Morgunblaðið - 28.11.1999, Qupperneq 33

32 SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1999 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
RÍKISÚTVARPIÐ
AÐ er bersýnilega að kom-
ast töluverð hreyfing á
umræður um framtíð Ríkisút-
varpsins. Hvað eftir annað hef-
ur komið fram, að Björn
Bjarnason, menntamálaráð-
herra, hefur leitað ýmissa leiða
til þess að þoka fram breyting-
um á rekstri þessa ríkisfyrir-
tækis en lítið komist áfram
vegna andstöðu framsóknar-
manna. Einstaka starfsmenn
RÚV hafa látið til sín heyra
m.a. hér á síðum Morgunblaðs-
ins.
Þessar umræður eru af hinu
góða. Tímabært er orðið að
taka málefni og framtíð þess-
arar stofnunar til umræðu og
sjá hvort slíkar umræður geta
leitt til einhverrar niðurstöðu
eða kaflaskipta í starfsemi
Ríkisútvarpsins. Þróunin á
sviði fjarskipta og fjölmiðlunar
er mjög ör og alveg ljóst að
hún verður enn hraðari á
næstu misserum. Ríkisútvarp-
ið hefur ekki náð að fylgjast
með þessari þróun eins og m.a.
má sjá af því, að keppinautur
þess í sjónvarpsrekstri, Norð-
urljós hf., rekur nú mun um-
fangsmeiri sjónvarpsstarfsemi
en Ríkisútvarpið og hafði þó
RÚV tveggja áratuga forskot
á hina einkareknu sjónvarps-
stöð.
Það þarf að taka ýmsar
grundvallarákvarðanir varð-
andi rekstur RÚV. Ein þeirra
er sú, hvort yfirleitt séu ein-
hver rök fyrir því að ríkið reki
fjölmiðil. Morgunblaðið hefur
áður lýst þeirri skoðun, sem er
óbreytt, að útvarpið sjálft, þ.e.
Ríkisútvarpið eins og það var,
áður en Sjónvarp og Rás 2
komu til sögunnar standi mjög
djúpum rótum í samfélagi okk-
ar. Það væri ekki mikið vit í að
breyta þeim rekstri enda má
færa margvísleg rök fyrir því,
að ríkið eigi að reka menning-
arlega útvarpsstöð ekki sízt,
þegar menn sjá hvað einka-
reknu útvarpsstöðvarnar hafa
upp á að bjóða í þeim efnum.
Oðru máli gegnir hins vegar
um Rás 2. Það er engin ástæða
til að ríkið rekið afþreyingar-
útvarp í samkeppni við einka-
reknar útvarpsstöðvar. Ríkis-
útvarpið setti Rás 2 upp í því
skyni að vera búið undir sam-
keppni við frjálsar útvarps-
stöðvar, þegar þær hófu göngu
sína. Þar gætti sömu tilhneig-
ingar og hjá Pósti og síma,
þegar sú stofnun stóð frammi
fyrir samkeppni. Menn freist-
uðust til þess að beita því afli,
sem gamalgróin ríkisfyrirtæki
bjuggu yfir til þess að koma í
veg fyrir að keppinautar næðu
fótfestu. Ríkið á að selja Rás 2.
Það er engin ástæða til að rík-
ið standi lengur í þeim rekstri
og hefði raunar átt að vera bú-
ið að selja þá útvarpsstöð fyrir
löngu.
Á næstu árum verða miklar
breytingar á sjónvarpsrekstri.
Sumir ganga svo langt að
halda því fram, að hefðbundn-
ar sjónvarpsstöðvar á borð við
Ríkissjónvarpið og Stöð 2, sem
bjóða áhorfendum upp á
ákveðna dagskrá dag hvern,
muni hverfa og við taka sam-
tenging tölvu og sjónvarps,
þar sem hver og einn setur
saman þá sjónvarpsdagskrá,
sem honum hentar hverju
sinni með því einfaldlega að
panta inn í sjónvarpstækið
heima hjá sér það sjónvarps-
efni, sem hugurinn girnist.
Þegar hafðar eru í huga þær
miklu breytingar, sem fram
undan eru á þessu sviði og
jafnframt að einkaaðilar geta
auðveldlega séð um sjónvarps-
rekstur, sem ekki var fyrirsjá-
anlegt að væri hægt í byrjun
sjónvarpsaldar hér, eru mörg
rök, sem mæla með því að Rík-
issjónvarpið verði einnig selt.
A.m.k. þurfa að koma fram
mjög sterk rök gegn því til
þess að menn sannfærist um
að nauðsynlegt sé að ríkið reki
sjónvarpsstöð.
En jafnframt er ástæða til
að endurskoða rekstrarform
Útvarpsins gamla, ef svo má
að orði komast. Það er löngu
úrelt fyrirkomulag, að fulltrú-
ar stjórnmálaflokka skipi út-
varpsráð, sem hafi afskipti af
bæði efni Útvarpsins og
mannaráðningum. Jafnhliða
því, sem stokkað verði upp í
rekstri RÚV með sölu Rásar 2
og hugsanlega Ríkissjónvarps-
ins er nauðsynlegt að gjör-
breyta rekstri Útvarpsins,
gera hann einfaldari og meira í
samræmi við það, sem gerist á
hinum almenna markaði um
leið og nauðsynlegt er að svo
breytt fyrirtæki hafi bolmagn
til þess að halda uppi þeirri
menningarlegu útvarpsstarf-
semi sem er forsenda fyrir til-
vist þess, þegar horft er til
framtíðar.
