Morgunblaðið - 04.01.1998, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 4. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Skýrsla fyrir opinbera aðila um virkjanir norðan Vatnajökuls og áhrif á ferðamennsku
Yirkjanir
og ferða-
mennska
Hætt er við að sérstaða íslands sem ferða-
mannalands muni minnka ef ráðist verður
í virkjanir norðan Vatnajökuls, segir í skýrslu
sem Anna Dóra Sæþórsdóttir landfræðingur
hefur unnið fyrir samstarfsnefnd iðnaðar-
ráðuneytisins og Náttúruvemdarráðs um
orkumál. Þar segir að vilji ferðamálayfírvöld
höfða áfram til sama hóps verði að halda
fjölda ferðamanna á hálendinu takmörkuð-
um. Pétur Gunnarsson kynnti sér skýrsl-
una, þar sem bomir eru saman hagsmunir
ferðamennsku og virkjana.
UM ÞRIÐJUNGUR þeirra
ferðamanna sem nú ferð-
ast um hálendissvæðið
norðan Vatnajökuls
mundi síður leggja leið sína á svæð-
ið ef þar væru komin miðlunarlón
vegna vatnsaflsvirkjana. Þetta eru
einkum þeir ferðamenn sem eru á
eigin vegum og vilja ferðast um al-
gjörlega óspiilta náttúru. Rúmlega
helmingur ferðamanna telur hins
vegar að fyrirhugaðar virkjunar-
framkvæmdir breyti engu um að-
dráttarafl svæðisins og 7% telja þær
auka aðdráttarafl svæðisins.
Um 60% þeirra Islendinga sem
ekki hafa ferðast um hálendið norð-
an Vatnajökuls telja sig frekar
munu leggja leið sína þangað ef
vegir væru betri. Þess vegna má
vænta þess að ferðamönnum um
hálendið norðan Vatnajökuls fjölgi
talsvert til að byija með eftir virkj-
unarframkvæmdir, a.m.k. íslend-
ingum í hópi ferðamanna. Auk þess
mundi samsetning ferðamanna-
hópsins breytast.
Þetta er meðal þess sem fram
kemur í ítarlegri skýrslu sem Anna
Dóra Sæþórsdóttir landfræðingur
hefur unnið um jákvæð og neikvæð
áhrif virkjana norðan Vatnajökuls
á ferðamennsku að frumkvæði sam-
starfsnefndar iðnaðarráðuneytis og
Náttúruverndarráðs um orkumál.
Drög að skýrslunni, sem var unnin
á kostnað ráðuneytisins og Lands-
virkjunar, lágu fyrir í júlímánuði
1997 en endanleg útgáfa verður
gefin út siðar í þessum mánuði.
Blaðamaður Morgunblaðsins fékk
drög að skýrslunni afhent sam-
kvæmt úrskurði Urskurðarnefndar
um upplýsingamál.
Eingöngu áhrif á
ferðamennsku
í skýrslunni er eingöngu fjallað
um þau áhrif sem virkjanir mundu
hafa á ferðamennsku
og ferðaþjónustu sem
atvinnugrein en málið
er ekki metið frá öðrum
sjónarhóli.
Kannað er hvaða
áhrif þær virkjanir sem
rætt hefur verið um að gera norðan
Vatnajökuls muni hafa á ferða-
mannastraum þ.e. hvort ferða-
mönnum muni fækka eða fjölga
þeirra vegna og hvaða áhrif virkjan-
ir muni hafa á viðhorf ferðamanna
til svæðisins.
Gengið er út frá svokallaðri til-
högun 4, þar sem gert er ráð fyrir
að veita úr Jökulsá á fjöllum og
Kreppu norðan Upptyppinga til
miðlunar í Arnardal, og virkja í
tveimur áföngum til Fljótsdals, hin-
um fyrri niður á Efra-Jökuldal og
hinum síðari til Fljótsdals. Jökulsá
á Brú yrði veitt úr Hálslóni sunnan
Kárahnúka, annað hvort í einum
áfanga til virkjunar í Fljótsdal eða
tveimur, þeim fyrri niður á Efra
Jökuldal og hinum síðari til Fljóts-
dals. Þetta hefur t.d. í för með sér
að rennsli Jökulsár á Fjöllum, sem
algengt er að sé 300 rúmmetrar
yfir sumartímann, gæti farið niður
í 165 rúmmetra. Um leið skertist
vatnsmagn í Dettifossi og í árfar-
veginum í þjóðgarðinum í Jökuls-
árgljúfrum. Jökulsá á Brú myndi
ekki framar renna um Dimmugljúf-
ur heldur verða veitt úr uppistöðul-
óni í Brúardölum um jarðgöng.
