Morgunblaðið - 27.11.1999, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 1999 41
dsins, um 8% og hefur lækkað um 4
prósentustig á síðustu 10% árum.
Hlutur sjóða RannsóknaiTáðs hef-
ur lækkað úr 8% árið 1985 í 4,5%
árið 1997“ (bls. 18).
„Það hefur gengið verr síðustu
ár að fá styrki til verkefna Líffræð-
istofnunar HÍ og umsvif hennar
minnkað," segir Guðmundur Egg-
ertsson prófessor, „stjórnvöld taka
rannsóknarvinnu ekki alvarlega."
Hann fagnar 580 milljónum sem
eiga á næstu árum að fara í rann-
sóknir í upplýsingatækni og um-
hverfismál, en spyr hvers vegna
það þurfti að eymamerkja pening-
ana þessu sviðum? Ef til vill sýni
það enn á ný að stjómvöld horfi
fyrst og fremst til nytjarannsókna.
Grunnrannsóknir eru hinsvegar
ær og kýr háskólastofnana, og því
þurfi að efla Vísindasjóð, eða auka
fé til stofnana og til nemenda. Eðli-
legt heimili gmnnrannsókna er í
háskólum, að mati Guðmundar.
Sambandið milli grunnvísinda
og velmegunar
Ef til vill er starf og hlutverk Há-
skóla Islands og annarra háskólast-
ofnana stórlega vanmetið. Ef til vill
má rekja flestallar framfarir í ís-
lensku þjóðlífi undanfarinna ára til
HI og þeirra gmnnrannsókna sem
þar eru stundaðar. Eða er ekki lík-
legt að sterkt samband sé á milli
tölvunarfræði, sen var komið á fót í
HI fyrir rúmlega tveimur áratug-
um sem rannsókna- og kennslu-
greinar, og blómstrandi hugbúnað-
ariðnaðar í landinu? Er samband
milli þess að áðurnefndur Guð-
mundur Eggertsson kynnti erfða-
tæknina hér fyrir 30 áram og
kenndi nemendum sínum, og
hversu margir Islendingar lærðu
hina gróskumiklu sameindalíf-
fræði? Hægt er að spyrja um sam-
band milli sérhverrar háskólag-
reinar og stöðu mála í samfélaginu í
dag. A hinn bóginn hefur samband-
ið tilhneigingu til að vera óljóst
vegna þess hversu langan tíma það
tekur að byggja upp gagnlega
þekkingu í t.d. sameindalíffræði,
tölvufræði og skyldum greinum.
Enginn veit fyrirfram hvaða vís-
indi verða gagnleg í framtíðinni. En
uppspretta þeirra uppgötvana sem
hafa hin síðari ár haft mest áhrif á
efnahagslíf vestrænna þjóða er í
grunnvísindum. Bæði erfðatæknin
og Netið urðu til við grunnrann-
sóknir í háskóla. Þær urðu til vegna
áhuga og þarfa þeirra sem stund-
uðu rannsóknirnar en ekki vegna
þess að vísindamennimir ætluðu að
græða eða breyta heiminum.
Gmnnrannsóknir virðast því vera
góð framtíðarfjárfesting. Stór hóp-
ur ungra vísindamanna er reiðu-
búinn að sökkva sér í rannsóknirn-
ar. Fjármögnun vísindastarfsins er
hinsvegar ábótavant. Ef til vill
verður hún endurskoðuð eftir ráð-
stefnu Rannís á þriðjudaginn? Ef
til vill væri heillavænlegt að feta í
fótspor Finna og Svía sem hafa
fjárfest af krafti í grunnrannsókn-
um?
R
áðstöfunarfé Vísinda-
sjóðs hefur staðið í stað
frá árinu 1990. A sama
tíma hefur fjármagn sem
sótt er um aukist úr 277 m.kr. árið
1990 í 692 m.kr. árið 1998. Rann-
sóknarstyrkir Vísindasjóðs til heil-
brigðis- og lífsvísinda hafa ekki
aukist en fjármagnið sem sótt er
um hefur aftur á móti aukist úr 113
m.kr. árið 1990 í 247 m.kr. árið
1998. Umsóknum á sviði líf- og
læknisfræði hefur ekki fjölgað mik-
ið, en upphæð umsókna hefur gert
það og er það í samræmi við stór-
aukinn kostnað við rannsóknir í líf-
og læknisfræði á síðustu áram.
