Morgunblaðið - 05.09.1999, Síða 6

6 SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
eftir Jeffrey Sachs
The Project Syndicate.
RÚSSLAND heldur áfram að
vekja furðu og undrun. Tíu árum
eftir fall Berlínarmúrsins og
nærri átta árum eftir að Sovétrík-
in liðu undir lok hefur Rússland
ekki ennþá skilgreint stöðu sína á
alþjóðavettvangi. Efnahagur
landsins er hruninn og fátt bendir
til þess að hann komist á réttan
kjöl í bráð. Spilling er landlæg.
Hver stjórnarkreppan tekur við
af annarri og stjórnmálaleiðtogar
virðast í litlum tengslum við rúss-
neskt samfélag. Jeltsín forseti er
sjúkur og hvikull. Rússland á
enga fulltrúa sem njóta trausts á
alþjóðavettvangi.
Hin gamalkunna rússneska
spuming hljómar því enn á ný:
„Hvað skal gera?“ Eitt sjónarmið
er á þá leið að vandinn liggi í um-
bótaáætlun þeirri sem Rússar
hrintu í framkvæmd árið 1991.
Sumir telja að umbæturnar hafi
gengið „of hratt“ fyrir sig, að
skynsamlegra hefði verið að fara
hægar í sakirnar, eins og gert
hefur verið í Kína. Aðrir halda því
fram að orsök vandans sé sú að
einkavæðing hafi farið fram úr
umbótum á stjórnkerfinu, til að
mynda uppbyggingu dómskerfis.
Samkvæmt þessu sjónarmiði ligg-
ur lykillinn að stöðugleika og hag-
sæld í Rússlandi í því að koma
aftur á stjórnvaldshömlum yfir
hluta efnahagslífsins.
Að mínu áliti er það mikill mis-
skilningur að kenna „hraða“ efna-
hagsumbóta um vandamálin sem
steðja nú að Rússlandi, einkum
þar sem svo litlar umbætur hafa
átt sér stað í raun! Eg var efna-
hagsráðgjafi Póllandsstjórnar
1989-91, Eistlandsstjórnar 1992,
Slóveníustjórnar 1991-92 og
Rússlandsstjórnar 1992-93. Ég
fylgdist grannt með þróun mála í
þessum löndum, sem mörgum
öðrum. Ég gaf þeim öllum svipað-
ar ráðleggingar í grundvallarat-
riðum. Eistland, Pólland og Sló-
venía hafa spjarað sig vel; ekki
Rússland. Orsök þess er ekki sú
að þar hafi verið ráðist „of hratt“
í umbætur, heldur felst hún í
landafræði, formgerð þjóðfélags-
ins og stjómmálaástandinu.
Landfræðileg lega skiptir veru-
legu máli, en er þó oft vanmetin
af stjómmálaskýrendum. Lönd-
unum sem liggja næst mörkuðum
Vestur-Evrópu (Póllandi, Ung-
verjalandi, Tékklandi, Slóvakíu,
Króatíu, Slóveníu og Éystrasalts-
löndunum) hefur gengið mun bet-
ur að aðlagast markaðskerfinu
heldur en þeim löndum Sovétríkj-
anna fyrrverandi sem eru fjær.
Þegar stórfyrirtæki í Vestur-Évr-
Tregðan til um-
bóta í Rússlandi
AP
Eldri kona er selur pijónaðar flíkur spjallar við viðskiptavin fyrir ut-
an gjaldeyrisbúð í miðborg Moskvu. Margir lifeyrisþegar hafa gripið
til þess ráðs að stunda heimilisiðnað til að drýgja tekjur sínar.
ópu, til að mynda Volkswagen,
ákveður að kaupa vélarhluti frá
framleiðanda í Austur-Evrópu, er
næsta víst að það leitar fyrst til
nágrannalandSj eins og Póllands,
frekar en til Úkraínu eða Rúss-
lands. Löndin sem liggja næst
Vestur-Evrópu hafa því hlotið
bróðurpartinn af erlendum fjár-
festingum og hafa einnig getað
aukið útflutning sinn til landa
Evrópusambandsins. Erlend fjár-
festing og útflutningur eru meg-
inorsakir þess efnahagsbata sem
átt hefur sér stað í löndum eins
og Póllandi, Slóveníu og Eist-
landi.
Formgerð rússneska þjóðfé-
lagsins hefur einnig haft veruleg
áhrif. Rússar hafa eins og kunn-
ugt er reitt sig á útflutning á olíu
og gasi í gegnum tíðina, en verð
þessara afurða hrapaði á tíunda
áratugnum. Olíuframleiðsla í
Rússlandi hefur dregist snögg-
lega saman og verð á orkugjöfum
á heimsmarkaði hefur einnig ver-
ið lágt síðan árið 1986. Sovétríkin
gátu ennfremur selt úrelta
tækniframleiðslu sína til komm-
únistaríkja Austur-Evrópu fyrir
1989. Um leið og áhrifavald Sov-
étinkjanna yfir Austur-Evrópu
varð að engu árið 1989 gátu þessi
lönd beint viðskiptum sínum til
Vesturlanda, sem stóðu mun
framar á tæknisviðinu og keypt
frá þeim tölvur, fjarskiptabúnað,
samgöngutæki, lyf og fleiri vöru-
flokka. Fjárfestingar í rússnesk-
um tækniiðnaði minnkuðu hratt
og arðurinn sömuleiðis.