M: Áður en lengra
er haldið, hvemig
stendur á Schevings-
nafninu, Gunnlaugur?
G: Þú heldur kannski,
að ég sé af útlendum
ættum, en það er
rangt. Það næsta, sem ég hef kom-
izt útlendum uppruna, er sú stað-
reyndj að ég er fæddur í húsinu
hans Ola norska, sem er á norðvest-
urhomi Laugavegs og Klappar-
stígs. Aftur á móti sagði einhver
mér fyrir mörgum ámm, að ég hefði
fæðzt austur á fjörðum, svo það get-
ur vel verið, að ég hafi eitthvað
ruglazt í þessu. Eitt er víst, að ég
var skírður hér í Reykjavík og átti
að heita Guðlaugur Oskar, en prest-
urinn var víst eitthvað utan við sig í
það skipti og skírði mig Gunnlaug
Oskar. Þessu var ekki veitt eftirtekt
í tæka tíð og nokkrum ámm síðar,
þegar átti að leiðrétta nafnbrenglið,
neitaði viðkomandi prestur að gera
það. Þannig fékk ég nafnið Gunn-
laugur. Eftir á er ég ánægður með
það, því mér þykir Gunnlaugur fal-
legra en Guðlaugur. Yfírleitt þykja
mér gömul íslenzk mannanöfn
miklu fallegri en nöfn af erlendum
uppmna og mér er það gleðiefni að
svo virðist sem sá smekkur breiðist
út hér á landi. Óskarsnafnið hef ég
reynt að losna við, það er útlent og
mér finnst. það leiðinlegt.
Schevingsnafnið fékk ég frá fóstra
mínum. Líklega er það erlent að
uppruna, ég veit það ekki.
En við vomm að tala um Seyðis-
fjörð og nú ætla ég að segja þér
smásögu af síldinni. Þegar ég var
austur á Seyðisfirði í gamla daga og
verið var að pækla sfld á planinu á
haustin, kom það stundum fyrir að
einhverjir bíræfnir náungar fundu
upp á því að taka eina saltsíld úr
tunnu og reyna að
smakka á vömnni.
Þetta þótti vondur
matur, réttara sagt
óætur, en það var nú
einu sinni á allra vit-
orði, að sfldin var eft-
irsótt vara sem auðvelt var að selja.
En flestum eða öllum var þó hrein
ráðgáta, hvemig fólk úti í löndum
gat litið á sfldina sem mannafæðu.
Ég man eftir því, að á einum yndis-
lega fögmm haustdegi voram við
nokkrir sfldar- og eyrarkarlar sam-
an komnir úti á Massa og pækluð-
um þar sfld og bættum á tunnur.
Það var kominn kaffitími og við
settumst undir húsgaflinn á salt-
geymslunni, tókum fram kaffið og
létum fara vel um okkur. Feit og
stór sfld lá á hreinum tunnubotni og
hafði einhver skorið úr henni lítinn
bita. Þama var líka fiskhnífur og
var hann merki þess, að hver sá,
sem þangað kæmi mætti njóta góðs
af krásinni.
Svo byrjuðum við að tala um hina
stóm ráðgáfu lífsins: síldina.
„Heyrðu, Júlíus,“ sagði einhver í
hópnum. „Einu sinni áztu heila sfld,
fáðu þér nú bita.“ „Ne, ekki ég,“ svar-
aði JúMus, „en það er rétt, ég át einu
sinni sfld. Eg gerði það bara vegna
veðmáls, en það geri ég ekki aftur.
