Morgunblaðið - 18.12.1998, Side 62

5 62 FÖSTUDAGUR 18. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
blendingur var / og bókviti hugsun
hans hver.“
Ævi og störf
Amartya Sen fæddist árið 1933 í
Bengal á Indlandi og er enn ind-
verskur ríkisborgari þrátt fyrir lang-
dvalir erlendis. Hann hlaut íyrstu
háskólagráðu sína í Kalkútta en lauk
svo doktorsprófi í hagfræði við Trini-
ty College í Cambridge. Pá tók við
langur og litríkur ferill í háskóla-
kennslu á Indlandi, við All Saints
College í Oxford og Hai-vard-háskóla
í Bandaríkjunum, þar sem Sen er
enn heiðursprófessor. Snemma á
þessu ári sneri Sen hins vegar aftur
til gamla skólans síns í Cambridge
og varð fyrsti rektorinn í langri sögu
hans sem ekki er breskur ríkisborg-
ari. Sen hefur skiáfað 19 bækur um
rannsóknarefni sín, jafnt í heimspeki
sem hagfræði, og birt ótal ritgerðir í
þekktum alþjóðlegum tímaritum á
sviði hagfræði, siðfræði og valfræði
(„decision theory“). Nokkrar af bók-
um Sens eru til á Landsbókasafni og
Bókasafni Háskólans á Akureyri.
Hagfræði
Sen hlaut Nóbelsverðlaunin fyrir
framlag sitt til svokallaðrar velferð-
arhagfræði. Á því sviði hefur hann
unnið ýmis stórvirki sem öll snúast
um helsta áhugaefni hans: skiptingu
lífsgæða og bætt hlutskipti þeirra
sem standa höllustum fæti, ekki síst
meðal fátækustu þjóða heims. Til
þess að geta rétt hlut þeirra, segir
Sen, duga engar bláberar tilvísanir í
hugmyndafræði til hægri og vinstri,
fjóstrú á markað eða forsjá ríkis og
alþjóðastofnana. Fyrst þarf að
svara fræðilegum spurningum eins
og þeim hvernig ti-yggja megi að val
einstaklinga geti orðið heildinni til
hagsbóta, hvernig unnt sé að mæla
velferð og frelsi jarðarbúa á ólíkum
stöðum og tímum á sameiginlegan
kvarða og að grafast fyrir um raun-
verulegar rætur fátæktar: söguleg-
ar, siðferðilegar og félagslegar.
Alþekkt eru þau vandamál lýð-
ræðisins að meirihluti kúgi minni-
hluta og ekki síður að skynsamlegt
val skynsamra einstaklinga leiði
ekki til skynsamlegi’ar niðurstöðu
fyrir hópinn, jafnvel ekki niðurstöðu
sem endurspeglar forgangsröð
meirihluta hópsins, svo furðulegt
sem það má virðast. Jafnþekktur er
sá vandi að ræður stjórnmálamanna
og hagfræðinga fari á misvíxl vegna
þess að þeir gangi ekki út frá sam-
eiginlegum skilningi á lykilhugtök-
um svo sem „fátækt" eða „velferð".
I þriðja lagi er svo undur algengt að
ágreiningur um eðli fátæktar í
þessu eða hinu þjóðfélaginu sé
fremur sögulegur en hagfræðilegur:
skiptar skoðanir séu um hvernig fá-
tæktin er til komin í upphafi.
Velferðarhagfræði Sens felst um-
fram allt í því að leita lausna á þess-
um þrenns konar vanda. Það segir
hann að verði ekki gert af einangr-
uðum sjónarhóli einstakra fræði-
greina heldur aðeins með samstilltu
átaki hagíræðinga, siðfræðinga og
sagnfræðinga. Og rétt eins og til að
hnykkja á þeirri meginforsendu
sinni hefur Sen gert sér hægt um
hönd og sameinað sjónarhorn
margra fræðigiæina í eigin persónu.
Merkilegast er, nú á tímum hinna
þröngsýnu greinargapa, að honum
hefur tekist að ná eftirminnilegum
árangri í þeim öllum.