Formgerð þjóðfélagsins útilok-
aði einnig hægfara umbætur í rík-
isrekstri að hætti Kínverja. Kína
var nefnilega landbúnaðarþjóðfé-
lag þegar markaðsumbætur voru
hafnar þar árið 1978: 70% íbú-
anna bjuggu í strjálbýli og aðeins
18% þjóðarinnar störfuðu í ríkis-
fyrirtækjum. Kínverjar gátu því
farið hægt í sakimar við lausn á
vanda ríkisfyrirtækja, þar sem
einkageirinn var tiltölulega stór.
(Kínverjum hefur vel að merkja
ekki enn tekist að leysa þennan
vanda!)
f Rússlandi störfuðu hins vegar
90% vinnuaflsins hjá ríkisfyrir-
tækjum árið 1992. Rússar (og
fleiri lönd í þessum heimshluta,
Orsök vandans felst
í landafræði, form-
gerð þjóðfélagsins
og stjórnmála-
ástandinu.
þar á meðal Pólland) þurftu að
ganga mun ákveðnar fram í
einkavæðingu og umbótum í rík-
isrekstri. Þeir gátu ekki beitt
sömu aðferðum og Kínverjar.
Stjórnmálaástandið er þriðja
og mikilvægasta skýringin á óför-
um Rússa. í Sovétríkjunum þró-
aðist spillt og ósiðlegt stjómmála-
kerfi sem lifir góðu lífi enn í dag.
Meðlimir gömlu sovésku valda-
klíkunnar hafa töglin og hagldirn-
ar enn í hendi sér í rússneskum
stjórnmálum. Sovétstjórnin hafði
bælt niður eða eytt öllum menjum
hvers konar borgaralegra fagfé-
laga, trúarhópa, góðgerðarsam-
taka og óháðra fjölmiðla; þeirra
samfélagslegu stofnana sem veita
ríkisstjórnum venjulega aðhald
gegn útbreiðslu spillingar. í Pól-
landi voru á hinn bóginn fyrir
hendi sterkar þjóðfélagsstofnan-
ir, þar á meðal kaþólska kirkjan,
bændasamtök og verkalýðssam-
tökin Samstaða. Þar var því hægt
að stemma stigu við spillingu, á
meðan hún grasserar í Rússlandi
og veldur samfélaginu miklum
skaða.
Alþjóðamál hafa einnig haft
áhrif á stjórnmálakreppuna í
Rússlandi. Ríkisstjórnir á Vestur-
löndum vora mun fúsari til að
veita Pólverjum aðstoð en Rúss-
um. Pólverjar fengu til dæmis
hluta af skuldum sínum felldan
niður, ekki Rússar. Pólland hlaut
snemma aðstoð frá Vesturlöndum
við að gera gjaldmiðil sinn stöðug-
an, ekki Rússland. Almennt gerðu
Vesturlönd lítið til að hjálpa Rúss-
um, ef til vill vegna valdabaráttu
eða jafnvel vegna fáfræði. Þó er
hægt að slá því föstu að sú stað-
reynd, að Rússum barst ekki rétt
aðstoð frá Vesturlöndum á réttum
tíma, hefur gert möguleikana til
efnahagsbata í Rússlandi enn
verri.
Pólland (og nokkur önnur lönd
í Mið- og Austur-Evrópu) hrintu í
framkvæmd efnahagsumbótum
og framfylgdu þeim á heiðarlegan
og árangursríkan hátt. Slík ríki
færðu sér hagstæða landfræði-
lega legu í nyt til að laða til sín
fjárfestingar frá Vestur-Evrópu í
stórum stfl. Pólland og nokkur
önnur lönd hlutu nógu snemma
aðstoð frá Vesturlöndum. í Rúss-
landi mistókst hins vegar að
koma efnahagsumbótum í fram-
kvæmd og þar ríkir nú sívaxandi
spilling og hnignun. Rússar hafa
litla raunverulega aðstoð fengið
frá Vesturlöndum. Ástandið í
Rússlandi er óstöðugt og því
hættulegt. Aðeins ný, heiðarleg
og lýðræðisleg stjórn í Rússlandi,
ásamt raunverulegri aðstoð frá
Vesturlöndum, getur afstýrt
þessari hættulegu þróun.
Jeffrey Sachs er forstöðumaður
Alþjóðaþróunarstofnunar Har-
vard-háskóla og prófessor í al-
þjóðaviðskiptum við sama skóla.
Hann hefur verið helsti erlendi
efnahagsráðgjafi ríkisstjórna
Rússlands, Póllands og Bólivíu.
