Morgunblaðið - 21.10.1999, Side 37

36 FIMMTUDAGUR 21. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 21. OKTÓBER 1999 37,
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ISLAND OG
KJARNORKUVOPN
VANGAVELTUR um það, hvort kjarnorkuvopn hafi
einhvern tíma verið geymd á íslandi hafa skotið upp
kollinum við og við á undanförnum fjórum áratugum.
Niðurstaðan í þeim umræðum hefur alltaf verið sú sama.
Það hefur alla tíð verið skýr stefna íslenzkra stjórnvalda,
að hér skyldu ekki vera kjarnorkuvopn. Þeir sem hafa
haldið því fram, að hér hafi verið kjarnorkuvopn hafa
aldrei getað sýnt fram á það með tilvísun í staðreyndir.
Einn þriggja höfunda tímaritsgreinar, sem hefur orðið
tilefni nýrra umræðna um þetta mál, William Arkin að
nafni, hefur a.m.k. tvisvar sinnum áður á síðustu tveimur
áratugum reynt að halda því fram, að hér hafi verið
kjarnorkuvopn en staðhæfingar hans um það efni ekki
reynzt sannleikanum samkvæmar.
Ljóst er, að nýjustu fréttir um þetta efni byggjast
ekki á raunverulegum upplýsingum heldur tilgátum höf-
unda umræddrar tímaritsgreinar. Þeir geta í eyður. Það
er ekki merkileg vísindamennska. Islenzkir ráðherrar
búa augljóslega yfir upplýsingum um, að þessar tilgátur
séu ekki á rökum reistar. Davíð Oddsson, forsætisráð-
herra, lýsti því yfir á Alþingi í gær, að bandaríska varn-
armálaráðuneytið hefði lýst því yfir við íslenzk stjórn-
völd, að tilgátur greinarhöfundanna þriggja væru rang-
ar. Halldór Asgrímsson, utanríkisráðherra, segir í viðtali
við Morgunblaðið í dag, að hann hafi í fyrrinótt fengið
upplýsingar frá Bandaríkjunum þess efnis, að eyða í
bandarískum skjölum, sem er tilefni tilgátu höfunda
tímaritsgreinarinnar, ætti ekki við um ísland. Yfirlýs-
ingar forsætisráðherra og utanríkisráðherra þýða að
þeir hafa bersýnilega fengið vitneskju um að það væri
einfaldlega rangt að Islands væri getið með þeim hætti,
sem haldið hefur verið fram.
Til frekara marks um óvönduð vinnubrögð Arkins og
félaga hans er samtal sem Morgunblaðið átti í gær við
Robert S. Norris, sem er einn hinna þriggja höfunda.
Þegar Norris var spurður hvers vegna þeir teldu nafn
íslands vera flokkað með ríkjum utan Evrópu svaraði
greinarhöfundurinn: „Ég veit það ekki...Ég hafði ekki
leitt hugann að þessu. Ég tel að þetta sé gild ábend-
ing. . .“
I viðtali, sem Morgunblaðið birtir í dag við dr. Val
Ingimundarson, sagnfræðing, koma jafnframt fram mjög
athyglisverðar upplýsingar úr bandarískum skjölum,
sem Valur hefur undir höndum. í einu þessara skjala,
sem dagsett er 24. júní 1960 kemur fram, að kjarnorku-
vopn séu ekki staðsett á íslandi. I skjali þessu er að
finna umfjöllun bandaríska stjórnkerfisins um það
hvernig svara eigi ý'yrirspurn þáverandi utanríkisráð-
herra, Guðmundar í. Guðmundssonar, þess efnis, hvort
hér séu geymd kjarnorkuvopn. í samtalinu við Val Ingi-
mundarson segir m.a.: „. . .eigi Guðmundur að vera upp-
lýstur um, að það hafi ekki komið til þess að kjarnorku-
vopn væru staðsett á Islandi.“
Þá kemur það einnig fram í minnisblaði til Georges
McBundys, öryggismálaráðgjafa Kennedys Bandaríkja-
forseta, frá 1961, sem Valur Ingimundarson hefur undir
höndum, að íslenzk, norsk og taívönsk stjórnvöld yrðu að
gefa samþykki sitt fyrirfram ef nota ætti herstöðvar í
þessum löndum við beitingu kjarnorkuvopna.