Þið getið sjálfir étið helvítis sfldina,
ekld ætti hún að drepa ykkur.“
Ég sá að Guðlaug fóstra mín var
á leiðinni með kaffið handa mér, ég
ætlaði heim í kaffitímanum, því að
ég bjó þarna rétt hjá, en fóstra mín
vildi spara mér ómak, svo ég gæti
hvílt mig, meðan kaffið var á leið-
inni. Jón Erlendsson, sem var beyk-
ir og í þetta sinn settur verkstjóri,
hélt áfram að vinna, sagðist vera of
latur tfl að hvfla sig, kaffið gat beð-
ið. Jón var mjög vinsæll meðal
fólksins, hann var skemmtilegur og
talaði hátt. I fiskbreiðslu ræsti hann
mannskapinn út á morgni. Það var
venjulega nóg, að hann ræsti í einu
húsi, því þá heyrðist það í öllum hin-
um. Éóstra mín afhenti mér kaffið,
það var nóg brauð með og aukasyk-
ur, ef með þyrfti. Svo sneri hún sér
að Jóni Erlendssyni og spurði frétta
af sfldinni. „Já, nú fá þeir sfld í
kjaftinn, Rússarnir," sagði Jón,
„þeir éta þetta allt saman á einum
degi.“ Fóstra mín leit yfir tunnurað-
imar á bryggjunni og sagði svo með
andagt: „Osköp á fólkið í útlandinu
bágt að þurfa að leggja sér þetta til
munns. Já, því segi ég það. Mikið
má nú fólkið vera guði þakklátt fyr-
ir að eiga heima hér í þessu bless-
aða landi, þar sem allir hafa eitt-
hvað að borða og enginn þarf að
nærast á sfld.“ „Þykir þér sfldin
vond, Guðlaug mín?“ spurði Jón Er-
lendsson. „Æjá,“ svaraði fóstra mín,
„þetta er hálfgert óæti, brimsalt,
ekki skil ég hvernig fólk fer að
borða þetta, en blessaðar kindurnar
em fegnar að fá þetta með heyinu á
vetuma. Svo hef ég heyrt að danskt
fólk norður á Akureyri hafi borðað
sfld, en það er líklega eitthvað orð-
um aukið, mér hefur aldrei verið illa
við danskt fólk og ekki skal ég segja
neitt misjafnt um það.“
Jón Erlendsson sagði, að nú
hefðu strákamir líklega svikizt um
að hafa pækilinn nógu sterkan á
sfldinni. „Ég hef alltaf sagt, það er
ekki nóg að kartaflan mari í hálfu
kafi í pæklinum, hún á að fljóta eins
og korkur, heyrið þið það strákar,"
kallaði Jón, „eins og korkur. Þeir
skála í íslenzkum síldarpækli, Rúss-
amir, og sterkur skal hann vera, því
þeir em engin pelaböm, piltamir
þar til lands.“
M.
HELGI
spjall
Landsvirkjun hefur
unnið ákaflega þarft verk með
hinni miklu skýrslu um umhverfi
og umhverfisáhrif Fljótsdals-
virkjunar, sem fyrirtækið gaf út
fyrir skömmu og verður vafa-
laust grundvallarplagg í umfjöll-
un Alþingis um þingsályktunar-
tillögu rfldsstjórnarinnar. I formálsorðum Friðriks
Sophussonar, forstjóra Landsvirkjunar, kemur
fram, að þótt fyrirtækið telji Fljótsdalsvirkjun und-
anþegna mati á umhverfisáhrifum hafi það engu að
síður ákveðið að láta gera skýrsluna „í samræmi við
kröfur þær, sem gerðar em til frummatsskýrslu í
lögunum um mat á umhverfisáhrifum".
Þetta jákvæða viðhorf Landsvirkjunar til um-
hverfismála kemur ennfremur fram í .þessum orðum
Friðriks Sophussonar í formála skýrslunnar:
„Nefna má, að samkvæmt umhverfisstefnu Lands-
virkjunar vill fyrirtækið, að allar upplýsingar um
áhrif framkvæmda liggi íyrir áður en í þær er ráð-
izt. Viðhorf almennings til náttúruverndar og um-
hverfismála eru sífellt að breytast og nokkur tími er
liðinn frá því að framkvæmdum við Fljótsdalsvirkj-
un var frestað árið 1991. Aðdragandi virkjunarinnar
var langur og hugmyndir og útfærslur hafa tekið
vemlegum breytingum í tímans rás.“ Undir þessi
orð Friðriks Sophussonar er fyllsta ástæða til að
taka.
I skýrslu Landsvirkjunar hefur verið safnað sam-
an gífurlegu magni upplýsinga. Yfirleitt em þær
upplýsingar settar fram á hlutlægan hátt, þótt
stöku sinnum megi greina leiðandi tón eins og á bls.
62, þar sem segir: „í umræðum um Eyjabakka-
svæðið virðist gengið út frá því, að þar ríki stöðugt
ástand, sem vara muni um aldur og ævi. Því fer
fjarri. Þetta svæði er og hefur verið undirorpið
vemlegum breytingum á liðnum áratugum og öld-
um og svo mun enn verða, einkum eftir að lónið við
jökuljaðarinn fyllist og aurburðar fer að gæta meira
á gróðurlendinu neðan við Hraukana.“
Hver hefur haldið þessu fram? Hverjum dettur í
hug að þetta svæði fremur en önnur svæði á íslandi
verði óbreytt um aldur og ævi?!
Mikilvægi skýrslu Landsvirkjunar er ekki sízt
það, að hún sýnir glögglega þær gífurlegu fram-
kvæmdir, sem framundan em við Fljótsdalsvirkjun,
ef fram fer sem horfir. Opinberar umræður hafa
fyrst og fremst snúizt um Eyjabakkalón. En það er
fleira, sem gerist á þessu svæði norðan Vatnajökuls
verði Fljótsdalsvirkjun byggð. Auk Eyjabakkalóns,
sem rætt hefur verið í þaula, er ljóst, að Eyjabakka-
stífla verður mikið mannvirki. Hún verður hvorki
meira né minna en 3,6 km að lengd og meðalhæð
hennar verður um 11 metrar. Þetta mikla mann-
virki mun því setja svip á umhverfi sitt ekki síður en
lónið sjálft.
