Morgunblaðið - 26.06.1998, Blaðsíða 14

14 FÖSTUDAGUR 26. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Ráðstefna á Grand Hótel Reykjavík um Norðurlöndin og kalda stríðið
Hugtakið
hlutleysi end-
urskoðað
Hlutleysi Svía í kalda stríðinu hefur
verið endurskilgreint í ljósi hernaðar-
samstarfs þeirra við NATO og um leið
birtist meint „gervi“-hlutleysi Finna í nýju
ljósi. Helgi Þorsteinsson og Sigríður
Björg Tómasdóttir hlustuðu á lærðar
umræður um „norrænt jafnvægi“ og
tengslin við stórveldin á ráðstefnu
um Norðurlöndin og kalda stríðið.
BANDARISKT herskip á heræfingu í einum af fjöröuni Norður-Noregs. Sænski sagnfræðingurinn Krister
Wahlbáck segir að „norræna jafnvægið" hafi ráðist að miklu leyti af því hversu mikil hernaðarumsvif NATO
Norðmenn leyfðu í landi sínu.
NORRÆNU ríkin notuðu hug-
myndina um „norrænt jafnvægi" á
árangursríkan hátt í samskiptum
sínum við stórveldin í þeim tilgangi
að halda sér utan við eldlínu kalda
stríðsins, þó að hugmyndin hafi að
sumu leyti verið óraunhæf og þrátt
fyrir að ákveðnar hættur hafi fylgt
henni, sérstaklega fyrir Finna.
Þetta kom fram í máli átta sænskra
og finnskra sérfræðinga sem
ræddu stöðu landa sinna í kalda
stríðinu.
Jaakko Iloniemi, fyrrum sendi-
herra Finna í Washington, sagði að
hugmyndin um kjarnorkuvopna-
laus Norðurlönd hafi einnig verið
árangursríkt tæki í þessum til-
gangi, sem notað var þrátt fyrir að
norrænir stjórnmálamenn hafi
fljótlega gert sér grein fyrir að
hugmyndin væri ekki raunhæf.
Hættan fyrir Finna í notkun
hugtaksins „norrænt jafnvægi" var
í því fólgin að Atlantshafsbandalag-
ið myndi koma fyrir kjarnorku-
vopnum í Noregi. Sovétmenn hefðu
þá talið að til að halda jafnvæginu
væri nauðsynlegt að koma fyrir
kjarnorkuvopnum í Finnlandi. Þeir
forðuðust enda notkun hugtaksins
en töluðu um norræna „módelið"
eða „mynstrið“.
Norræna jafnvægið
í höndum Norðmanna
Sagnfræðingurinn Krister Wahl-
báck, sem jafnframt er öryggis-
málasérfræðingur í sænska utan-
ríkisráðuneytinu, tók undir orð
Iloniemis, og benti á að Norðmenn
hafi, að stórveldunum undanskild-
um, í raun haft mest um norræna
jafnvægið að segja, því þeirra var
að ákveða hver hernaðarumsvif
NATO mættu vera í landinu.
Wahlbáck nefndi að einn veik-
leiki hugmyndarinnar hafi verið
vigbúnaður Sovétmanna á Kóla-
skaga. Iloniemi sagði að Svíar og
Finnar hefðu stundum að frum-
kvæði hinna fyrmefndu rætt hvort
taka ætti Kólaskagann með í jafn-
vægisreikninginn, en Finnar hafi
bent á að hann væri í raun hluti al-
þjóðajafnvægisins, en ekki hins
norræna, þó að Norðurlandabúar
kynnu að hafa önnur sjónarmið í
málinu.
Finnar hlutlausari
en Svíar?
Iloniemi sagði að þótt samningur
Finna og Sovétmanna um hernað-
arsamstarf frá árinu 1948 hafi graf-
ið undan formlegu hlutleysi Finna,
hafi hlutleysisstefna þeirra í verki
verið raunverulegri en sú sænska,
vegna samstarfs Svía við NATO.
