Morgunblaðið - 07.10.1998, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 7. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
JACOB Gershvin, eins og hann var skírð-
ur upphaflega, var sonur fátækra rúss-
neskra gyðinga er settust að á Lower
East Side á Manhattan í lok fyiTi aldar. Engir
tónlistarhæfileikar voru í ættinni, en þegar
móðir hans Rose lét kaupa píanógarm á heim-
ilið (aðallega til að láta ekki í minni pokann
fyrir systur sinni), lék hinn tólf ára George lag
á amboðið þegar við komu þess. Hann hafði
orðið sér úti um píanókennslu í laumi.
Eftir baldna bemsku, sem í dag væri talin
einkenni ofvirkni og fengin í hendur vanda-
málafræðinga, datt George út úr menntaskóla
og fór 16 ára að vinna fyrir sér sem spilandi
sölumaður hjá nótnaforlagi Remieks. Átti
hann m.a. að skrá hjá sér, hvers konar lög
gengu bezt í hvers konar fólk - reynsla sem
varð honum snemma ómetanleg. Fljótlega fór
hann einnig að leika undir með einsöngvurum
léttari geirans.
Hann var vart kominn á þrítugsaldur, þeg-
ar lagið hans „Swanee" hlaut feikivinsældir í
túlkun Als Jolsons. Brátt streymdu smellirnir
linnulaust frá Gershwin eins og stórfljót í
vexti, og áður en lauk, hafði hann samið um 30
söngleiki og yfir 700 stök lög, auk óperunnar
„Porgy og Bess“ og nokkurra hljómsveitar-
verka sem enn eru flutt - og það án
þess að hafa fengið aðra faglega
menntun en nokkra einkatíma á
stangli hjá Edward Kilenyi, Rubin
Goldmark, Artur Bodanzky, Henry
Cowell, Wallingford Riegger og Jos-
eph Sehillinger; hinn síðastnefndi var
honum sennilega einnig innan handar
með ráðum og dáð fram eftir flestu um
orkestrun. Gershwin er jafnan talinn
með í fimmstirninu er kórónaði
draupniskenndu lagagnótt Broadways
á gullaldarárunum milli stiíða - hinir
voru Jerome Kem, Irving Berlin, Cole
Porter og Richard Rodgers. Og vissu-
lega hefðu sígræn lög eins og
„Fascinating Rhythm“, „The Man I
Love“, „Someone to Watch Over Me“,
„I Got Rhythm“, „I Got Plenty of Nut-
hin’“, „It Ain’t Necessarily So“, „They
Can’t Take That Away From Me“,
„Let’s Call The Whole Thing Off‘, „A
Foggy Day“, „Nice Work If You Can
Get It“ og „Love Is Here To Stay“
nægt ein sér til að varðveita nafn hans
um ókomnar kynslóðir.
En ólíkt starfsbræðrum sínum á
Breiðvangi tókst Gershwin
stökkið frá heimi dægurlaga yf-
ir í sígildu deildina. Eða líkt og hinn
sjálfmenntaði, lítt nótnalæsi en þeim
mun afkastameiri Irving Berlin orðaði
það: „George var eini söngvahöfundur-
inn sem gerðist tónskáld.“
Á þá braut lagði hann með
Rhapsody in Blue árið 1924 fyrir stór-
sveit Pauls Whiteman, sem útsetjari
Whitemans, Ferde Grofé (kunnastur
af Miklagljúfurs-svítu sinni) orkestraði
fyrir sinfóníuhljómsveit, og sló í gegn
svo undir tók. Hér þótti kveða við nýj-
an tón, sem ekki var fenginn úr skrauf-
þurrum kennslustofum tónlistarhá-
skólannna, heldur frá löngum síðkvöld-
um í Harlem, þar sem Gershwin sat
nótt eftir nótt við að hlusta á frægustu
djasspíanista samtímans skálma upp
og niður hljómborðið.