En auk Eyjabakkalóns og stíflunnar verða miklar
framkvæmdir beggja vegna lónsins. Við vesturenda
Eyjabakkastíflu verður Hafursá veitt í lónið og til
þess þarf að grafa skurð, sem er 1,4 km að lengd.
Við Grjótá verða bæði byggðar stíflur og þar með
lón og grafnir skurðir, sem verða um 2,2 km að
lengd. Við Hölkná verður byggð stífla, þar myndast
lón og þar verður grafinn tæplega kflómetralangur
skurður. Við Laugará verður stíflað og þar myndast
lón. Þessar framkvæmdir kalla að sjálfsögðu á mik-
ið jarðrask á þessu svæði með tilheyrandi mann-
anna verkum.
Hinum megin Eyjabakkalóns er ekki síður stefnt
að miklum framkvæmdum. Þar er nú gert ráð fyrir
svokallaðri Sauðárveitu eða Hraunaveitu minni en
hugmyndir eru um enn meiri framkvæmdir, sem
ganga undir nafninu Hraunaveita meiri. Með Sauð-
árveitu verður vatni úr Ytri-Sauðá, Innri-Sauðá,
Grjótá og Kelduá veitt með stíflum og skurðum yfir
í Eyjabakkalón. Ytri-Sauðá verður stífluð og verður
mesta hæð þeirrar stíflu 12 metrar. Frá Sauðár-
vatni verður grafinn rúmlega tveggja kflómetra
langur skurður sem veitir vatni til Grjótár. Skurð-
urinn verður sex metrar á breidd og allt að 10
metra djúpur.
Þegar kemur að Grjótá verður farvegur hennar
dýpkaður og víkkaður og eftir honum grafinn 600
metra langur og 6 metra breiður skurður, sem veit-
ir vatninu í Grjótárvatn, en þaðan verður grafinn
900 metra langur skurður yfir í Hellukvísl og þaðan
rennur það í Kelduá. Sú á verður stífluð og þar
myndast lón og þaðan verður enn grafinn skurður,
sem verður um tveggja kflómetra langur að upptök-
um Kofakvíslar. Samtals verða skurðir á þessu
svæði því tæplega 6 kflómetrar. Þeir munu setja
svip á umhverfi sitt ekki síður en lón og stífiur.
Éramkvæmdunum fylgir samkvæmt þessu mikill
uppgi-öftur, sem koma þarf fyrir, og er gerð grein
fyrir því, hvernig það verður gert, og sömuleiðis
mikil efnistaka, enda er sérstakur kafli um efnis-
námur og haugstæði. Þá er gert ráð fyrir töluvert
REYKJAVIKURBRÉF
Laugardagur 27. nóvember
umfangsmikilh vegagerð, að hluta til hafa þeir veg-
ir þegar verið lagðir en að nokkm leyti þarf að
bæta við vegum. Gert er ráð fyrir vinnubúðum á
fjórum stöðum og verða þær fýrir á bilinu 50-150
manns hverjar um sig.
Af þessari stuttu upptalningu úr skýrslu Lands-
virkjunar má sjá um hve viðamiklar framkvæmdir
verður að ræða verði ráðizt í Fljótsdalsvirkjun eins
og allt bendir nú til eftir íyrri umræðu um þings-
ályktunartillögu ríkisstjómarinnar á Alþingi. Það
er vissulega rétt, sem fram kemur í skýrslunni og
fylgiskjölum hennar, að Landsvirkjun hefur alltaf
gengið mjög vel frá virkjunarstæðum en það breyt-
ir ekki því að þetta svæði norðan Vatnajökuls mun
gjörbreytast við þessar framkvæmdir, jafnvel þótt
mikil áherzla verði lögð á að ganga vel og snyrti-
lega frá öllu því, sem gert verður.
En skýrsla Landsvirkjunar leiðir berlega í ljós,
að stefnt er að enn meiri framkvæmdum. Þar segir
m.a. um Hraunaveitu meiri: „Landsvirkjun hefur
látið kanna breytta tilhögun Hraunaveitu til þess
að ná meira vatni af Hraunum til Fljótsdalsvirkj-
unar en unnt er með Sauðárveitu... í því skyni hafa
Orkustofnun og Landsvirkjun staðið fyrir rann-
sóknum á Hraunasvæðinu á undanfómum árum...
Þessi tilhögun þar sem gert er ráð fyrir meiri veit-
um af Hraunasvæðinu en með Sauðárveitu kallar á
meiri miðlun í Eyjabakkalóni vegna aukins að-
rennsMs til virkjunarinnar."
Hraunaveita hin meiri mundi stækka Eyja-
bakkalón um 3,3 ferkflómetra. Hins vegar er ljóst,
að Landsvirkjun yrði að leggja þessa tilteknu
framkvæmd undir lögformlegt umhverfismat
vegna þess, að virkjunarleyfíð frá 1991 gerir ráð
fyrir Sauðárveitu eða Hraunaveitu minni.