Finnski sagnfræðingurinn Mikko
Majander benti á að forsetar Finn-
lands hafi alltaf hafnað raunveru-
legu hernaðarsamstarfi við Sovét-
menn þegar þau mál komu upp
milli landanna.
Sænski sagnfræðingurinn Sune
Persson sagði að ekki væri rétt að
ræða um hlutleysi Svía því í raun
hafi það ekki verið stefna stjórn-
valda. Þau hafi lýst sig utan hern-
aðarbandalaga, verið „non-
aligned", en menningarlega, efn-
hagslega, tæknilega og á flestum
öðrum sviðum hafi Svíþjóð verið
vestrænt land og það hafi yfirvöld
klárlega sagt.
Töluverð umræða varð um skort
á heimildum um ákvarðanir æðstu
manna, því eftir því sem ofar drægi
í valdastigunum væri ólíklegra að
ákvarðanir væru skráðar. Daninn
K. G. H. Hillingsp, sem er fyrrver-
andi herforingi og vann að gerð
hernaðaráætlana á tímabilinu
1986-1995, sagði frá því að tak-
markað, óopinbert hernaðarsam-
starf hafi verið milli Danmerkur og
Svíþjóðar um árabil á tímum kalda
stríðsins. Akvarðanir um það hafi
verið teknar af æðstu foringjum
hersins, en sennilega væru engar
skriflegar heimildir til um það.
Danir tortryggnir gagnvart
andsovéskum áróðri
A ráðstefnunni í gær var einnig
fjallað í fyrirlestrum um viðhorf og
samband Norðurlandanna til Vest-
urveldanna, sérstaklega Bandaríkj-
anna, og Atlantshafsbandalagsins.
Aherslan var einkum á fyrstu ár
kalda stríðsins.
Poul Villaume, prófessor í sagn-
fræði við Kaupmannahafnarhá-
skóla, fjallaði um viðhorf í Dan-
mörku til Atlantshafsbandalagsins
og áróðurs Bandaríkjanna gegn
Sovétríkjunum á árunum 1948—
1954. Hann sagði danska stjórn-
málamenn hafa verið „óvenju tor-
tryggna" í garð augljóss áróðurs
gegn Sovétríkjunum. Danir voru al-
mennt hlynntii- lýðræðislegum hug-
myndum og markmiðum Atlants-
hafsbandalagsins en almenningur í
Danmörku hafði yfirleitt óbeit á
áróðri sem átti að koma sjónarmið-
um Atlantshafsbandalagsins á
framfæri.
Því var farin sú leið að beita
óbeinum áróðri, efni var dreift til
fjölmiðla, aðallega dagblaða og rík-
isútvarpsins og það birt þar, gjarn-
an undir nafni þekktra einstak-
linga. Þannig var látið líta út fyrir
að upplýsingarnar væru danskar.
Þetta tímabil stóð hins vegar
stutt yfir eða frá 1951-1953 og
sagði Villaume danska leiðtoga
ætíð hafa verið mjög trega til að
samþykkja þessar aðferðir.
Villaume sagði Dani hafa verið
meðvitaða um þá stöðu sem þeir
voru í, hernaðarstyrkur Atlants-
hafsbandalagsins var þeim mikil-
vægur en þeir sáu ekkert gagn í
beinlínis fjandsamlegri afstöðu til
Sovétríkjanna, slíkt hefði getað
leitt til enn meira spennuástands í
Evrópu en þegar var raunin.