Rapsódían var að vísu gagmýnd fyr-
ir skort á úrvinnslu; sagt var, sem raunar er,
að farið væri á milli hugmynda likt og atriða í
revíu án sannfærandi tenginga. En hvað sem
því líður, þá hefur verkið náð að lifa og er enn
í dag meðal kunnustu sígildu bandarískra tón-
verka. Tvennt er þó ekki á allra vitorði um
þetta fræga verk: Klarínettglissandóið nafn-
togaða er ekki eftir Gershwin, heldur klar-
ínettleikara Whiteman bandsins, sem langaði
að setja aukið „krydd“ í kaflamótin (og fékk
það.) Hitt er, að Rapsódían var jafnframt síð-
asta hljómsveitarverkið sem Gershwin or-
kestraði ekki sjálfur að flestu eða öllu leyti.
Sagan segir að George Gerswhin hafi eitt
sinn spurt Igor Stravinsky, hvað hann
tæki fyrir einkatíma í tónsmíðum.
„Hverjar eru tekjur yðar?“ spurði rúss-
neska tónskáldið.
„Kringum 100.000 dollarar á ári.“
„Sé svo, ætti ég frekar að þiggja einkatíma
hjá yður,“ var svarið.
Hvað sem hæft er í þeim orðaskiptum, þá
lýsa þau samt í hnotskum persónulegum
metnaði bandaríska söngvasmiðsins, er vildi
koma alþýðulaginu á nýtt og hærra plan, og
jafnframt vanda listmúsíkur 20. aldar, er náði
hvergi sambærilegri tilhöfðun til almennings
og ljúflingsdillur Breiðvangsmeistaranna,
enda ekki laust við að Gershwin fengi að
kenna á öfund fagmenntaðra landa sinna í al-
varlegum tónsmíðum, er harðneituðu að við-
urkenna framlag hans. Andgyðingleg afstaða
kann og að hafa blandazt þar inní, eins og lesa
má úr heldur þóttafullri umfjöllun hins áhrifa-
mikla tónskálds og (sér í lagi) gagnrýnanda,
Maður hryns
og nýjunga
Hundrað ár eru liðin frá fæðingu Georges Gershwins.
Ríkarður Orn Pálsson segir hér frá manninum, sem
tókst á innan við aldarfjórðungi að hagga rækilega
hugmyndum manna um létta og klassíska tónlist,
ryðja ferskum vindum braut í lagagerð og auka um
leið djassi hinnar þeldökku bandarísku lágstéttar
virðingu og fylgi um heim allan.
GEORGE Gershwin; höfundur um 30 söngleikja og yfir 700 stakra laga, auk óperunnar
„Porgy og Bess“ og nokkurra hljómsveitarverka sem enn eru flutt.
Virgils Thomsons, um Porgy og Bess (1935),
er margir telja í dag frumlegasta óperuverk
Bandaríkjamanna:
„Skilningsleysi hans á öllum undirstöðuatrið-
um forms, framheldni og alvarlegri eða hnitmið-
aðri tjáningu kemur ekki á óvart miðað við
óhreinleika efniviðar hans að uppruna, og
hvemig hann gín við honum.. ..Þegar bezt lætur
errilegur en afar óviðfelldinn hrærigrautur frá
ísrael, Afríku og Gelísku eyjunum......Mér er
ekkert um gerviþjóðlegheit gefið, né heldur um
síjuðandi undirleik, sætsúra hljómanotkun,
sexradda kóra né gefílte físch jjiddíska; =
handahófskennda] orkestrun."
Þess ber þó að gæta, að „svertingjaópera"
Thomsons sjálfs, Four Saints in Three Acts frá
1934 (greinin virðist hafa verið í tízku um' þær
mundir, líkt og „tyrkneskar" óperur í Vín 150
árum fyrr) staldraði ofurstutt við á Broadway
og gerði sig bezt hjá öðrum gagnrýnendum.
Ópera Gershwins var hins vegar sýnd 129 sinn-
um í fyrstu atrennu; „skell“ á mælikvarða
Breiðvangs, en á hinn bóginn margfalt betri
undirtektir en leikhústilraunir hinna alvarlegri
bandarískra tónskálda á þeim árum.