Allar fyrirliggjandi upplýsingar benda til einnar og
sömu niðurstöðu: að bandarísk stjórnvöld hafi ekki
geymt kjarnorkuvopn á íslandi. Til þess benda þær upp-
lýsingar, sem fram hafa komið í umræðum um þessi mál
á síðustu fjórum áratugum, svo og nýjar upplýsingar,
sem hér hefur verið vitnað til úr bandariskum skjala-
söfnum. Ennfremur og ekki sízt skýrar yfirlýsingar
bandarískra stjórnvalda til íslenzku ríkisstjórnarinnar
síðustu sólarhringa þess efnis, að skjal það, sem höfund-
arnir þrír telja að sýni fram á, að kjarnorkuvopn hafi
verið geymd á íslandi, sé til vitnis um hið gagnstæða.
Opinber umfjöllun um samskipti íslands og Banda-
ríkjanna á síðustu hálfri öld er gagnleg og fróðleg. Skjöl
sem nú er hægt að fá aðgang að í bandarískum skjala-
söfnun hafa að geyma mikinn fróðleik um íslenzka sögu.
Það er hins vegar sjálfsögð krafa til þeirra sérfræðinga
sem um þessi mál fjalla, að þeir haldi sig við staðreyndir
en byggi umfjöllun sína ekki á getgátum eða tilgátum.
Alyktanir höfunda kjarnavopnaskýrslunnar byggjast á lista bandaríska varnarmálaráðuneytisins
HÖFUNDAR nýrrar skýrslu,
sem birt var í gær um
kjamorkuvopnaeign Banda-
ríkjanna og leynilega stað-
setningu slíkra vígtóla er kaida stríðið
var í hámarki, eru þrír, Robert S.
Non’is, William M. Arkin og William
Burr. Fullyrða þeir m.a. að kjarnorku-
vopn hafi verið staðsett á Islandi á ár-
unum 1956-1959. Skýi’slan er birt í
tímariti er nefnist á ensku The Bulletin
of the Atomic Scientists en það á rætur
að rekja til bandarískra vísindamanna
er lýstu eftir heimsstyrjöldina síðaiá yf-
ir áhyggjum sökum nýtingar kjarn-
orku og hvöttu til þess að komið yrði á
fót alþjóðlegu eftirliti til að stemma
stigu við útbreiðslu þess háttar vopna.
Skýrslan sem nefnist „Where they
were“ er nokkuð ítarleg, 15 blaðsíður í
útprenti af „interneti“ en í henni er
einnig að finna viðauka sem hefur m.a.
að geyma lista þann sem tekinn var
saman árið 1978 af bandaríska varnar-
málaráðuneytinu. Á þessum lista var
alls að finna nöfn 27 ríkja og banda-
rískra yfirráðasvæða utan Bandaríkj-
anna og tiltekið hvaða gereyðingar-
vopn hefðu verið flutt til þessara landa
og hvenær á árunum 1945 til 1977.
Leynd yfir hluta lista þessa var létt
fyrr í ár í samræmi við upplýsingalög
að kröfu samtaka er nefnast „Natural
Resources Defense Council", sem eru
sjálfstæð umhverfisverndarsamtök.
Þar starfar einn höfunda skýrslunnar,
Robert S. Norris.
Listinn sem vai’narmálaráðuneytið
tók saman fékkst afhentur en þá hafði
verið strikað yfir nöfn 18 viðtökustaða.
Af erlendum ríkjum stóðu einungis
eftir Kúba, Vestur-Þýskaland og Bret-
land.
BANDARISK herflugvél fylgir sovéskri flugvél í íslenskri lofthelgi.
