölskyldu má nefna að einstakling-
ur sem lent hefur í þeirri reynslu í
æsku að foreldrarnir hafa gengið í
gegnum sáran skilnað getur átt
erfitt með að stofna eigin Qöl-
skyldu. Hann hefur haft reynslu af
því hversu sárt það getur verið að
bindast öðrum sterkum tilfinninga-
böndum sem síðan er skorið á.
Mikilvægt er að skilja hversu
miklu máli sú næring, umönnun og
stuðningur sem fjölskyldan veitir
meðlimum sínum skiptir fyrir líf
hvers einstaklings og fyrir það sem
hann leggur af mörkum til samfé-
lagsins. Því er mikilvægt að sam-
félgið stuðli að örvun þess styrks
sem býr með Qölskyldunni.
Ráðgjöf og meðferð
Hér áður fyrr var það undir
hælinn lagt hvernig fjölskyldum
reiddi af. í dag eru þær sjálfar farn-
ar að gera meiri kröfur um gott líf
og meta lífsgæði sín í meira mæli
eftir því hvernig til-
finningalegu lífi er
háttað.
Ein leið til þess að
takast á við erfiðleika
í fjölskyldum er að
leita sér aðstoðar hjá
fagfólki sem hefur
kynnt sér sérstaklega
slík málefni og þjálfað
sig til þess að verða
um tíma leiðbeinandi
fjölskyldunnar.
Slík þjónusta þarf
að grundvallast á
heildarsýn á ijölskyld-
unni. Ekki er hægt
að líta á einstakling-
inn einan og sér held-
ur sem hluta af stærri heild. Fjöl-
skyldan er heldur ekki eyland held-
ur er um stöðug gagnkvæm áhrif
að ræða milli þjóðfélagsins og henn-
ar. Hver fjölskylda fyrir sig er sér-
stök. Leiðbeinandinn þarf að skilja
lífsform hennar, félagsleg tengsl,
í dag er hinn alþjóðlegi
ffeðheilbrigðisdagur. Af
iví tilefni beinir Þuríð-
ur Hiálmtýsdóttir
sjónum að því hvaða
máli fjölskylda barnsins
skiptir fyrir afkomu
þess á lífsleiðinni.
hlutverk innan hennar, hvernig fjöl-
skyldan hefur nálgast þann vanda
sem hún leitar aðstoðar með og
hvar hana hefur rekið í vörðurnar.
Hver einstaklingur innan fjölskyld-
unnar er samverkandi heild sál-
fræðilegra, líkamlegra, félagslegra
og andlegra þátta.
Það sem skiptir máli í ráðgjöfínni
eru þættir eins og nálægð, virðing
og umhyggja fyrir fjölskyldunni.
Ráðgjafinn tekur að sér að ganga
götuna með fjölskyldunni um tíma
og hlusta eftir rödd hennar og nota
þann efnivið sem hún leggur til.
í stað þess að einblína á vandann
eru málefnin skoðuð í víðara ljósi.
Styrkleikar ijölskyldunnar er skoð-
aðir en oft virðist vandinn svo yfir-
þyrmandi að allur sá styrkur sem
íjölskyldan á til að bera fellur í
skuggann.
Það skiptir máli að líta á líf fjöl-
skyldunnar sem samfelldan feril en
kippa ekki einstaka æviskeiði úr
Þuríður
Hjálmtýsdóttir
samhengi, þó svo unnið sé með það
yfir ákveðið tímabil. Einnig er mik-.
ilvægt að mæta fjölskyldunni þar
sem hún er stödd á lífsferli sínum
hveiju sinni.
Sem dæmi má taka skilnað hjóna.
Líta má á skilnað sem breytinga-
kreppu sem kastar meðlimum fjöl-
skyldunnar inn í hringiðu glundroða
í um það bil eitt til þijú ár áður
en hún nær jafnvægi á nýjan leik.
Almer.nt verður skilnaður erfiðari
ef fjölskyldan er lokuð og á erfitt
með að tala saman, nýtur lítils
stuðnings utanfrá, hefur undirbúið
skilnaðinn illa og ef deilur eru mikl-
ar á milli hjónanna. Börn bregðast
mismunandi við skilnaði foreldra.