Dr. Ingibjörg Harðardóttir og
dr. Eiríkur Steingrímsson eru með-
al þeirra sem fengu framhaldsstyrk
úr Vísindasjóði 1999 undir flokkn-
um heilbrigðis- og lífvísindi. Ingi-
björg fékk 1 milljón fyrir rannsókn
á áhrifum lýsis á sýkingu, og Eirík-
ur 1.400 þúsund fyrir einangran og
greiningu samstarfspróteina Mitf.
Ingibjörg Harðardóttir er dós-
ent í lífefna- og sameindalíffræði
við læknadeild Háskóla Islands og
kennslustjóri rannsóknatengds
framhaldsnáms þar. Hún lauk
doktorsnámi frá Comell-háskóla í
Bandaríkjunum árið 1991 og hlaut
árið 1998 hvatningarverðlaun
Rannís fyrir framúrskarandi rann-
sóknarstörf eins og dómnefndin
orðaði það.
Eiríkur Steingrímsson er rann-
sóknaprófessor í lífefna- og sam-
eindalíffræði við læknadeild Há-
skóla íslands, og stundar
rannsóknir á sviði erfðafræði og
þroskunarfræði. Hann er með
doktorspróf frá University of Calif-
ornia í Los Angeles 1992, vann síð-
an í rúm fjögur ár við National
Cancer Institute í USA.
Ingibjörg er verkefnisstjóri fyrir
samstarfsverkefni vísindamanna
við Háskóla íslands, Manneldisráð
Islands og Rrabbameinsfélagið um
tengsl fæðu og brjóstakrabba-
meinsáhættu en verkefnið var
styrkt af markáætlun um upplýs-
ingatækni og umhverfísmál. Eii-ík-
ur er einnig verkefnisstjóri fyrir
verkefni sem var styrkt úr þessari
markáætlun.
Bæði era þau með reynslu af vís-
indastörfum á góðum rannsókna-
stofum í Bandaríkjunum og hafa
birt fjölda vísindagreina í virt vís-
indarit. Þau hafa fengið góða um-
sögn um umsóknir í Vísindasjóð,
einkunn A eða A+ og fengið styrki
sem eru með því hæsta sem gerist
hjá Vísindasjóði.
„Samkeppnin í vísindum
er mjög hörð“
„Einangrun og greining sam-
starfspróteina Mitf er eitt af verk-
efnunum sem ég hóf þegar ég byrj-
aði við HI og er í raun framhald
þess sem ég vann við erlendis,"
segir Eíríkur, „verkefnið snýst um
stjórnprótein sem kallast Mitf og
er nauðsynlegt fyrir myndun
augna, litfrumna og beinátsframna
í músum auk þess sem það er nauð-
„Kostnaður okkar er tvöfaldur,
skatta,“ segir Eiríkur.
„Tímabært er að endurskipu-
leggja sig,“ segir Ingibjörg.
Skiptir öllu að
vera á undan
✓
Islenskir vísindamenn hafa unnið fram-
úrskarandi verk á undanförnum árum. En
samkeppnin í vísindum er mjög hörð og
miklu skiptir að geta gert tilraunir hratt og
örugglega. Hér er rætt við tvo metnaðar-
fulla vísindamenn í grunnrannsóknum.
synlegt fyrir eðlilega heyrn. Það
virðist gegna svipuðu hlutverki í
mönnum og hefur þar verið tengt
við litar- og heyrnarleysissjúkdóm
sem nefnist Waardenburg Syndr-
ome. Verkefnið snýst um að reyna
að greina með hvaða öðram prót-
einum Mitf- próteinið starfar í
frumunni og hafa fyrstu hlutar
verkefnisins gengið framar vonum
og erum við nú með fjölda áhuga-
verðra mögulegra samstarfsprót-
eina í höndunum sem við þurfum að
kanna frekar, fljótt og öragglega."