Telja Island ekki með
NATO-ríkjum í Evrdpu
Skýrsla um staðsetningu bandarískra kjarn-
orkuvopna erlendis er kalda stríðið var í
algleymingi var birt í Washington í gær en
Áiyktað ut fra stafrofsroð höfundar hennar halda því fram að samsett
kjarnorkuvopn hafi verið geymd á Islandi á
Þennan lista birta höfundarnir en á
honum er einnig að finna bandarísk
stjórnsýslu- og vemdarsvæði, Alaska,
Guam, Hawaii, Midway, Johnston-eyju
og Puerto Rico þangað sem kjarnorku-
vopn vora flutt á fyrrnefndu árabili.
Þar sem listinn er í stafsrófsröð telja
höfundar skýrslunnar sig geta nefnt
þau lönd sem vantar og vísa m.a. til
annarra heimilda er þeir hafi tiltækar.
Listinn hefst á Alaska en síðan fylgja
tvær eyður áður en Kúba (e. Cuba) er
nefnd til sögunnar. Þar telja höfund-
arnir að vanti nafn Kanada (e. Canada)
og ótiltekins ríkis. I krafti þessarar að-
ferðar draga þeir þá ályktun að Island
sé að finna á milli Hawaii og Japan.
Taka ber fram að Hawaii er á listanum
en síðan fylgja tvö yfirstrikuð nöfn áð-
ur en röðin kemur að Johnston-eyju
sem er nefnd. Ályktun höfundanna er
sú að þar á milli vanti Japan og Island.
Samkvæmt færslunni á lista þess-
um var kjarnorkusprengja, sem ein-
göngu er skilgreind sem „bomb“ á list-
anum, flutt til Islands í september-
mánuði 1956 og flutt á brott á tímabil-
inu september til desember 1959.
Gerður er greinarmunur á „bomb“ og
„nonnuclear bomb“ (þ.e. sprengja án
kjarnahleðslu) sem flutt hafi verið til
Islands í febrúar 1956 en flutt á brott í
júní 1966. Hvergi á lista þessum er
vísað til slíkra vopna í fleirtölu þannig
að fjöldi þeirra vopna sem um ræðir
kemur ekki fram umfram eintölunotk-
un þessa, hafi hann verið meiri.
árunum 1956 til 1959. Ásgeir Sverrisson las
skýrsluna og kynnti sér aðferðafræði
höfunda hennar auk þess sem hann
ræddi við einn höfundanna.
í sjálfri skýrslunni segir hins vegar í
þeim kafla er fjallar um Island, en
hann er alls 28 línur að lengd, að svo-
nefnd „non-nuclear components“ hafi
verið geymd á Islandi í áratug og kem-
ur það saman við það sem sagt var hér
að ofan um „nonnuclear bomb“. Þetta
visar að mati skýrsluhöfunda sýnilega
til þess hluta kjarnorkuvopnanna sem
ekki innihéit sjálf kjarnakleifu efnin.
Síðan segir: „Samsettar kjarnorku-
sprengjur voru geymdar frá septem-
ber 1956 fram til september-desember
1959.“ (Á ensku hljóðar öll setningin
svo: „Non-nuclear components were
stored at the American base at Kefla-
vik for a decade, from February 1956
to June 1966, and complete nuclear
bombs were deployed there from Sept-
ember 1956 to September - December
1959“.)
Segja höfundarnir að þeþta teljist
merkar nýjar upplýsingar. Islending-
ar hafi líkt og Danir löngum lagt
áherslu á að kjarnavopn yrðu ekki
staðsett á landi þeirra. Þá hafi íslensk
stjórnvöld „að minnsta kosti opinber-
lega“ andmælt ýmsum þáttum í
kjarnorkuvopnastefnu Atlantshafs-
bandalagsins. Fleiri heimildir sé að
finna er sanni að kjarnorkuvopn hafi
verið geymd á íslandi og er nefnt
„opinbert ritverk sem lýsir stöðvum
flughers Bandaríkjanna erlendis“. I
heimildadálki í lok skýrslunnar kem-
ur fram að hér sé vísað til bókarinnar
„Air Force Bases, vol II, Air Bases
Outside the United States of Amer-
ica“ eftir Henry R. Fletcher sem gef-
in var út af „Center for Air Force Hi-
story“ í Washington DC árið 1993.