NATO-andstaða íslendinga 1955
kom Bandarfkjamönnum á óvart
Ólafur Harðarson, prófessor í
stjórnmálafræði við Háskóla Is-
lands, fjallaði um viðhorf Islend-
inga til aðildar að Atlantshafs-
bandalaginu og til herstöðvarinnar
í Keflavík. Hann sagði neikvæð við-
horf íslendinga til herstöðvarinnar
hafa komið Bandaríkjamönnum á
óvart en bandarísk yfírvöld létu
gera skoðanakönnun um þessi mál
hér á landi árið 1955. Ólafur sagði
þessa miklu andstöðu íyrst og
fremst hafa verið af þjóðernislegum
toga, hér var sjálfstæði nýfengið og
umræðan um herstöðina átti eftir
að setja svip sinn á íslenska þjóð-
málaumræðu lengi vel þó að and-
staðan hefði smám saman minnkað.
Norski fræðimaðurinn Mats Ber-
dal fjallaði um hlutverk Noregs í
varnarstefnu bandarískra stjórn-
valda á árunum 1954 til 1960. Hann
sagði Bandaríkin hafa tekið við
hlutverki Breta á Norður-Atlants-
hafinu eftir að þeir síðarnefndu
drógu úr herstyrk sínum þar. I kjöl-
far þessa jókst áhugi Bandaríkj-
anna á Noregi sem mikilvægum
stað í varnarkerfi Vesturlanda.
Skilningur Bandaríkjanna á þeirri
skoðun Norðmanna að halda bæri
árekstrum við Sovétríkin í algeru
lágmarki óx hins vegar á timabilinu.
Bretar studdu ósk Svía
um hlutleysi
Juhana Auneluoma, doktorsnemi
í Oxford-háskóla, fjallaði um stöðu
Svíþjóðar, hlutleysisstefnu og sam-
band við Vesturveldin í upphafi
kalda stríðsins. Hann vísaði til
þeirrar umræðu sem hefur átt sér
stað undanfarið í Svíþjóð, um hvort
Svíþjóð hafi raunverulega verið
hlutlaust ríki. Auneluoma sagði að
sérfræðingar í hernaði hefðu ekki
álitið það raunhæfan möguleika
fyrir Svíþjóð að viðhalda hlutleysi
sínu hefði stríð brotist út í Evrópu,
Svíþjóð var það augljóslega mikil-
vægui’ hluti í varnarkerfi V-Evr-
ópu. Hins vegar var horfið frá því
að þvinga Svíþjóð til að verða hluti
af Atlantshafsþandalaginu eins og
Bandaríkjamenn vildu. Svíar nutu
stuðnings Breta í þessum málum
sem reyndist þeim mjög mikilvægt.
Sovétríkin og íslenskir sósíalistar
Verslun átti að veikja
tengslin við Vesturlönd
HEIMILDIR úr rússneskum skjala-
söfnum sýna að pólitískar ástæður
fremur en efnahagslegar réðu versl-
un Sovétríkjanna við Island á sjötta
áratugnum. Markmiðið með þvi að
gera viðskiptasamninga hagstæða
Islendingum var að veikja tengsl
þeirra við Vesturlönd. Stuðningur
Sovétmanna við Sósíalistaflokkinn
þjónaði sama tilgangi. Þetta kom
fram í fyrirlestri Jóns Ólafssonar
sagnfræðings á ráðstefnunni í gær.
Rannsóknir Jóns sýna að stuðn-
ingur Sovétríkjanna við Sósíalista-
flokkinn var minni en oft hefur verið
talið, en þó stundum mikilvægur
þegar ráðast þurfti í einstakar fram-
kvæmdir eða útgáfu. Forystumenn
íslenskra sósíalista mátu þó jafnvel
meir menningarleg tengsl við komm-
únistaríkin, því þeir óttuðust að án
hugmyndafræðilegs stuðnings frá
þeim myndi unga kynslóðin á Islandi
taka upp kapítalískan hugsunarhátt.