En hversu miklu máli skiptir
hraðinn? „Samkeppnin í vísindum
er mjög hörð. Bæði er samkeppni
um að verða á undan öðrum að gera
ákveðnar tilraunir og birta greinar.
Það skiptir öllu máli að gera til-
raunirnar hratt og örugglega og
vera á undan öðrum og því er nauð-
synlegt að geta keypt nýjustu efni
og aðföng til að framkvæma til-
raunirnar," segir hann. Kostnaður
við sameindalíffræðirannsóknir er
mikill og fer vaxandi með auknum
framförum. „Búið er að leggja mik-
ið í uppbyggingu rannsóknarstofu í
lífefna- og sameindalíffræði í
Læknagarði og er þar í raun kom-
inn vísir að öndvegissetri. Mikið
vantar þó á til að rekstrarfé sé
nægjanlegt. (öndvegissetur/ráðst.).
En hvað kostar þetta með skött-
um, VSK?
Björn Bjarnason menntamálaráðherra
Leið til að efla grunnvísindi
I ávarpi Bjöms Bjamasonar
menntamálaráðherra á ársfundi
RANNÍS 1999 sagði hann að ef til
vill væri of miklu af takmörkuðu
rannsóknarfé varið í stjórnun og
yfírbyggingu, mat og eftirlit.
Hann sagði að leita bæri allra leiða
til að stækka þá sjóði, sem standa
við bakið á rannsóknum og þróun.
Hann sagði „Við viljum standa í
fremstu röð þeirra þjóða, sem
lengst hafa náð f krafti þekkingar.
Höldum því áfram að auka hlut
menntunar, rannsókna og vísinda
og Island verður land sífellt fleiri
og betri tækifæra." Blaðamaður
Iagði fyrir menntamálaráðherra
eftirfarandi spurningar.
1. Borgar sig að reka Vísinda-
sjóð með aðeins 160 milljónir til að
styrkja verkefni? Hvers vegna er
upphæðin ekki 400-600 milljónir í
samræmi við þörfina eftir umsókn-
um að dæma? Hvað er til ráða og
hvemig vonast þú til að fjármögn-
un verkefna í gmnnvfsindum verði
háttað undir lok kjörtímabilsins?
„Ákvörðun var tekin um það að
auka Qárveitingar um 580 m.kr. til
Rannfs í samræmi við sérstaka
markáætlun ráðsins til nokkurra
ára og setja upplýsingatækni og
umhverfismál í forgang. Ríkis-
sljómin samþykkti þessa áætlun,"
segir Bjöm Bjarnason menntamál-
aráðherra. „Jafnframt ákvað ég
að gerð yrði úttekt á stöðu grannr-
annsókna og verður hún kynnt í
næstu viku. Þá verða hinar ýmsu
hliðar þess máls kynntar og þar
fæst einnig efniviður í stefnum-
örkun. Ég tel þetta skynsamlega
leið til að móta haldgóða stefnu.
Þú nefnir ákveðnar tölur, aðrir
mundu vafalaust nefna hærri töl-
ur. Mér finnst of mikil einföldun að
ræða þetta mál í milljónum eða
hundrað milijóna króna og gera
það að aðalatriði, á hinn bóginn er
ljóst, að skýrslan sem nú hefur
verið samin sýnir, að full ástæða er
til að auka stuðning við íslenskar
grannrannsóknir, þar er margt
merkilegt að gerast."
2. Verða þá þessi mál skoðuð
betur í framhaldi af ráðstefnunni á
þriðjudaginn, og af skýrslunni,
stefna mörkuð og ákvarðanir
teknar varðandi bættan hlut
grannrannsókna á Islandi?