Þar komi m.a. fram að „miklar breyt-
ingar“ hafi átt sér stað í Keflavíkur-
stöðinni á árunum 1955,-1956 með til-
komu svonefndra SAC-sveita (sjá
nánar hér að neðan) sem haldið hafi á
brott 1959,-1960. Segja höfundar
skýrslunnar að þessi lýsing og tilvís-
un til SAC-sveita falli algjörlega að
þeim upplýsingum þeirra að kjarna-
vopn hafi verið geymd á íslandi á
þessu árabili.
Líkt og fram kom að ofan fylla höf-
undar skýrslunnar í eyður þær sem
skildar voru eftir á lista varnarmála-
ráðuneytisins. Athygli vekur að þeir
telja að'nafn Islands hafi verið máð
út af þeim hluta listans sem ekki tek-
ur til NATO-ríkja í Evrópu. ísland
er, samkvæmt bókstafsröðun þeirra,
á milli Hawaii (sem er á listanum) og
Japans (sem er þar ekki) en á þeim
hluta listans er einungis að finna ríki
utan Atlantshafsbandalagsins auk
Grænlands. Athygli vekur einnig að
þriðja ríkið á þessum lista, sem er á
milli þess sem höfundar telja Kanada
(á ensku Canada) og Kúbu (e. Cuba),
treysta höfundarnir sér ekki til að til-
greina en birta þess í stað þrjú
spurningarmerki.
Seinni hluti listans hefur að geyma
NATO-ríki í Evrópu og er birtur undir
þeirri yfirskiift, þ.e. „NATO Europe“ á
enskri tungu. Þar er að finna Bretland
og Vestur-Þýskaland. Aðrai- eyður
hafa höfundarnir fyllt út. Hins vegar er
Island, samkvæmt ályktunum þeirra,
ekki að finna á þessum hluta listans en
íslendingai’ voru ein af stofnþjóðum
NATO árið 1949.
„Gild spurning“
Robert S. Norris, einn höfunda
skýrslunnar, sagði í samtali við Morg-
unblaðið í gær, að rétt væri að þeir
hefðu dregið þá ályktun að nafn ís-
lands ætti að vera að finna þar sem
þeir staðsettu það á listanum. „Já, við
drógum þessa ályktun en hana byggð-
um við einnig á öðrum gögnum sem
við bjuggum yfir svo sem opinberri
sögu bandaríska flughersins varðandi
SAC-sveitir sem voru þar og þetta
segjum við í greininni." SAC-sveitir
þær sem Norris vísaði til falla undir
svonefnda „Strategic Air Command"
eða stjórn þess hluta flughersins sem
borið getur kjarnorkuvopn.
Robert S. Norris var spurður um
fyískiptingu listans og staðsetningu
Islands á honum samkvæmt ályktun-
um höfundanna:
Pað vekur athygli þegar listi þessi
er skoðaður að ísland er ásamt Græn-
landi flokkað með ríkjum utan Evrópu
og nafn landsins er því, samkvæmt
ályktun ykkar, ekki að fínna á þeim
hluta listans sem merktur er sem
NATO-ríki í Evrópu. Hvers vegna er
þaðsvo?
„Ég veit það ekki.“
Er það ekki gild spurning, hefði
ekki mátt álykta að Island væri fíokk-
að með NATO-ríkjum íEvrópu?
„Ég ^hafði ekki leitt hugann að
þessu. Ég tel að þetta sé gild ábending
en varnarmálaráðuneytið getur aðeins
svarað þessu eða sá sem tók saman
þetta sögulega yfirlit,“ sagði Robert S.
Norris.