Brezkir stj órnarerindrekar í heimsókn í Belgrad
Opnun erindrekstrar-
skrifstofu í athugun
Bejgrad. Reuters.
LÍTILL hópur brezkra stjómarer-
indreka kann brátt að koma sér fyrir
í Belgrad, tæplega hálfu ári eftir að
júgóslavnesk stjórnvöld skáru á
stjórnmálatengsl við Bretland vegna
loftherferðar Atlantshafsbandalags-
ins gegn Júgóslavíu.
Tveir erindrekar brezku stjórnar-
innar fóru í könnunarheimsókn til
Belgrad í síðustu viku til að leggja
mat á öryggismál og skemmdirnar á
húsnæði brezka sendiráðsins, auk
þess að eiga viðræður við fulltrúa
Júgóslavíustjórnar.
„Þetta er ekki forleikur að því að
taka aftur upp stjórnmálasamband,"
sagði Robert Gordon, verkefnisstjóri
hjá brezka sendiráðinu, sem flutti til
Búdapest við upphaf loftárásanna.
„Það væri óhugsandi við núverandi
kringumstæður."
Júgóslavíustjóm sleit stjórnmála-
sambandi við Bandaríkin, Bretland,
Þýzkaland og Frakkland í marz sl.,
vegna þátttöku ríkjanna í loftárásum
NATO, sem efnt var til í því skyni að
þvinga Slobodan Milosevic Jú-
góslavíuforseta til að fallast á alþjóð-
lega friðaráætlun fyrir Kosovo-hérað.
Þjóðverjar hafa skrifstofu í jap-
anska sendiráðinu í Belgrad og
Frakkar í því svissneska, en þeir
sem þar starfa em ekki sendierind-
rekar. Engir fulltrúar bandarískra
eða brezkra stjórnvalda hafa neitt
aðsetur í júgóslavnesku höfuðborg-
inni.
Fullyrðingum hafnað um að
Serbíuforseti sé í stofufangelsi
Háttsettur serbneskur embættis-
maður hefur vísað á bug sögusögn-
um þess efnis, að Milan Milutinovic,
forseti Serbíu, hefði verið hnepptur í
stofufangelsi og væri ófær um að
gegn embættisskyldum sínum.
Aður hafði Zarko Jokanovic, vara-
formaður stjórnarandstöðuflokksins
„Nýtt lýðræði", haldið því fram á
blaðamannafundi að Milutinovic
væri „fallihn úr náðinni hjá fjölskyld-
unni sem öllur ræður“ og að líf hans
væri jafnvel í hættu.
Samkvæmt orðrómi sem gengið
hefur um nokkurn tíma í Belgrad
hefur heilsufar Milutinovics ekki
verið sem bezt - hann er sagður hafa
verið lagður inn á sjúkrahús vegna
of hás blóðþrýstings - og ferðafrelsi
hans verið takmarkað. Embættis-
maðurinn vísaði þessu einnig á bug.
Fjölmiðlar í Belgrad hafa sagt
orðróminn geta verið hluta áróðurs-
herferðar andstæðinga Milosevics,
sem vilja einangra hann og þvinga til
afsagnar.
Mitchell biðlar
til stríðandi fylk-
inga á N-Irlandi
London, Belfast. Rcuters, AFP.
GEORGE Mitchell, fyrrverandi
öldungadeildarmaður frá Banda-
ríkjunum, sagði á fostudag að það
væri ófyrirgefanlegt ef menn létu
friðarumleitanir á Norður-írlandi
renna út í sandinn. Mitchell, sem
stýrði friðarviðræðunum í fyrra,
sem lauk með samþykkt Belfast-
friðarsamkomulagsins, sagði að nú
væri kominn tími til að leiðtogar
stríðandi fylkinga létu verkin tala
ef þeir ætluðu að höggva á þann
hnút sem deilur um afvopnun öfga-
hópa hafa valdið.
Mitchell hefur samþykkt að hafa
yfirumsjón með lögformlegri end-
urskoðun á friðarsamkomulaginu,
sem boðuð var í sumar eftir að frið-
arumleitanir sigldu í strand, en
hún á að fara af stað nú á mánu-
dag.
„Mér finnst það óhugsandi að
eftir að hafa náð samkomulagi ætli
þeir flokkar, sem skrifuðu undii'
samkomulagið, að leyfa því að
renna út í sandinn. Það væri mikil
synd og ég held reyndar alveg
ófyrirgefanlegt,“ sagði Mitchell í
sjónvarpsviðtali í Bretlandi, sem
sýnt var í gær.
Stærsti flokkur sambandssinna
(UUP) tilkynnti að hann myndi
taka þátt í endurskoðuninni á
mánudag, en flokkurinn hafði áður
gefið í skyn að hann myndi jafnvel
hunsa hana vegna óánægju með
þann úrskurð breskra stjórnvalda
að vopnahlé írska lýðveldishersins
(IRA) héldi enn. Talsmenn ílokks-
ins tóku þó fram að þeir myndu
ekki eiga beinar viðræður við Sinn
Féin, stjórnmálaarm IRA.