Anna Dóra bregður m.a. upp
mynd af framtíðarþróun í ferða-
mennsku með því að vitna í spár
breska tímaritsins The Economist
um breytingar á ferðaháttum á
næstu árum. Spáin er sú að ein-
staklingsferðir muni aukast á
kostnað pakkaferða og ferðamenn
muni í auknum mæli sækjast eftir
afþreyingu á borð við fiskveiðar,
siglingar, reiðtúra og jeppaferðir á
ferðum sínum. Jafnframt muni
umhverfísvitund fólks á markaðs-
svæðum íslands fara vaxandi og
hafa aukin áhrif á það hvert ferð
er heitið. Uppfylli ferðamannastað-
ur ekki kröfur til umhverfis muni
eftirspurn eftir þjónustunni minnka.
Visthæf ferðamennska
Því er spáð að ftrðamennska
muni þróast í gagnstæðar áttir;
annars vegar vaxandi fjöldaferða-
mennsku en hins vegar stækkandi
hóp gagnrýninna neytenda. Einn
helsti vaxtarbroddur ferðaþjón-
ustunnar sinnir síðar-
nefnda hópnum. Það er
svokölluð græn eða
visthæf ferðamennska,
sem nú er þriðja mikil-
vægasta greinin innan
ferðaþjónustu í Þýska-
landi. Visthæf ferðaþjónusta bygg-
ist á því að náttúran sé helsta að-
dráttarafl viðkomandi staðar fyr-
ir ferðamann. í visthæfri ferða-
mennsku er lögð áhersla á að ferð-
ast í náttúrunni á ábyrgan hátt,
stuðla að varðveislu umhverfis og
auka velferð heimamanna. Visthæf
ferðamennska starfar á forsendum
sjálfbærrar þróunar, leggur áherslu
á fámennar ferðir, fræðslu um nátt-
úrufar, menningu þjóða og sér-
kenni. Þetta eru dýrar ferðir sem
höfða til efnameiri en kröfuharðari
neytenda.
Þegar rætt er um virkjanir norð-
an Vatnajökuls er vísað til þess að
frá 1991 hefur verið unnið að áætl-
un um virkjun vatnsfallanna sem
renna undan Vatnajökli norðan-
verðum, þ.e. Jökulsá á Fjöllum og
Jökulsá á Brú. Að auki hefur Lands-
virkjun þegar fengið leyfi til virkj-
unar þriðju árinnar norðan Vatna-
jökuls, Jökulsá á Fljótsdal, og var
það leyfi gefið út fyrir gildistöku
laga um mat á umhverfisáhrifum.
Tvöföld stærð Þingvallavatns
Helstu áhrif þessara virkjana og
mannvirkja tengdum þeim norðan
Vatnajökuls á ferðamennsku eru
dregin saman í skýrslunni á þennan
hátt: „Á vissum svæðum væri verið
að hrófla við náttúru sem hingað
til hefur verið nánast ósnert af
manna völdum. Gerð yrðu miðlun-
arlón við Háls, Arnardal og Eyja-
bakka sem samtals þekja um 170
km 2 en það er tvöföld stærð Þing-
vallavatns. Við það myndi land
hreindýra og fugla skerðast og 68
km 2 gróðurlendis færu undir vatn.
Rennsli vatnsfalla neðan við stíflur
myndi minnka. Ekki yrði um opna
skurði að ræða heldur rynni vatn í
neðanjarðargöngum að stöðvarhús-
um, að undanskildum örstuttum
skurði frá Jökulsá á Fjöllum og
Kreppu í Arnardalslón. Vegna virkj-
unar Jökulsár í Fljótsdal myndi raf-
lína liggja um Fljótsdalsheiði.Jökul-
dalsheiði og norðurhluta Ódáða-
hrauns til Svartárkots. Virkjunar-
framkvæmdum myndu fylgja nýir
og bættir vegir til þeirra staða sem
framkvæmdirnar næðu til, þar á
meðal vegslóðar um áður ósnert
svæði eins og norðurhluta Ódáða-
hrauns.“
Virkjunarframkvæmdimar
myndu leiða til greiðari samgangna.