„Skýrslugerðin og ferlið er liður
í því að unnt sé að rökstyðja bestu
aðgerðir til að efla grunnrann-
sóknir í landinu," segir Bjöm. „Ég
hef jafnan lagt á það áherslu að
leggja ekki verðmiða á þessa þætti
en á sama tíma leitað eftir því að
styrkja forsendur rannsókna-
starfs. Þá má ekki gleymast, að
enn á eftir að semja við Háskóla fs-
lands um fjárveitingar til rann-
sóknaþáttarins í starfi hans.“
„Reyndar er VSK á rannsóknar-
vöram og almennri starfsemi há-
skóla verulegt vandamál hér og
sennilega einsdæmi. Að því er ég
best veit þekkist það hvergi annars
staðar í hinum vestræna heimi að
háskólar og „non-profit“ rannsókn-
astofnanir greiði virðisaukaskatt;
slíkar stofnanir eru undanþegnar.
Hér á iandi er VSK einungis endur-
greiddur af tækjum ef þau eru fjár-
mögnuð af styrkjum utanaðkom-
andi aðila. Ég tel því að
samkeppnisaðstaða okkar hér
heima á íslandi sé afar slæm þegar
kostnaður okkar er tvöfaldur, að
stórum hluta vegna skattlagningar
á aðföng," segir Eiríkur.
Margfalda heildarkostnað
með þremur?
Er Vísindasjóður meginsjóður-
inn fyrir þig? „Þeir sjóðir sem
styrkja grunnvísindþá Islandi eru
Rannsóknasjóður HÍ og Vísinda-
sjóður Rannis auk minni sjóða t.d.
minningarsjóða. Það eru því ekki
margir sjóðir sem grunnvísinda-
menn geta leitað til hér á landi. Is-
lendingar hafa verið duglegir að
sækja styrki til Evrópusamban-
dsins en þeir styrkir koma að sjálf-
sögðu ekki í stað innlendra styrkja.
Styrkir Evrópusambandsins eru
styrkir um sérstök samstarfsverk-
efni og eru ætlaðir sem viðbót við
þær rannsóknir sem þegar fara
fram í löndum Evrópu. Þeir eru
ekki ætlaðir til að koma í stað
styrkja í löndunum sjálfum og því
er nauðsynlegt að bæta verulega úr
hérlendis."
Eiríkur staðfestir að menn sæki
ekki lengur um fjárhæðir sem duga
til verkefna, þannig að þær upp-
hæðir sem sótt er um til Vísinda-
sjóðs gefa ekki rétta mynd af því
sem verkefnin kosta. „Ég get tekið
dæmi af sjálfum mér: Fyrsta árið
sótti ég um upphæðir sem voru
nærri raunkostnaði verkefnisins.
Hin síðari ár hef ég hins vegar hætt
því enda engin von til þess að fá
slíkar upphæðir frá Vísindasjóði.
Nú sæki ég um upphæðir sem eru
einhvers staðar ofan við þá hámar-
ksupphæð sem veitt er. Ég held að
þetta sé almennt stundað enda lík-
legt að sjóðurinn ákveði að ef sótt
er um raunkostnað sé verkefnið
alltof dýrt og engin ástæða fyrir
sjóðinn að styrkja það. Ég held að
til að til að fá raunhæfari tölu um
heildarkostnað verkefna sem sótt
er um til Vísindasjóðs megi marg-
falda upphæðir í líf- og læknisfræði
með a.m.k. þremur," segir hann.
Ingibjörg Harðardóttir hefur í
rannsóknum sínum verið að kanna
áhrif lýsis á sýkingar og viðbrögð
við þeim og þá sérstaklega á mynd-
un bráðfasapróteina og svokallaðra
cýtókína. Það er vitað að lýsi hefur
áhrif á ónæmiskerfið og jafnvel á
lifun tilraunadýra eftir sýkingar en
mikilvægt að rannsaka frekar í
hverju þessi áhrif felast. „Bráðfa-
saprótein era mjög mikilvæg við að
halda neikvæðum áhrifum sýkinga
í skefjum og benda niðurstöður
rannsókna minna til að lýsisríkt
fóður auki myndun ákveðinna
bráðfasapróteina eftir sýkingu,"
segir hún „cýtókínin eru prótein í
líkamanum sem miðla sýkingunni
og hef ég í fyrri rannsóknum mín-
um sýnt að lýsisríkt fóður auki
verulega staðbundna myndun eins
cýtókíns en mikilvægt er að ranns-
aka frekar áhrif lýsis á cýtókína-
viðtaka sem geta hamlað cýtókínin
við miðlun sýkingarinnar og þannig
hindrað sýkingarferlið."