„Játum hvorki né neitum"
Talsmaður bandaríska vamarmála-
ráðuneytisins. Lt. Com. Cooper, kvaðst
í samtali við Morgunblaðið í gær ekk-
ert geta sagt um kjamavopnaskýrsl-
una. Það væri stefna bandarískra
stjórnvalda að játa hvorki né neita
staðsetningu kjarnorkuvopna á er-
lendri grund. Ráðuneytið myndi því
ekki tjá sig opinberlega um málið.
Talsmaðurinn staðfesti hins vegar að
ummæli þau sem The New York Times
hafði eftir Kennth H. Bacon, aðaltals-
manni ráðuneytisins, þess efnis að
ályktanir höfunda skýrslunnar varð-
andi lönd þau sem vantar á listann
væru ekki réttar í a.m.k. einu tilfelli,
væra rétt eftir höfð.
FRETTIR BANDARISKRA FJÖLMIÐLA UM STAÐSETNINGU KJARNORKUVOPNA A ISLANDI
Komið fyrir án vitundar stjórnvalda
BANDARÍSKA dagblaðið Washington Post
birti í gær frétt þess efnis að Bandaríkja-
menn hefðu með leynilegum hætti komið fyrir
þúsundum kjarnorkuvopna í 15 erlendum ríkjum
er kalda stríðið var í hámarki. Segir í frétt blaðs-
ins, sem byggð er á skýrslu er einnig var birt í
gær í Tímariti kjarnorkuvísindamanna (e. Bull-
etin of the Atomic Scientists), að vopnunum hafi
m.a. verið komið fyrir á íslandi án vitundar ís-
lenskra stjórnvalda.
í fréttinni segir að skýrslan hafi að geyma ít-
arlegasta lista sem fram hafi komið um kjarn-
orkuvopnaeign Bandaríkjamanna og dagsetning-
ar varðandi staðsetningu þeirra utan Bandaríkj-
anna. Listi þessi er aðallega sagður byggður á
yfirliti varnarmálaráðuneytis Bandaríkjanna um
staðsetningu kjarnorkuvopna frá árinu 1945 til
1977. Það yfirlit var unnið árið 1978 en hluti
þessarar greinargerðar ráðuneytissins var gerð-
ur opinber fyrr á þessu ári eftir að fram hafði
komið beiðni þar að lútandi frá sjálfstæðum
bandarískum rannsóknarhópi, Natural Reso-
Viðmælendur The New York Times efast um að gereyðing-
arvopnum hafi verið komið fyrir á íslensku landsvæði
urces Defense Council, sem starfar í Washington
í Bandaríkjunum.
Getið í eyðurnar
Segir og að bandaríska varnarmálaráðuneytið
hafi strikað yfir nöfn allra ríkjanna á lista þess-
um nema Kúbu, Vestur-Þýskalands og Bret-
lands. Sökum þess að listinn sé í stafrófsröð og
þar eð höfundar skýrslunnar hafi búið yfir marg-
víslegum öðrum gögnum telji þeir að þeir geti
nefnt þau 12 lönd sem strikuð voru út af listan-
um. ísland er í þessum hópi.
Fram komi m.a. í skýrslunni að kjarnorkuvopn
hafi verið staðsett í herstöð Bandaríkjamanna á
íslandi á árunum 1956 til 1959. Fylgir og frétt-
inni að íslendingar hafi í gegnum tíðina jafnan
lagt ríka áherslu á að kjarnorkuvopn væru ekki
staðsett á landi þeirra og opinberlega andmælt
ýmsum þáttum í kjarnorkuvopnastefnu Atlants-
hafsbandalagsins (NATO).
Sérhönnuð vopn
Bandaríska dagblaðið The New York Times
greinir einnig í gær frá skýrslunni sem birt er í
Tímariti kjarnorkuvísindamanna. Segir þar að
Bandaríkjamenn hafi forðum komið fyrir um
12.000 kjarnorkuvopnum í 23 erlendum ríkjum
og á fimm bandarískum yfirráðasvæðum utan
Bandaríkjanna. Meðal þeirra landa sem nefnd
eru í þessari frétt eru Marokkó, Japan, ísland,
Puerto Rico og Kúba.