Gerðir yrðu góðir, uppbyggðir heils-
ársvegir og víða mundu fólksbfla-
vegir leysa af hóimi torfama jeppa-
slóða yfír óbrúaðar ár.
Líkt og náttúrufarið norðan
Vatnajökuls er fjölbreytt er ferða-
mennskan þar af ýmsum toga. Við
gerð skýrslu Önnu Dóm Sæþórs-
dóttur var gengist fyrir tvenns kon-
ar könnunum til að kortleggja
ferðamennsku á svæðinu. Annars
vegar var gerð könnun með spurn-
ingalista, sem borinn var undir
ferðamenn á svæðinu sumarið
1995, og hins vegar kannaði Fé-
lagsvísindastofnun Háskólans
haustið 1995 ferðavenjur íslend-
inga um hálendið norðan Vatnajök-
uls; hvert væn mikilvægi svæðisins
á ferðalögum íslendinga og hversu
margir myndu ferðast þangað til
viðbótar ef aðgengi væri betra.
í fyrri könnuninni kom í ljós að
ferðamenn á svæðinu eru ýmist á
eigin vegum eða í skipulögðum hóp-
ferðum. íslendingar eru fjölmenn-
astir en síðan Þjóðveijar og er rúm-
ur helmingur ferðamanna á svæð-
inu íslenskur eða þýskur. Einnig
eru Frakkar, Svisslendingar og
Austurríkismenn margir.
83% ferðalanganna höfðu séð eða
ætluðu sér að skoða Öskju og 79%
komu við í Herðubreiðarlindum.
70% höfðu séð eða ætluðu að skoða
Dettifoss, og 40% hugðu á ferð í
Kverkfjöll.
Þeir sem nú fara um svæðið
andvígir breytingum
Niðurstöður könnunarinnar eru
túlkaðar á þann veg í skýrslunni
að þeir sem nú sækja hálendið norð-
an Vatnajöluls vilji halda því óspilltu
og óbreyttu frá því sem nú er. Þeir
eru á móti því að koma upp veit-
ingasölu og fjölga gististöðum og
jafnframt er meirihluti þeirra sem
nú ferðast um svæðið á móti bættri
vegagerð. Þeir telja að ævintýra-
mennskan sem fylgi því að aka yfir
ár og á slæmum vegum sé hluti af
þeirri upplifun sem þeir sækjast
eftir.
Meðal annars sem fram kom var
að meirihluti ferðamanna á svæðinu
taldi uppbyggingu vatnsorkuvera
hafa neikvæð áhrif á ísland sem
ferðamannaland. Jafnframt að er-
lendir ferðamenn vissu
lítið um virkjanahug-
myndirnar en flestir
vildu síður fara í Jök-
ulsárgljúfur eftir virkj-
un. Jákvæðastir í af-
stöðu til virkjananna
voru þeir íslendingar sem farið
hafa um virkjanasvæðin við
Tungnaá og Þjórsá. Um 80% í þeim
hópi töldu að uppistöðulón og önnur
mannvirki þar hefðu jákvæð eða
engin áhrif á upplifun þeirra.
Við könnun Félagsvísindastofn-
unar kom í ljós að ríflega fjórðung-
ur íslendinga 18-75 ára hefur kom-
ið inn á svæðið norðan Vatnajök-
uls, tæpur helmingur aðeins einu
sinni en rúm 30% oftar en þrisvar.
Rúmur þriðjungur landsmanna
sagðist örugglega myndu ferðast
um svæðið ef vegir þar væru betri
og annar þriðjungur kvaðst ef til
vill ferðast um svæðið ef það væri
í betra vegasambandi.
Af þeim sem tóku afstöðu voru
60% hlynnt en 40% andvíg því að
auðvelda fólki að ferðast um há-
lendið norðan Vatnajökuls. Fram
kemur að konur fremur en karlar
vilja auðvelda ferðir og einnig á sú
hugmynd meira fylgi að fagna
meðal verkafólks og afgreiðslufólks
en annarra hópa.