Miðað við þessa framkvæmd mundi orkugeta
Fljótsdalsvirkjunar aukast úr 1390 GWh í um 1700
GWh á ári. Ekki veitir af vegna þess, að í skýrslu
Landsvirkjunar segir: „Náist samningar um stór-
iðju á Reyðarfirði er í yfirlýsingunni frá 29. júní
1999 mörkuð sú stefna að orka Fljótsdalsvirkjunar
verði nýtt til þeirrar starfsemi. NORAL-verkefnið
nær aðeins til álvers með 120.000 tonna fram-
leiðslugetu á ári sem síðar yrði e.t.v. stækkað í
a.m.k. 360.000 tonna framleiðslugetu.“
Þá yrði álverið á Reyðarfirði orðið risaálver á ís-
lenzkan mælikvarða. Þessi yfirlýsing bendir hins
vegar ótvírætt til þess að af hálfu stjórnvalda sé
alla vega haft í huga að stórauka álframleiðslu á
Reyðarfirði og þá væntanlega að byggja nýjar stór-
virkjanir á þessu svæði. Fljótsdalsvirkjun kann því
að vera einungis fyrsta skrefið á braut uppbygg-
ingar mikilla virkjana á Austurlandi. Sá er þó mun-
ur á slíkum virkjunum og Fljótsdalsvirkjun að mið-
að við óbreytt lög um mat á umhverfisáhrifum
verða aðrar virkjanir á þessu svæði að fara í lög-
formlegt umhverfismat.
Það er hins vegar alveg nauðsynlegt að ríkis-
stjórnin upplýsi á Alþingi í umræðunum nú hvað í
þessari athugasemd Landsvirkjunar felst og hvaða
áform em uppi um frekari virkjanir á þessu svæði
og þá jafnframt hvort að því sé stefnt að fella hug-
myndir um stækkun álvers á Reyðarfirði inn í
hugsanlega samninga við Norsk Hydro.
Það styður enn þá skoðun, að frekari fram-
kvæmdir kunni að vera fyrirhugaðar á þessu svæði,
að í skýrslu Landsvirkjunar segir: „Af ofangreindu
er ljóst, að verði ekkert virkjað í jökulsánum norð-
an Vatnajökuls mun það rýra ónýtt vatnsafl lands-
ins, sem hagkvæmt er talið að virkja um 40%, og
þetta er einna hagkvæmasti hluti þessarar van-
nýttu auðlindar landsins. Þá virðast fáir og smáir
virkjunarkostir eftir á Austurlandi og því er ólík-
legt að orkuvinnsla vatnsaflsvirkjana muni í náinni
framtíð nýtast þessum landshluta til uppbyggingar
atvinnulífs. Það mun einnig hafa vemleg efnahags-
leg áhrif íyrir þjóðfélagið í heild, þ.e. draga mun úr
hagvexti og atvinnusköpun."
Það er nauðsynlegt að þetta liggi skýrt fyrir
vegna þess, að textinn í skýrslu Landsvirkjunar
gefur til kynna að það megi jafnvel afskrifa svæðið
norðan Vatnajökuls, sem hluta af hinu ósnortna
víðerni á hálendi Islands, sem þjóðinni hefur þótt
nokkru skipta að varðveita af margvíslegum ástæð-
um.
mmmmmmmmm i skyrslu lands-
Viðbrögd virkjunar segir um vinnu-
brögð við gerð skýrslunnar:
„Vinnu við skýrsluna hefur verið eins háttað og um
venjulegt mat á umhverfisáhrifum væri að ræða í
samræmi við lög nr. 63/1993 þó svo að ekki hefði
verið ákveðið í upphafi á hvern hátt skýrslan yrði
kynnt... Vinna við skýrsluna miðaðist í upphafi við
þá tilhögun, sem leyfi ráðherra var fengið fyrir...
Gerð var samantekt og lýsing á þeirri virkjun og
var hún send til 30 umsagnar- og hagsmunaaðila í
júlí 1998.“
Athyglisvert er að skoða viðbrögð þessara aðila
en þau koma m.a. fram í fylgiriti með skýrslunni.
Áki Ármann Jónsson veiðistjóri segir í bréfi til
Landsvirkjunar 1. september fyrir rúmu ári:
„Skilja má af bréfi ykkar að hér sé ekki um að
ræða fullgilt mat á umhverfisáhrifum. Veiðistjóra-
embættið mun því ekki geta innt þessa vinnu af
hendi við þær aðstæður og þau tímamörk, sem
embættinu er gefið í bréfinu, en er reiðubúið til
samstarfs ef Landsvirkjun ræðst í fullgilt mat á
umhverfisáhrifum Fljótsdalsvirkjunar.“
Stefán Thors, skipulagsstjóri ríkisins, segir í
bréfi 13. ágúst 1998: „Ef stjórn Landsvirkjunar
tekur ákvörðun um að óska eftir formlegu mati á
umhverfisáhrifum Fljótsdalsvirkjunar samkvæmt
lögum nr. 63/1993 þrátt íyrir framangreint leyfi til
framkvæmda og lýsir því yfir að fyrirtækið muni
hlíta niðurstöðu úrskurðar þar um mun Skipulags-
stofnun yfirfara drög að frammatsskýrslu og veita
leiðbeiningar um efnistök eins og venja er til.“
Jónas Þór Jóhannsson, sveitarstjóri Norður-
Héraðs, segir í bréfi til Landsvirkjunar 7. septem-
ber á síðasta ári: „Meirihluti hreppsnefndar lýsti
sig fylgjandi að framkvæmdin fari í umhverfis-
mat.“
Samvinnunefnd um svæðisskipulag miðhálendis
íslands sendir bréf 7. september 1998 þar sem seg-
ir: „Samvinnunefndin telur eðlilegt að unnið sé
formlegt mat á umhverfisáhrifum vegna fyrirhug-
aðrar Fljótsdalsvirkjunar.“
Stjórn Náttúmverndar ríkisins segir í bréfi 28.