The New York Times vitnar til þess hluta
skýrslunnar þar sem fjallað er um hvernig
Bandaríkjamenn smíðuðu sérstök vopn sem voru
þeirrar náttúru að úraníum og plútoníum var
hægt að fjarlægja úr þeim og geyma annars
staðar. Á þennan hátt hafi verið unnt að leiða hjá
sér spurningar um hvort kjarnokuvopn og efni í
slík vopn væru geymd í tilteknum ríkjum þar
sem andstaða við staðsetningu slíkra vígtóla var
mikil.
Bandaríska dagblaðið vísar til samtals við
„talsmann sendiráðs íslands í Bandaríkjunum“
sem segir: „Engin ástæða er til að gruna að
kjarnorkuvopn hafi nokkru sinni verið geymd á
íslandi." Síðan segir í fréttinni: „Nokkrir banda-
rískir embættismenn drógu einnig í efa að
Bandaríkjamenn hefðu komið kjarnorkuvopnum
fyrir á íslensku landsvæði".
Kenneth H. Bacon, talsmaður bandaríska
varnarmálaráðuneytisins, segir í viðtali við The
New York Times að stjórnvöld í Bandaríkjun-
um fylgi þeirri stefnu að játa hvorki né neita til-
vist kjarnorkuvopna í erlendum ríkjum. Tals-
maðurinn getur þess að „í minnsta kosti einu
tilfelli séu ályktanir höfunda skýrslunnar varð-
andi lönd þau þar sem kjarnavopn voru geymd
ekki réttar".
✓
Dr. Valur Ingimundarson rannsakar samskipti Islands og
Bandaríkjanna á árum kalda stríðsins
Hef ekki fundið heim-
ildir um geymslu
kjarnavopna á Islandi
Valur Ingimundarson sagnfræðingur hefur
komist yfír skjöl utanríkis- og varnarmála-
ráðuneytanna í Washington frá 1960 þar
sem fram kemur að kjarnorkuvopn hafi ekki
----------------7-----------------------
verið staðsett á Islandi á þeim tíma. Hann
hefur einnig undir höndum minnisblað frá
1961 þar sem fjallað er um samskipti Banda-
ríkjanna við nokkur lönd vegna mögulegrar
-----------------------^----------------
beitingar kjarnavopna. Omar Friðriksson
ræddi við Val og leitaði álits hans á upplýs-
ingum sem birtust í bandarísku tímariti
í gær um staðsetningu kjarnorkuvopna
á Islandi 1956-59.
Valur
Ingimundarson
DR. VALUR Ingimundarson
sagnfræðingur hefur efa-
semdir um aðferðafræði höf-
unda greinarinnar í The
Bulletin of Atomic Scientists sem birt
var í gær og segist slá vamagla við
þeirri ályktun höf-
unda hennar að
geymd hafi verið
kjamorkuvopn á Is-
landi á tímabilinu
1956-1959. „Þetta
er ekki skjalfest
sönnun þess að hér
hafi verið geymd
kjarnorkuvopn.
Þetta eru getgátur
þar sem allt er
byggt á líkum.
Greinarhöfundarnir gera ráð fyrir að
þama sé um ísland að ræða og síðan
draga þeir sínar ályktanir út frá því,“
sagði Valur.
Kemur á óvart
Höfundar greinai’innar í The Bullet-
in of Atomic Scientists halda því fram
að kjamorkusprengjur hafi verið
geymdar á íslandi á árunum 1956-59.
Styðjast þeir við lista varnannálaráðu-
neytisins yfir ríki þai’ sem Bandaríkja-
menn geymdu kjarnorkuvopn á tíma-
bilinu 1951-1977. í 18 tilfellum eru eyð-
ur þar sem landaheiti voru og draga
þeir þá ályktun að þar hafi nafn íslands
verið að finna. Vitna þeir einnig í bók
um sögu bandaríska flughersins frá
1993 til að styrkja þá ályktun sína að
um ísland sé að ræða. Þar er því haldið
fram að á umræddum tíma hafi orðið
breytingar á starfsemi flughersins og
sagt að aðstaða fyrir SAC-flugvélar
hafi verið til staðar í Keflavík á árabil-
inu 1955/1956-1959.