Jón segir að í gögnum Sósíalista-
flokksins komi fram að eftir stofnun
hans hafi Einar Olgeirsson, formað-
ur flokksins, og aðrir forystumenn
hans, sagt Sovétmönnum að þeir
gætu ekki fylgt hreinni marx-
lenínskri stefnu í samfylkingarhreyf-
ingu. Þeir lýstu þó ítrekað þeirri von
sinni að með tímanum gæti Sósí-
alistaflokkurinn orðið „raunveruleg-
ur“ marx-lenínskur flokkur. Þessi af-
staða þeirra var samþykkt af Sovét-
mönnum mestallan sjötta áratuginn.
Stefnubreyting varð hjá Sovétleið-
togum í byrjun áratugarins og var
ákveðið að fylgja frjálslyndari stefnu
gagnvart vestrænum flokkum sem
íýlgdu Sovétmönnum að málum. í
kjölfarið urðu tengslin við Sósíalista-
flokkinn nánari og viðræður fóru
fram um ýmis hagsmunamál flokks-
ins, meðal annars hugmyndafræði og
flokksskipulag.
Jón birtir í prentaðri útgáfu fyrir-
lesturs síns þýðingar á skjölum Sov-
étmanna sem varða þessar viðræður.
Meðal annars er þar að finna endur-
sögn á samræðum Einars Olgeirs-
sonar og sendiherra Sovétríkjanna,
Vladimir Ivanovs, frá 1952, um
ónóga þjálfun ungliða Sósíalista-
flokksins. Einar sagði að best væri
að senda hópa ungs fólks reglulega
til kommúnistaríkjanna til að bæta
andann, fylla þá nýjum krafti og
veita þeim hugmyndafræðilega þjálf-
un til að taka við forystuhlutverki í
Sósíalistaflokknum síðar. Næstu 15
árin fóru tugir íslendinga til náms í
Sovétríkjunum og Austur-Evrópu
með tilstyrk Sósíalistaflokksins.
Nauðsynlegt að versla
við Neskaupstað
Við sama tækifæri ræddi Einar
við sendiherrann um efnahagslega
hagsmuni flokksins. Hann sagði það
lífsnauðsynlegt fyrir sósíalista að
Sovétmenn keyptu fisk beint frá
Neskaupstað, þar sem þeir voru í
meirihluta í bæjarstjórn. „Starf Sósí-
alistaflokksins verður aðeins árang-
ursríkt ef sósíalistar sjá afrakstur
erfiðis síns,“ sagði Einar. Hann benti
á að mögulegt væri að gera slíkan
viðskiptasamning þar sem togararn-
ir væru ótengdir ríkinu.
I skýrslu frá árinu 1957 er lýst
þeirri skoðun Einars, sem hann lét
uppi við þáverandi sendiherra Sovét-
manna, P.K. Ermoshin, að stofna
þyrfti alþjóðlegan flokksskóla í ein-
hverju kommúnistaríkjanna, svipað-
an Lenínskólanum sem starfað hefði
í Moskvu á fjórða áratugnum. Þó
þyrfti að varast að hafa kennsluna of
kreddubundna, sem stundum hefði
verið raunin áður fyrr.
„Afleiðingin af því var að sumir ís-
lensku félaganna fóru að ræða vopn-
aða uppreisn á íslandi eftir að þeir
komu heim frá námi í Lenínskólan-
um. Þeim láðist algerlega að taka til-
lit til sögulegrar þróunar íslands.
Þeir leiddu ekki hugann að mörgum
mikilvægum atriðum, til dæmis því
að þjóðin var nánast vopnlaus í næst-
um þúsund ár, að á Islandi er enginn
her og engin lögregla eða fangelsi
sem hægt er að bera saman við
stofnanir af því tagi í Evrópu, að
borgarastéttin á Islandi er mjög
veik, og svo framvegis."
Einar sagði að ungu byltingar-
sinnarnir hefðu sakað forystumenn
sósíalista um tækifærisstefnu og
fleiri syndir og að lokum hefði þurft
að vísa deilunni til Komintern, Al-
þjóðasambands kommúnista.