september 1998: „Stjórn Náttúruverndar ríkisins
fagnar því að stjórn Landsvirkjunar hefur ákveðið
að láta vinna mat á umhverfisáhrifum Fljótsdals-
virkjunar og telur eðlilegt að matsskýrslan verði
lögð inn til Skipulagsstofnunar til formlegrar af-
greiðslu."
Eftir að hafa fjallað nokkuð um efnisþætti máls-
ins segir Sveinn Runólfsson landgræðslustjóri fyrir
hönd Landgræðslu ríkisins: ,Á þessu stigi málsins
leggur Landgræðslan ekki mat á fyrirhugaðar
virkjunarframkvæmdir né þá röskun á gróðurfari,
umhverfi og náttúru er mun fylgja þeirri fram-
kvæmd. Það bíður væntanlegrar umhverfismats-
skýrslu. Að henni fenginni mun Landgræðsla ríkis-
ins ennfremur skera úr um hvort þær rannsóknir
er að baki skýrslunni munu liggja verði fullnægj-
andi fyrir Landgræðsluna til að byggja sínar álits-
gerðir á eða hvort frekari rannsókna verði þörf.“
Ferðafélag Fljótsdalshéraðs segir í bréfí 6. októ-
ber 1998: „Ferðafélag Fljótsdalshéraðs fagnar auk-
inni umræðu um mat á umhverfisáhrifum vegna
Fljótsdalsvirkjunar. Félagið hefur ekki legið á
þeirri skoðun sinni að slíkt mat ætti skilyrðislaust
að fara fram og lögformlega leið.“
Bæjarstjórn Austur-Héraðs segir í bréfi 7. októ-
ber 1998: „Sveitarstjórn Austur-Héraðs telur nauð-
synlegt að fram fari lögformlegt mat á umhverfis-
áhrifum Fljótsdalsvirkjunar.“
Sveitarstjórn Fljótsdalshrepps segir í bréfi 19.
október 1998: „Sveitarstjórn Fljótsdalshrepps vís-
ar til fyrri afstöðu varðandi lögformlegt umhverfis-
mat sem hún telur gmndvallaratriði (við) fyrirhug-
aða Fljótsdalsvirkjun og framkvæmdir henni til-
heyrandi."
Náttúravernd ríkisins segir í bréfi 9. september
1998: „Það er von stofnunarinnar að skýrslan fari í
lögformlegt mat á umhverfisáhrifum."
Þessar tilvitnanir í fylgirit með skýrslu Lands-
virkjunar sýna, að fyrirtækið hefur fengið þau við-
brögð frá fjölmörgum aðilum, sem leitað var til fyr-
ir ári vegna vinnu við skýrsluna, að setja ætti
Fljótsdalsvirkjun í lögformlegt umhverfismat, þótt
þess sé ekki sérstaklega getið í skýrslunni. Sér-
staka athygli vekur hvað sú krafa kemur frá mörg-
um aðilum á Austurlandi og hafa þó ekki allir verið
tilgreindir.
Virkjun
og ferða-
þjönusta
í SKÝRSLU LANDS-
virkjunar um áhrif virkjun-
arinnar á ferðaþjónustu
segir: „Öll þessi gögn og
upplýsingar benda til þess
að virkjanir á þessu land-
svæði muni ekki leiða til samdráttar í ferða-
mennsku, hvorki á landinu í heild né á virkjunar-
svæðinu. Þvert á móti benda flest rök til þess að
bættir vegir muni geta hleypt nýju blóði í ferða-
mennsku á svæðinu og skipta þar ekki sköpum þau
mannvirki, sem fyrirhuguð em, og tilheyrandi
breyting á ásýnd landsins.11
Og Landsvirkjun segir ennfremur: „í umræð-
unni um þróun ferðamennsku hér á landi hefur því
m.a. verið haldið fram, að mannvirkjagerð á há-
lendinu geti skaðað ímynd íslands, að hún muni
draga úr aðdráttarafli þess sem ferðamannalands.