„Þetta kemur mér á óvart, þar sem
ég hef ekki fundið neinar heimildir
fyrir því að Keflavíkurflugvöllur hafi
verið bækistöð fyrir sprengjuflugvél-
ar. Og þótt slík aðstaða hafi verið fyrir
hendi er ekki þar með sagt, að hún
hafi verið notuð,“ segir Valur.
„Hins vegar var vitað að yfirmenn
sprengjuflugflotans voru mjög óá-
nægðir með varnarsamninginn fyrr á
6. áratugnum vegna þess að þeir töldu
að hann veitti þeim ekki nægileg hern-
aðarréttindi. Þeir reyndu að fá frekari
réttindi, t.d. með því að fara fram á að
gerður yrði annar flugvöllur á Rang-
árvöllum, sem yrði aðsetur og bæki-
stöð fyrir sprengjuflugvélaflotann.
Ekkert varð úr þeim áformum vegna
breyttra aðstæðna í íslenskri innan-
landspólitík," segir hann.
Skjal frá 1960 um samskiptin
við íslendinga
Valm- hefur komist yfir skjöl sem
sýna að Bandaríkjaher hafði uppi áætl-
anir um að koma með djúpsjávar-
Bandarísk skjöl
uni kjarnorkumál. Annars
vegar sameiginlegt skjal utan-
ríkis- og varnarmálaráðuneyt-
anna, frá 1960, með umfjöllun
um hvort og hvernig samráði
skuli háttað við íslensk stjórn-
völd ef til þess kæmi að Banda-
ríkjamenn vildu flytja kjarnorku-
vopn til Islands. Hins vegar er
minnisblað til George McBundy,
öryggismálaráðgjafa Banda-
ríkjaforseta, frá 1961, þar sem
m.a. kemur fram að íslensk,
norsk og taívönsk stjórnvöld
yrðu að gefa samþykki sitt fyrir-
fram ef nota ætti herstöðvarnar
við beitingu kjarnorkuvopna.
sprengjur til íslands á stn'ðstímum,
eins og hann hefur gi’eint frá áður op-
inberlega. „Bandaríkjamenn ráðgerðu
einnig að reisa hér kjarnorkugeymslu
til að taka á móti kjarnorkuvopnum.
Ég veit ekki hvort sú geymsla var reist
hér á landi eða ekki. Slíkar geymslur
voru byggðar í nokkrum löndum. Sam-
kvæmt þessum gögnum voru hins veg-
ar ekki flutt kjarnorkuvopn til þessara
landa vegna pólitískrar andstöðu innan
þeirra á 7. áratugnum."
Valur hefur skjal undir höndum
sem er dagsett 24. júní 1960 þai’ sem
segir að kjarnorkuvopn séu ekki stað-
sett á íslandi. Þar kemur fram að ein-
göngu séu til áætlanir um flutning
kjarnavopna, þ.e. djúpsjávarsprengna,
til íslands á stríðstímum.
„Það er áhugavert við þetta skjal að
þar er rætt um hvort og hvernig sam-
ráði skuli háttað við íslensk stjórnvöld
ef til þess kæmi að Bandaríkjamenn
vildu flytja kjarnorkuvopn til íslands.
Forsagan er sú að Guðmundur í.
Guðmundsson, sem var utanríkisráð-
herra í Viðreisnarstjórninni, fór þess á
leit við bandarísk stjórnvöld um mitt
ár 1960 að þau upplýstu hvort hér
væru geymd kjarnorkuvopn. í um-
ræddu skjali er að finna umfjöllun inn-
an bandaríska stjórnkerfisins um
hvernig svara eigi fyrirspurn íslenska
utanríkisráðherrans. Þar kemur fram
að bandarísk stjórnvöld vilja ekki gefa
tryggingu fyrir því að fyrirfram verði
leitað samkomulags um staðsetningu
eða flutning kjarnorkuvopna, heldur
verði reynt að hafa ákveðið svigi’úm.