Sömuleiðis hefur stundum gætt andúðar inn-
an raða þeldökkra tónlistarmanna, og raunar
fleiri, sem héldu því fram, að Gershwin hefði
eignað sér arfleifð frumkvöðla djassins. En þá
vili oft gleymast, að á tilurðartíma Rhapsody in
Blue var djassinn rétt að slíta bamsskónum, og
menn eins og Louis Armstrong og Jelly Roll
Morton enn gjörsamlega ókunnir utan Chicago
og New Orleans.
Duke Ellington var þá ekki einu sinni farinn
Bi
af stað, en hann lét sig þó ekki muna síðar meir
um eftirfarandi athugasemdir um Porgy og
Bess:
„Hún er fengin úr sumu af hinu bezta og
nokkra af hinu versta. Gershwin fór sannar-
lega ekki í manngreinarálit; hann jós úr
branni allt frá Liszt til kazoo-sveitar Diekie
Wells.. ..Það sem fyrst kemur upp um hana er
að hún notar ekki þeldökka tóntjáningu. Þetta
er ekki tónlist úr Steinbítssundi [götunni í
Charleston þar sem óperan gerist] né úr fór-
um annarra negra.. ..áður óséð langavitleysa,
þar sem tónlistin fer eina leið og atburðarrás-
in aðra.“
Því miður verður að hafa í huga um Ell-
ington eins og um Thomson, að honum
tókst, þrátt fyrir töluverða viðleitni,
ekki heldur slá í gegn á Broadway, og hefur
hertoganum eflaust ekki staðið alveg á sama
um brautargengi Gershwins þar.
Öðra máli gegndi um evrópsk samtímatón-
skáld eins og Maurice Ravel, er skrifaði Nödju
Boulanger í París (m.a. tónsmíðakennara
Thomsons og Coplands) eftirfarandi 1928 -
því miður án frekari afleiðinga:
„Hér er tónlistarmaður sem er gæddur afar
glæsilegum, heillandi og jafnvel djúpstæðum
hæfileikum, George Gershwin. Alheimsframi
hans nægir honum ekki lengur, því hann
stefnir hærra. Honum er ljóst að hann vantar
faglega undirstöðu til að ná markmiðum sín-
um. Þessir hæfileikar gætu spillzt við kennslu
í þeirri undirstöðu. Mynduð þér þora að takast
á við slíka geigvænlegu ábyrgð, sem mér er
um megn?“
Né heldur var Ai-nold Schönberg að skafa
utan af virðingu sinni:
„Margir tónlistarmenn telja ekki George
Gershwin alvarlegt tónskáld.. Aftur á móti er
fjöldi tónskálda.. ..sem raða nótum saman, en
verða aðeins talin alvarleg vegna algjörrar
fjarvera húmors og sálar.. ..Mér sýnist óum-
deilanlegt, að Gershwin var maður nýjunga..
..hann birti tónrænar hugmyndir sem voru
nýjar - eins og framsetningarmáti hans.“
George Gershwin var hrókur alls fagnaðar
og mikið upp á kvenhöndina, þótt ekki tjaldaði
hann til margra nátta í senn. ,Af hverju vera
að binda sig við eina konu, þegar maður getur
fengið eins margar og maður vill?“ svaraði
hann eitt sinn aðspurður um framtíðarplönin.
Meðal þeirra sem þóttust hafa kynnzt honum
náið var slúðurfréttakonan Elsa Maxwell, en
einnig kisulóruleikkonan Simone Simon (úr
myndinni Kattarfólkið, 1942), Kay Swift og
eiginkona Charlies Chaplins, Paulette Godd-
ard, komust á blað á löngum lista skyndisigra
Gershwins. Annars varð aðaltómstundaiðja
hans á seinni árum, líkt og hjá vini hans
Schönberg, myndlist, og náði hann töluverð-
um árangri sem portettmálari.
Síðustu árin sem hann lifði kvartaði Gershwin
æ oftar undan gríðarlegum höfuð-
verkjum, sem, þótt ótrúlega kunni
að virðast, vora afskrifuð af hans
nánustu sem sálrænir kvillar.