Stýrt rennsli um Dettifoss
Þegar áhrif virkjana á útivist
norðan Vatnajökuls eru metin kem-
ur m.a. fram í skýrslunni að búast
við að upplifun hluta þeirra ferða-
manna sem myndi koma í Jökuls-
árgljúfur eða að Dettifossi myndi
skerðast ef Jökulsá á Fjöllum yrði
virkjuð eða vatnsmagn hennar yrði
skeit um helming. „Vitneskja ferða-
manna um að rennsli árinnar um
þjóðgarðinn væri stýrt og ekki væri
um óheft náttúruöflin að ræða
gæti skipt miklu máli. Viðkomandi
framkvæmdir hefðu því mjög mikil
neikvæð áhrif á útivistargildi svæð-
isins,“ segir í skýrslunni.
Varðandi Ódáðahraun og Öskju
segir m.a. að virði þess svæðis fyr-
ir útivist sé mjög mikið því þar sé
stórbrotin náttúra með sérstæðu,
víðáttumiklu hrauni sem fjöldi
ferðamanna sæki í. Háspennulína
frá Möðrudal um norðanvert
Ódáðahraun og vegurinn, sem
myndi fylgja línunni, hefði mest
áhrif fyrir útivist á viðkomandi
svæði. Ferðamenn á Öskjuleið og
göngumenn um Ódáðahraun myndu
sjá háspennulínuna á leiðinni til
Herðubreiðarlinda og Öskju. Áhrif
á útivistarsvæðið sem göngusvæði
verði mjög neikvæð en áhrif fyrir
upplifun þeirra sem fyrst og fremst
koma til að skoða Herðubreiðarlind-
ir og Öskju verði talsvert neikvæð.
Þá kemur fram að aðilar í ferða-
þjónustu á svæðinu hafí fæstir leitt
hugann að nýjum möguleikum á
sviði ferðaþjónustu við þessar breyt-
ingar. „Hluti af þeirri ferðamennsku
sem stunduð er á svæðinu norðan
Vatnajökuls kann að skaðast af
virkjunarframkvæmdum en hins
vegar kunna ný sókna.rfæri að skap-
ast,“ segir í skýrslu Önnu Ðóru.
Ný tækifæri í ferðaþjónustu
Reynsla, m.a. frá Blönduvirkjun
og Hrauneyjum og Versölum á
Sprengisandsleið, sýni að við slíkar
aðstæður skapist möguleikar til að
fara út í rekstur á sviði ferðaþjón-
ustu. Virkjanir geti og hafi stuðlað
að ýmiss konar nýjum tækifærum
á sviði ferðaþjónustu hér á landi.
Þær hafi leitt til þess að ný fýrir-
tæki hafa verið stofnuð og þannig
hafí þær skapað ný atvinnutæki-
færi og stuðlað að dreifingu ferða-
manna um landið.
í umræðum um niðurstöður
skýrslu sinnar fyrir samstarfsnefnd
iðnaðarráðuneytisins og Náttúru-
verndarráðs um orkumál segir
Anna Dóra Sæþórsdóttir að hálend-
ið norðan Vatnajökuls sé eitt
stærsta samfellda náttúrulega
svæði landsins og hinar miklu víð-
áttur hafi mikið aðdráttarafl fyrir
erlenda ferðamenn og séu mikilvæg
auðlind fyrir ferðamennsku. Af
slíkri auðlind eigi þorri erlendu
ferðamannanna ekkert
og þurfi þeir að sækja
hingað til að njóta
hennar. Þessi auðlind
sé takmörkuð í heimin-
um og því sé líklegt að
verðmæti hennar muni
aukast verulega í framtíðinni.
„Ef af virkjun verður mun þetta
náttúrulega svæði minnka til muna.
Á móti kemur að svæðið yrði að-
gengilegra en áður og þar með yrðu
útivistarmöguleikar á svæðinu fjöl-
breyttari og svæðið myndi höfða til
fleiri tegunda ferðamanna en áður.
Framkvæmdir
myndu leiða
til greiðari
samgangna.
Akstur yfir ár
og á slæmum
vegum hluti af
upplifuninni.
1