Þar skiptir m.a. máli á hvaða aldri
þau eru. Það sem skiptir höfuðmáli
með heill barna í huga í meðferð
skilnaðarmála er að beina sjónum
að tilfinningatengslum makanna.
Til þess að fjölskyldumeðlimirnir
geti haldið áfram með lífið þarf að
eiga sér stað tilfinningalegur skiln-
aður foreldranna. Þetta feiur í sér
að syrgja endalok hjónabandsins
og þessarar fjölskyldu, skoða eigin
þátt í erfiðleikum hjónabandsins og
hvernig hægt sé að halda áfram
án þess að bera með sér skaða eða
slíta tengsl við fortíðina.
Á hátíðlegum stundum er oft sagt
að fjölskyldan sé hornsteinn samfé-
lagsins. I því felst djúpur sannleik-
ur. í okkar litla landi sem er ekki
ijölmennara en gata í stórborg er
hver einstaklingur, hvert líf svo mik-
ils virði. Því ber að hlúa að hveiju
barni og styrkja það til stórræða
sjálfu sér og þjóðinni til heilla og
frama. Þar kemur til kasta fjölskyld-
unnar. En eins og foreldrar eru stýri-
menn í stafni fjölskyldunnar eru
ráðamenn stýrimenn í stafni þjóðar-
skútunnar. Því er það þeirra hlut-
verk að draga upp rammann utan
um fjölskylduna þannig að hún geti
sem best gegnt hlutverki sínu.
Vitund stjómvalda hefur aukist
um að það þurfi að vera til staðar
ákveðin fjölskyldustefna og einhver
formleg leið sem flölskyldur geti
farið þegar þær rekur í vörðurnar á
mismundi grýttri leið sinni. Sem
dæmi um þessa auknu vitund má
nefna það framtak Reykjavíkur-
borgar og Mosfellsbæjar að koma í
sameiningu á fót fjölskylduráðgjöf-
inni Samvist á haustmánuðum 1996.
Þangað geta fjölskyldur leitað millil-
iðalaust á eigin forsendum. Meta
ber að verðleikum þá ábyrgð sem
Reykjavíkurborg og Mosfellsbær
axla í verki með stofnun Samvistar.
Von okkar sem störfum hjá Samvist
er sú að þjónusta okkar megi stuðla
að betra tilfinningalegu heilbrigði
barna og íjölskyldna þeirra og betri
möguleikum til þess að takast á við
flókinn og síbreytilegan veruleika
framtíðarinnar.
Höfundur starfar hjá
fjölskyldurdðgjöfinni Samvist og
er sálfræðingur nieð sérmenntun
í fjölskyldumeðferð.
Sinnum geð-
heilsu barnanna
ALÞJÓÐLEGI geð-
heilbrigðisdagurinn
hefur unnið sér fastan
sess og er haldinn 10.
október ár hvert.
Áhersla dagsins í dag
er á geðheilsu barna
okkar. Foreldrar eiga
yfirleitt ekki í vandræð-
um með að átta sig á
ef barn þeirra er með
háan hita. Erfiðara er
að greina andlega
vanlíðan hjá barninu.
Einkenni geta verið
fjölmörg eins og óró-
leiki, truflun á einbeit-
ingu, depurð, kvíði,
lystarleysi auk margra
annarra. Talið er að á milli 10 og
20% barna þurfi einhvern tíma á
einhvers konar hjálp að halda vegna
slíkra einkenna. Á hinn bóginn eru
alvarlegir geðsjúkdómar sjaldgæfir
hjá börnum og óalgengir á fyrstu
unglingsárunum.
Ollum er ljóst að geðheilbrigði
barna er mikilvægt. Meðal annars
má benda á að ómeðhöndlaðir geð-
sjúkdómar barna valda ekki aðeins
þjáningu og skerða möguleika
þeirra til heilbrigðs þroska, heldur
eru fjölskyldur þeirra oft undir
Nýlega var gert sam-
komulag um stefnumót-
andi tillögur varðandi
geðheilbrigðismál.
Tómas Zoega telur
þær lýsa neikvæðu við-
horfi til geðsjúkra.
verulegu álagi.