„Þetta er ekkert", sagði einn ætt-
inginn, þegar George lagðist einu
sinni sem oftar í keng af kvölum,
„hann er bara að vekja á sér at-
hygli!“ Það var ekki fyrr en Gers-
hwin hneig skyndilega í öngvit júlí
1937 að hann var loks keyrður á
spítala, þar sem fannst heilaæxli,
sem reyndist óuppskeranlegt. Lézt
hann næsta dag.
róðir Gershwins og náinn
samstarfsmaðm-, söngtexta-
höfimdurinn Ira, sat við bana-
beðinn, þó að móðir hans hirti ekki
um að koma. En jafnskjótt og Rose
gamla frétti andlátið, setti hún allt á
annan enda til að komast yftr arfinn.
George lét ekki eftir sig erfðaskrá,
og eftir miklu var að slægjast, sem
sést bezt af því, að þegar niðjamir
seldu Wamer Music réttindin að tón-
verkum Gershwins 1990, nam and-
virðið rúmum 200 milljónurn dollara.
Framflutningur Porgy og Bess
1935 reyndist listrænn sigur en fjár-
hagslegt tap, og George og Ira héldu
til Hollyvúdds að reyna að bæta sér
það upp. George líkaði miðlungi vel
við andrúmsloft draumaverksmiðj-
unnar, sem var gegnumsýrt af pen-
ingahyggju og samhliða skorti á list-
rænum metnaði. Hann sagði systur
sinni Frankie:
„Mér finnst ég vart hafa krotað í
yfirborðið. Eg kom hingað til að aura
nógu miklu saman á kvikmyndum,
svo ég gæti sleppt öllum fjárhagsá-
hyggjum eftirleiðis. Því mig langar
aðeins að vinna við ameríska tónlist:
sinfóníur, kammerverk, óperur. Það
er það sem ég hef mestan áhuga á.“
Þótt sjálfmenntaður væri að
mestu, og ætti framan af í erfiðleik-
um með að vinna úr stefjaefni stæiri
forma á klassíska vísu, var framfór
Gershwins engu að síður slík í seinni hljóm-
sveitarverkunum hans, Píanókonsert í F, Am-
eríkumanni í París, 2. Rapsódíu, Kúbverskum
forleik og Tilbrigði um I’ve Got Rhythm, að
sannarlega hefði mátt vænta mikils, hefði hann
ekki látizt langt um aldur fram, og í rauninni
ógerlegt að ætla hvað úr honum hefði getað
orðið. Hinn þrem áram yngri landi hans Aaron
Copland var t.a.m. rétt farinn að setja fyrsta
mark sitt á bandaríska tónlist, þegar hann náði
dánaraldri Gershwins, og átti þá mestallan sinn
langa tónsmíðaferil eftir.
En ef maður leyfir sér að velta vöngum
án ábyrgðar, hefði langlífur Gershwin
hugsanlega náð að brúa bilið, sem eftir
átti að snarbreikka milli alþýðutónlistar og al-
varlegrar tónlistar, með bræðingsnálgun
sinni. Hefði þá sumt í þróun vestrænnar tón-
listar eftirstríðsára getað faríð á annan veg en
varð. Fjölhyggja („eklektismi") 9. og 10. ára-
tugar hefði getað hafið innreið sína 30-40 ár-
um fyrr og jafnvel bjargað ótöldum tónskáld-
um úr botnlanga ofurskipulags og steingeldr-
ar röðunartækni Darmstadt-skólans.
I því ljósi er það e.t.v. mesti harmur Gers-
hwins, og okkar allra, að honum skyldi ekki
hafa gefizt lengri tími til að vinna sig enn bet-
ur upp úr umhverfi dægurlagaiðnaðarins og
rjúfa þá einangrun og sjálfheldu sem metnað-
arfull tónsköpun okkar tíma er komin í - tón-
sköpun sem virðist samin fyrir æ færri, með-
an síbyljuskröltið nær til æ fleiri.
[M.a. byggt á Terry Teachout, The New Grove & Tutti
Magazine.]