Byggist þetta m.a. á þeim skoðun, að ferðamaður
framtíðarinnar muni vera sér mjög meðvitandi um
umhverfismál. Þetta er ekki dregið í efa en allt
bendir hins vegar til þess, að ferðamaður framtíð-
arinnar muni þrátt fyrir aukna vitund um vernd
umhverfisins fara fram á góðar samgöngur, fjöl-
breytta gistiaðstöðu og ítarlegar upplýsingar og
leiðbeiningar. Samvinna aðila orkuöflunar og ferða-
þjónustu um bættar samgöngur og uppbyggingu á
aðstöðu og upplýsingamiðlun geti farið saman og
byggt upp öfluga og fjölbreytta ferðaþjónustu eins
og dæmin sanna.“
Á fundi, sem Landsvirkjun efndi til á Austur-
landi 22. ágúst á síðasta ári með fulltrúum um-
hverfis- og náttúmverndarsamtaka á Austurlandi,
ferðaþjónustu, bænda og atvinnuþróunar, kom eft-
irfarandi fram samkvæmt fundargerð, sem Lands-
virkjun birtir í fylgiriti með skýrslu sinni: „Karl
Ingólfsson kvaðst stunda ferðaþjónustu og sagðist
leggja áherzlu á að selja hana dým verði. Eftir-
spurn eftir þeirri þjónustu byggðist á eftirspurn
eftir óspilltri náttúm sem væri í hættu með þeim
áformum, sem hér væru til umræðu. Hann kvaðst
telja það öfgar þegar menn vildu koma í veg fyrir
allar framkvæmdir en taldi óeðlilegt að fara ekki
eftir þeim reglum í einu og öllu, sem gilda um mat
á umhverfisáhrifum. Hann taldi það sóðaskap að
Landsvirkjun þvingaði inn virkjun án þess að tala
við almenning."
Karl Ingólfsson kemur hér að kjama málsins og
jafnframt er sú tilvitnun, sem birt er hér að framan
í skýrslu Landsvirkjunar, ein sú versta sem þar
birtist vegna þess að hún lýsir fullkomnu skilnings-
leysi á grundvallaratriðum þessa máls. Það er að
sjálfsögðu hægt að leggja vegi og brýr og byggja
upp þjónustumiðstöðvar þvers og kmss um hálendi
íslands og aðrar óbyggðir. En þá væmm við ekki
aðeins að eyðileggja landið sjálft heldur líka þá
ímynd hreinleika og ósnortinnar náttúm, sem nú á
tímum er lykilatriði í allri útflutningsstarfsemi
okkar Islendinga, hvort sem við erum að selja ferð-
ir til íslands eða fisk. Það er beinlínis dapurlegt til
þess að vita, að þetta merka fyrirtæki, sem Lands-
virkjun er, skuli afhjúpa með þessum hætti full-
komið tilfinningaleysi fyrir því, sem um er að ræða
varðandi óbyggðirnar.
I þessu sambandi er ástæða til að vekja athygli á
grein eftir dr. Guðmund Hálfdánarson, dósent við
Háskóla íslands, í hausthefti Skírnis, þar sem hann
segir: „Nú virðist hugmyndin um hið sérstaka eðli
íslenzkrar náttúra vera að leysa framfaratrúna af
hólmi, þar sem hinum hreinu, villtu og ótömdu
óbyggðum er stefnt gegn „útlendu“ andrúmslofti
borgarlífsins - þegar Islendingurinn hverfur úr
borginni og nýtur samvista við náttúmna endur-
nýjar hann/hún sitt innsta eðli sem fslendingur.“
mmmmmmmmm lögin um mat á
„Ófrávíkjan- umhverfisáhrifum frá 1993
jpp- rpfrla“ V01’U S6tt ekki SÍZt V6gna
lc6 1 cold samninga okkar um aðild að
EES. Þau byggjast á til-
skipun um þessi málefni, sem Evrópusambandið
hefur sett, en slíkar tilskipanir ber okkur að lög-
leiða á grandvelli EES-samningsins. í skýrslu
Landsvirkjunar segir um áhrif þessara laga á
Fljótsdalsvirkjun: „I tilskipuninni er ekki að finna
ákvæði, sem kveða á um það, hvernig farið skuli
með framkvæmdir samkvæmt leyfum útgefnum
fyrir gildistöku tilskipunarinnar. Um þetta atriði
hafa á hinn bóginn gengið nokkrir dómar Etfrópu-
dómstólsins og má í stuttu máli segja, að dómstóll-
inn hafi komizt að þeirri niðurstöðu að tilskipunin
hafi ekki afturvirk áhrif. í því felst, að hafi formleg
beiðni legið fyrir um leyfí vegna tiltekinnar fram-
kvæmdar áður en tilskipunin öðlaðist gildi sé við-
komandi framkvæmd ekki háð mati á umhverfis-
áhrifum samkvæmt ákvæðum tilskipunarinnar. Til-
skipunin öðlaðist ekki gildi hér á landi fyrr en 1.
janúar 1994 og er því ljóst að leyfi til virkjunar
Jökulsár í Fljótsdal voru þá þegar til staðar.
Ákvæðum tilskipunarinnar verður því ekki beitt
um Fljótsdalsvirkjun.“
Aðalheiður Jóhannsdóttir lögfræðingur, sem átti
þátt í samningu laganna um mat á umhverfisáhrif-
um og stundar nú framhaldsnám í umhverfisrétti í
Svíþjóð, hefur kannað þetta mál sérstaklega ásamt
leiðbeinanda sínum og komizt að allt annarri niður-
stöðu en Landsvirkjun, eins og fram kom í viðtali
Morgunblaðsins við hana fyrir skömmu. Það er al-
veg nauðsynlegt að þingnefndin, sem fjallar um
málið, skoði mjög rækilega rök Landsvirkjunar
annars vegar og Aðalheiðar Jóhannsdóttur hins
vegar í þessu tiltekna máli.