Ómeðhöndlaðir geðsjúkdómar og
óleyst vandamál barna og unglinga
halda oft áfram með vaxandi þunga
fram á fullorðinsár og því er mikil-
vægt að sinna þessum aldurshópi
vel.
Allir, sem koma nálægt uppeldi
og uppvexti barna, hafa hlutverki
að gegna við að efla og bæta geð-
heilbrigði þeirra. Hér á landi eru
margir sem sinna þessum málum.
Auk fjölskyldu koma til starfsmenn
ráðuneyta mennta-, félags- og heil-
brigðismála. Sveitarfélögin láta
þennan málaflokk sig miklu varða
sem eðlilegt er. Mörg félög aðstand-
enda og áhugamanna sinna málum
þessum af krafti.
Nefnd sem heilbrigðismálaráð-
herra skipaði til þess að vinna að
stefnumótun í geðheilbrigðismálum,
skilar í dag tillögum
þar sem m.a. kemur
fram að nauðsynlegt
er að styrkja og auka
starfsemi Barna- og
unglingageðdeildar
Landspítalans. Hún
sinnir innan við 0,5%
barna og unglinga. í
nágrannalöndunum er
talið eðlilegt að slík
deild sinni allt að 2%
þeirra sem eru 18 ára
og yngri. Gert er ráð
fyrir að því marki verði
náð á fáum árum með
fleira starfsfólki, meiri
tengingu við Barnasp-
ítala Hringsins og því
að flytja hluta starfseminnar á
Landspítalalóð.
í tillögunum kemur einnig fram
nauðsyn þess að sameina eða sam-
hæfa alla aðila sem starfa að þess-
um máiaflokki á vegum ríkisins
undir stjórn eins ráðuneytis. Með
því móti má fá betri yfirsýn, tryggja
betri nýtingu fjármuna og bæta
þjónustuna.
Á alþjóðlegum geðheilbrigðisdegi
verður ekki hjá því komist að nefna
stefnumótandi tillögur og sam-
komulag sem tveir ráðherrar og
borgarstjóri gerðu með sér nýlega.
Kjarninn í þeim tillögum er að
flytja eigi móttökudeild geðdeildar
Sjúkrahúss Reykjavíkur úr aðal-
byggingu í húsnæði endurhæfingar
á Grensásdeild. Einnig er lagt til
að þjónusta geðdeildar Landspítala
verði aukin án þess að fjárveitingar
breytist.
Tillögur þessar eru gerðar án
nokkurs samráðs við stjórnendur
geðdeildanna í Reykjavík og í beinni
andstöðu við þá. Ekki hvarflaði að
neinum að leita álits ráðherraskip-
aðrar nefndar er vinnur að stefnu-
mótun í geðheilbrigðismálum.
Afdrifaríkar tillögur sem þessar
lýsa neikvæðu viðhorfi til geð-
sjúkra, skerða þjónustu við þá og
minnka stórlega möguleika annarra
deilda Sjúkrahúss Reykjavíkur til
þess að njóta þjónustu geðdeildar.
Áætlanir um fjárhagslegan sparnað
af aðgerðum þessum eru algerlega
óraunhæfar og kostnaður sem að-
gerðirnar hafa í för með sér er stór-
lega vanmetinn, svo nemur tugum
milljóna króna.
Lífsnauðsyn er að stjórnvöld taki
tillögur þessar aftur áður en frek-
ari skaði hlýst af, ekki síst með
hagsmuni barna og unglinga í huga
sem kunna að veikjast af alvarleg-
um geðsjúkdómum í framtíðinni.
Höfundur er formaður
Geðverndarféiags íslands.
Tómas Zoéga
Geðheilbrigðisþj ónusta
við börn og unglinga
10. OKTOBER er
alþjóðlegur geðheil-
brigðisdagur og í ár
er hann helgaður þjón-
ustu við börn og ungl-
inga. Með þessu á að
minna okkur á að geð-
heilsa barna í landinu
varðar allt samfélagið.