Þess vegna segja þeir, að bandaríski
sendiherrann eigi ekki að veita slíka
ti-yggingu. Ef Guðmundur í. Guð-
mundsson muni hins vegar þrýsta á
sendiherrann um slíka tryggingu eigi
Guðmundur að vera upplýstur um, að
það hafi ekki komið til þess að kjarn- _
orkuvopn væru staðsett á íslandi.
Þess vegna ætti spurningin um sam-
ráð ekki við. Ef það dygði ekki ætti
sendiherrann fyrst að leita til Wash-
ington þar sem málið yi’ði skoðað áður
en svar yrði gefið.
Bandaríkjamenn voru með her-
stöðvar úti um allan heim og vildu
greinilega hafa sem mest frjálsar
hendur í samskiptum sínum við yfir-
völd í viðkomandi löndum. Sumar rík-
isstjórnir, t.d. sú breska, vildu fá
ákvæði um það í samningum hvernig
notkun herstöðvanna yrði háttað á
stríðstímum," segir hann.
Oljós stefna
Valur telur að stefna ís-
lenskra stjórnvalda á 6. ára-
tugnum varðandi kjarnorku-
mál hafi verið óljós. í bréfi
Hermanns Jónassonar, til
Bulganíns, þáverandi forsætis-
ráðherra Sovétríkjanna, árið
1957 kom fram, að þau vopn yrðu
aðeins höfð á íslandi sem þjónuðu
vörnum landsins og að íslensk
stjórnvöld hefðu ekki farið fram á
að hér yrðu staðsett kjarnorku-
vopn. „í sjálfu sér hefði mátt túlka
það svo, að þessi stefna útilokaði
ekki staðsetningu kjarnorkuvopna
hér, þar sem skírskota mætti til fæl- '
ingarmáttar þeirra. En árið 1961 lýsir
Guðmundur í. Guðmundsson því yfir í
samtali við bandaríska sendiherrann
og síðar á Alþingi að það væri skýr
stefna íslenskra stjórnvalda að heimila
ekki kjarnorkuvopn á íslandi. Bjarni
Benediktsson, þáverandi dómsmála-
ráðherra, ítrekaði einnig þessa stefnu
á Alþingi," segir Valur.
Málið kom upp enn á ný í tengslum
við kjarnorkuslysið sem varð á Græn-
landi 1968. Þá lýsti Emil Jónsson, þá-
verandi utanríkisráðherra, því yfir á
Alþingi að það væri fullt samkomulag
um það á milli íslands og Bandai’íkj-
anna að engin kjai’norkuvopn væru
staðsett á íslandi og ekki yrði flogið
með þau yfn- íslenskt yfm’áðasvæði. .
Bandan'kjamenn settu þessa yfirlýs-
ingu í samhengi við yfirlýsingar Guð-
mundar í. Guðmundssonar og Bjarna
Benediktssonar á árunum 1961-62,“
segir hann.
Stjórnvöld gefi samþykki
fyrirfram
Valur hefur einnig undir höndum
skjal frá árinu 1961, en þar er um að
ræða minnisblað fyrir George
McBundy, öryggismálaráðgjafa
Bandaríkjaforseta. Á minnisblaðinu er
að finna lista yfir lönd og greint frá
hvers konar samninga Bandaríkin -
hafa um beitingu kjarnorkuvopna frá
herstöðvum bandaríkjahers.
í umfjöllun um ísland, Noreg og
Taívan segir, að engar sérstakar ráð-
stafanir virðist nauðsynlegar, en tekið
fram, að íslensk, norsk og taívönsk
stjórnvöld yrðu að gefa sam) ’ ki sitt
fyrirfram ef nota ætti herstöðvarnar
við beitingu kjarnorkuvopna.