Við kjöraðstæður væru a.m.k.
þrír starfsmenn að vinna að rann-
sókninni og tæki hún þá líklega tvö
til þrjú ár, að mati hennar. „Eg hef
verið með áhugasamt og duglegt
starfsfólk hluta úr árinu en styrk-
veitingar úr Vísindasjóði RANNIS
og Rannsóknasjóði Háskólans gera
vísindamönnum ekki kleift að vera
með aðstoðarfólk á launum allt ár-
ið. Rannsóknin gengur því hægar
en ella, mikill tími fer í að þjálfa
nýtt aðstoðarfólk og aðstaða og
laun nýtast illa.“
Þeir vísindamenn sem Ingibjörg
og Eiríkur eru í samkeppni við búa
við töluvert annað umhverfi styrk-
veitinga. Sem dæmi má nefna að
meðalstyrkur Bandarísku heil-
brigðisstofnunarinnar (NIH) til
einstakra vísindamanna var árið
1999 um 20 milljónir og er skemmst
að minnast styrkveitingar þeirrar
stofnunar til Hákons Hákonarson-
ar læknis sem nemur um 70 mil-
ljónum króna til fjögurra ára. Með-
alstyrkur úr Vísindasjóði var árið
1999, tæplega 800 þús. fyrir ný
verkefni og tæp milljón fyrir fram-
haldsverkefni.
„Við eigum mikið af frábæram
vísindamönnum á Islandi sem
standast alþjóðlegan samanburð en
til að fullnýta krafta þeirra þarf að
vera mótuð metnaðarfull stefna
sem gerir þeim kleift að vinna að
vísindalegum rannsóknum af stór-
hug.,“ segir Ingibjörg.
Opinberir aðilar í Bandaríkjun-
um, Finnlandi og fleiri löndum hafa
á undanförnum árum unnið mark-
visst að því að stórauka framlög til
grannvísinda en þeir gera sér grein
fyrir mikilvægi grunnrannsókna í
framförum í tækni- og þekkingarið-
naði. Finnar hafa uppskorið ríku-
lega vegna þessarar stefnu sinnar
og hefur hlutur þekkingariðnaðar í
hagkerfi þeirra stóraukist á undan-
förnum árum. En grannrannsóknir
eru nauðsynlegar til uppbyggingar
þekkingar og fæmi og er hætt við
að skortur á þeim verði helsta-
hindranin í nýsköpun á Islandi á
komandi áram.
Vaxandi skilningur
á grunnvísindum
„Á nýirí öld er tímabært að ís-
lendingar endurskilgreini sig og
hugi að því hvað þeir vilji á næstu
áram og áratugum," segir Ingi-
björg. „Það þarf að huga að fram-
tíðaratvinnutækifæram, nýsköpun
í þjóðfélaginu og menntunarstigi
þjóðarinnar. Vaxandi skilningur er
á því að rannsóknir eru uppspretta
hugmynda og mikilvæg undirstaða
nýrra tækifæra til uppbyggingar
fjölbreyttara atvinnulífs og til að
tryggja áframhaldandi velmegun í
þjóðfélaginu. Því þurfum við á að
halda markvissri opinberri stefn-
umörkun," segir hún.
Ingibjörg og Eiríkur era sam-
mála um að aðstaða og laun nýtist
þeim ekki sem skyldi. Þau eru sam-
mála orðunum í greinargerð úthlut-
unamefndar Vísindasjóðs um að
ungir vísindamenn komi heim til
starfa fullir af hugmyndum, metn-
aði og áhuga, en við þær aðstæður
sem era fyrir hendi er þessi kraftur
ekki virkjaður sem skyldi og hætta
á að tækifærin til nýtingar hug-
myndaauðgi og framsýni þeirra,
glatist.