Morgunblaðið - 05.09.1999, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1999 MORGUNBLAÐIÐ
Umtalaðasti fugl íslands síðustu misseri hefur án nokkurs vafa verið
heiðagæsin og svo virðist sem hún komi við sögu ævinlega þegar
mikil virkjunaráform á hálendinu eru annars vegar. Menn muna eftir
því að horfið var frá því að sökkva Þjórsárverum og þau voru vernd-
uð í kjölfar baráttu náttúruverndarsinna er Ijóst varð að þar er mesta
heiðagæsavarp veraldar. Nú eru það ekki varpstöðvar heldur felli-
stöðvar í Eyjabökkum sem eru í deiglunni. Síðustu fjögur árin hafa
farið fram viðamiklar merkingar og rannsóknir á gæsum á íslandi,
m.a. heiðagæsum og Jóhann Óli Hilmarsson Ijósmyndari fór
með leiðangri á vegum Náttúrufræðistofnunar íslands og Wildfowl
and Wetlands Trust, með íslenskra, breskra og katalónskra fuglafræð-
inga í Þjórsárver í sumar, en Guðmundur Guðjónsson safnaði
saman eftirfarandi fróðleik og ræddi við Arnór Sigfússon fuglafræð-
ing hjá Náttúrufræðistofnun íslands um ýmis málefni heiðagæsa.
Heiðagæsir komnar í girðinguna, Arnór Sigfússon vörpulegur t.v.
HEIÐAGÆSASTOFNINN
er nokkuð stór, en varp-
stöðvar hans eru mjög
staðbundnar og það gerir
hann viðkvæman. Verpa gæsimar
einvörðungu á íslandi, Grænlandi
og eitthvað á Svalbarða. Að sögn
Amórs Sigfússonar hefur fjölgað í
heiðagæsarstofninum síðan talning-
ar hófust 1950 en mest upp úr 1980,
en síðustu árin hefur fjölgunin
stöðvast, rétt eins og einhverju há-
marki sé náð. Fjölgunin kom frem-
ur fram í dreifðari varpstöðum á há-
lendinu og á stöku stað alveg niður
undir byggð, heldur en í fjölgun á
þekktum varpsvæðum.
Breskir fuglafræðingai’ hafa talið
bæði heiðagæsir og grágæsir á
vetrarstöðvunum á Bretlandseyjum
síðan á sjötta áratugnum og stend-
ur heiðagæsastofninn nú í 230.000
fuglum og er þá átt við bæði ís-
lenskar og grænlenskar heiðagæsir.
Að sögn Arnórs eru að minnsta
kosti 80% stofnsins, jafnvel meira, á
íslandi. Ævar Petersen segir í
fuglabók sinni, að varpstofninn sé á
bilinu 20.000 til 25.000 pör.
I bók Ævars um íslenska fugla
segir eftirfarandi um hætti og út-
breiðslu heiðagæsa Islandi: „Heiða-
gæsin er fyrst og fremst hálendis-
fugl sem heldur sig bæði norðan og
sunnan heiða, á Austurlandshálend-
inu og í örlitlum mæli á Vestfjörðum.
Varplönd heiðagæsa em einkum í
gróðurvinjum á hálendinu og em
Pjórsárver langmikilvægustu varp-
stöðvarnar en þar er jafnframt
stærsta heiðagæsabyggð í heimi.
Þær verpa einnig meðfram ám og í
árgiljum og gljúfmm á mörkum há-
lendis og láglendis og sumar verpa
niður undir eða í byggð. Stök hreið-
ur hafa fundist í grennd við sjó og
úti í eyjum. Síðsumars, þegar heiða-
gæsir fella fjaðrir og eru ófleygar,
halda þær sig í hópum víðs vegar á
hálendinu. Hluti þeirra, geldgæs-
irnar, flýgur til Norðaustur-Græn-
lands til að fella fjaðrimar.
Hreiður heiðagæsa er oft á ár-
bakka, gilbarmi, snös eða ofan á
smádranga. Það er gjaman óhulið,
en finnst þó einnig inni í víðimnn-
um, einkum þar sem auðgengt er að
því. Hreiðrið er gmnn laut og sum
hreiðurstæði hafa verið notuð lengi
eins og sjá má af uppgrónum börm-
um þeirra. Helsta hreiðurefnið er
landseyjum á veturna. Merktir fugl-
ar hafa þó fundist í Hollandi og
Noregi en slíkt er undantekning.
Heiðagæsú eru jurtaætur sem
sækja einkum í mýrargróður, star-
ir, hálmgresi og fleira. I Þjórsárver-
um virðast þær halda niðri við-
kvæmum og næringarríkum plönt-
um, svo sem fífu, elftingu og kom-
súm, með beit sinni. Þær sækja
mun minna í tún en grágæsir, enda
halda þær sig einkum ofan byggðar.
Helst ber á þeim á túnum á vorin.“
Óvítlausir fuglar
Allur gangur er á því hvað fólk
telur fugla greindar skepnur, en all-
ar líkur em á því að í fuglaríkinu
Gæsirnar taka
sig vel út með
nýja háls-
tauið . . .
Hálsmerki brugðið
á heiðagæs.
dúnn en einnig sina, mosi, víðilauf
og fleira. Egg em fjögur til sex og
hefst varp skömmu fyrir miðjan maí
og stendur fram í fyrri hluta júní.
Heiðagæsir dveljast hér frá því í
apríl og fram í október. A vorin
koma þær heldur seinna til landsins
en grágæsir, einkum í síðustu viku
aprílmánaðar og sjaldan fyrir 20.
apríl. Flestar hverfa svo af landi
brott í fyrri hluta október. Islenski
varpstofninn heldur til á Bret-