Heimspeki
Eg þekki Sen best annars vegar
sem fágaðan nytjastefnumann og
hins vegar fyrir rit sín um skilgi-ein-
ingar á félagslegu frelsi. Nytja-
stefnumenn vilja að allar athafnir
stefni að því að auka heildarham-
ingju heimsins í bráð og lengd. En
hvenær eykst heildarhamingjan?
Sen álítur að það gerist þegar for-
gangsröð sem flestra einstaklinga
fær að njóta sín. Það svar er umdeilt
jafnt innan sem utan raða nytja-
stefnumanna. Eg er sjálfur efins um
það. Hins vegar er Sen miklum mun
fágaðri í framsetningu sinni á for-
gangsröðunar-nytjastefnu en flestir
aðrir talsmenn hennar. Hann minnir
á þann gamla aristótelíska sannleika
að veljendurnir megi ekki vera „hag-
sýnir heimskingjar“: tryggja verði
þær félagslegu og siðferðilegu að-
SIÐFRÆÐINGI HLOTNAST
NÓBELSVERÐLAUN í HAGFRÆÐI
Sfmi: 569 1122/8006122 • Bréfsfmi: 569 1155 • Netfang: askrift@mbl.is

FURÐU hljótt hefur verið í ís-
lenskum fjölmiðlum um handhafa
Nóbelsverðlaunanna í hagfræði á
þessu ári, Indverjann Amartya Sen.
Ymsum stæði nær en mér að kynna
verk hans fyrir lesendum Morgun-
4 blaðsins enda ristir þekking mín á
hagfræðikenningum hans ekki
djúpt. Mér er hins vegar málið skylt
af annarri ástæðu: Sen er ekki síður
þekktur sem heimspekingur en
hagfræðingur. Þess vegna, og ekki
síður hins hve Sen er merkilegur
einstaklingur, langar mig til að
rjúfa ögn þögnina sem um hann hef-
ur leikið hér á landi.
Það kom heimspekingum þægi-
lega á óvart þegar tilkynnt var um
heiður Sens í heimi hagfræðinnar.
Við þekktum hann sem málsmet-
andi siðfræðing, nytjastefnumann
og frelsisvin og ekki síst sem ötulan
talsmann þeirra er við ódæma eymd
fátæktar og annarrar armæðu eiga
að búa. En að gamaldags húmanisti
og „framsóknarmaður“ (í bestu
merkingu), nokkurs konar Stephan
G. nútímans, væri svo hátt söðlaður
meðal hagfræðinga var óvænt
ánægjuefni. Við sem höfðum haldið
að hagfræðingar hefðu almennt
ekki nema bæjarlóða-skilning á
mannlífinu! Kofi Annan, aðalritari
Sameinuðu þjóðanna, sem fagnaði
mjög verðlaunum Sens, taldi það
höfuðframlag hans að hafa fundið
siðvitinu stað á nýjan leik innan
verksvits og bókvits hagfræðinnar.
Um Sen verður að minnsta kosti
seint sagt: „Af bragðvísri hagfræði
áskrift að Morgunblaðinu komið að góðum notum fyrir
pabba og mömmu, afa og ömmu eða frændur og
frænkur í útlöndum.
Áskriftin getur verið í 1 mánuð eða lengur, allt eftir
óskum hvers og eins. Hafðu samband eða komdu (
Morgunblaðshúsið, Kringlunni 1 og fáðu allar nánari
upplýsingar um gjafabréf fyrir áskrift að Morgunblaðinu.
Gjafabréf fyrir áskrift að Morgunblaðinu er líklega ekki
það fyrsta sem þér dettur [ hug að gefa í jólagjöf, en
fyrir vikið er hún óvenjuleg og kemur
skemmtilega á óvart.
Gjafabréf með áskrift að Morgun-
blaðinu er tilvalin gjöf fyrir unga
fólkið sem er að hefja búskap eða
er búsett erlendis, en einnig getur