Á það hefur oft ver-
ið bent, að töluvert
skortir á að geðheil-
brigðisþjónusta við
börn hér á landi sé
nægjanleg. Þetta á við
hvort sem litið er á
eftirspurn eftir þjón-
ustu hér á landi eins
og hún birtist í lengd
biðlista eða við berum okkur saman
við nágrannalönd. Það er til að
mynda talið eðlilegt í Noregi að um
2% barna þurfi þjón-
ustu eins og þá sem
veitt er á barna- og
unglingageðdeild, hér á
landi fá tæplega 0,2%
slíka þjónustu. Það er
löngu orðið ljóst að
barna- og unglinga-
geðdeild er of lítil og
að hún annar illa öllum
þeim málum sem þang-
að berast. Of löng bið
hefur verið eftir fyrsta
viðtali. Mál eru lengi í
vinnslu ekki síst vegna
þess að oft er ekki
hægt að útskrifa börn
þar sem fáir eru til að
taka við þeim eftir út-
skrift. Það skortir tilfinnanlega úr-
ræði fyrir þau börn og ungljnga sem
þurfa langtímameðferð. Á barna-
Það skortir tilfinnanlega
úrræði fyrir þau börn,
segir Sólveig Ásgríms-
dóttir, og unglinga sem
þurfa langtímameðferð.
og unglingageðdeild er ekki sjúkra-
og iðjuþjálfun eins og á geðdeildum
fullorðinna og enginn talmeina-
fræðingur er við stofnunina. Þetta
er mjög bagalegt þar sem töluverð-
ur hópur þeirra barna sem leitað
er með tií deildarinnar á við að
stríða seinkaðan málþroska eða
slaka hreyfifærni.
Þá verður ekki litið framhjá því
að geðheilbrigðisþjónustu við fatl-
Sólveig
Ásgrímsdóttir
aða, t.d. þroskahefta, er mjög
ábótavant hér á landi þrátt fyrir
að geðrænir kvillar séu afar algeng-
ir meðal þeirra og börn með lang-
vinna líkamlega sjúkdóma eiga oft
engan kost á sálfræðilegri eða geð-
læknisfræðilegri þjónustu.
Uppbygging úrræða hefur oft
einkennst af upphlaupum, þar hafa
verið sett á laggirnar úrræði fyrir
einstaka áberandi hópa en aðrir
hafa gleymst. Sem dæmi má nefna
að svo virðist sem ekki hafi verið
gert ráð fyrir því að börn og ungl-
ingar ættu við önnur vandamál að
stríða en hegðunarerfiðleika og
vímuefnaneyslu.
Þessi málaflokkur hefur einnig
liðið fyrir það að hinar ýmsu stofn-
anir, ríkis og sveitarfélaga hafa
ekki haft skýra verkaskiptingu.
Breytingar á einu sviði hafa aukið
álag á öðru án þess að því hafi
verið mætt á viðunandi hátt. Of oft
hafa fagleg sjónarmið orðið að víkja
fyrir stjórnunarlegum og fjárhags-
legum.
Ef bæta á geðheilbrigðisþjónustu
við börn og unglinga þarf verulegt
átak. Ekki aðeins að efla barna- og
unglingageðdeild svo nauðsynlegt
sem það þó er. Skólarnir þurfa að
vera betur búnir til að taka við börn-
um, þótt þau eigi við tilfmningaleg
eða hegðunarleg vandamál að stríða.
Til þess verður að auka sveigjanleika
í skólastarfí og efla sérkennslu og
sérfræðiþjónustu skólanna.
Betri þjónusta felst ekki aðeins í
því að búa til ný úrræði heldur ekki
síður í því að nýta betur þau sem
til staðar eru. Ekki aðeins að leggja
meira fé til þessa málaflokks heidur
að nýta fjánnagnið betur. Það verð-
ur best gert með því að samræma
mun betur en nú er gert þá þjón-
ustu sem fyrir hendi er nú. Tengja
þarf betur félagsþjónustu sveitarfé-
laganna við heilbrigðis- og skóla-
kerfi og ekki síst þarf að styrkja
betur en nú er gert fagleg tengsl
milli þessara þriggja höfuðkerfa vel-
ferðarþjónustunnar.
Höfundur cr sálfræðingur á
barna- og unglingageðdeild
Landspítala og formaður
Sálfræðingafélags tslands.