En í þessu sambandi er athyglisvert að kynnast
skoðunum Jakobs Björnssonar, fyrrverandi orku-
málastjóra, á virkjanaleyfum eins og hann lýsti
þeim í bréfi til iðnaðarráðuneytis 2. september árið
1991 en bréf þetta er birt í fylgiriti með skýrslu
Landsvirkjunar. Jakob Björnsson segir þá: „Stofn-
unin (þ.e. Orkustofnun) telur að ráðuneytið ætti að
taka það upp sem almenna, ófrávíkjanlega reglu að
virkjanaleyfí falli sjálfkrafa úr gildi ef fimm ár líða
frá því að leyfi er gefið út án þess, að framkvæmdir
séu hafnar af fullri alvöru að mati ráðherra, eða ef
tilhögun virkjunar er breytt í vemlegum atriðum
frá þeirri, sem leyfið byggðist á. Þurfi þá að sækja
um leyfi að nýju. Kringumstæður breytast það
fljótt að það er undantekning að allar hinar sömu
forsendur séu fyrir hendi að fimm árum liðnum og
leyfísveiting var reist á.“
Þetta sjónarmið Jakobs Bjömssonar er auðvitað
hárrétt og það á svo sannarlega við um Fljótsdals-
virkjun. Þótt Landsvirkjun geti haldið því fram, að
framkvæmdir hafi hafizt við Fljótsdalsvirkjun fyrir
níu árum, var þeim hætt fyrir átta áram. Það er
þess vegna tæpast hægt að halda því fram að þær
hafi hafizt „af fullri alvöra“ og jafnframt er ljóst að
á þeim tíma sem liðinn er hefur tilhögun virkjunai--
innar verið breytt „í veralegum atriðum" frá því
virkjanaleyfi var veit 1991 eins og glögglega kemur
fram í skýrslu Landsvirkjunar. Þau sjónarmið, sem
hinn gamalreyndi fyrrverandi orkumálastjóri lýsti í
þessu bréfi 1991, eiga því mjög vel við í þessu tilviki.
mm^mmmmmm eins og hér hefur
Akvarðanir verið rakið með tilvitnunum
fvrirfram 1 sk^rslu Landsvirkjunar
'A* um Fljótsdalsvirkjun er
tlÖma ljóst, að þær ákvarðanir,
sem nú á að taka, snúast
ekki eingöngu um þá virkjun heldur vísa þær veg-
inn til frekari ákvarðanatöku um stórvirkjanir á
Austurlandi. Þótt einungis væri um Fljótsdals-
virkjun að ræða eru sterk rök fyrir því að virkjunin
fari í mat á umhverfisáhrifum samkvæmt lögunum
frá 1993, þrátt fyrir bráðabirgðaákvæði laganna,
sem þar að auki er umdeilt hvernig beri að túlka.
Þegar við bætist að bersýnilega er stefnt að enn
stærra álveri á Reyðarfirði en nú er til umræðu,
sem kallar' á enn frekari virkjanaframkvæmdir en
nú er talað um, að vísu framkvæmdir, sem yrðu að
óbreyttum lögum að fara í umhverfismat, hníga öll
rök til þess að Alþingi verði við þeirri kröfu, sem
hvarvetna heyrist, um lögformlegt umhverfismat á
Fljótsdalsvirkjun.
Hér er stefnt í framkvæmdir, sem munu gjör-
breyta landsvæðinu norðan Vatnajökuls. Talsmenn
þess að virkjunin fari ekki í umhverfismat segja, að
þessar framkvæmdir muni gjörbreyta lífi fólksins á
Austurlandi. Ekki er það nema í skamman tíma
samkvæmt því, sem fram kemur í skýrslu Lands-
virkjunar. Þar segir um þetta atriði:
„Reynslan hér á landi sýnir, að íbúafjöldi í dreif-
býli og smáum bæjum tekur kipp við stórfram-
kvæmdir en nær undantekningarlaust hefur fólki
haldið áfram að fækka eftir framkvæmdimar. Á
Suðurlandi hægðu virkjanaframkvæmdir á brott-
flutningi fólks í mörgum sveitarfélögum og margir
aðfluttir stöldmðu við að framkvæmdum loknum.
Á Blönduósi náði fólksfjöldi hámarki um lok níunda
áratugarins, þegar framkvæmdir við Blönduvirkj-
un stóðu sem hæst, en fækkaði svo fljótlega aftur.
íbúafjöldinn hefur farið úr 1.100 þegar mest var en
er nú um 970. Áhrif af fólksfækkun í landbúnaði í
Skagafirði og á Norðurlandi vestra ráða meira um
þessa þróun en áhrif Blönduvirkjunar. Flest bendir
til að áhrif virkjunar hafi verið góð fyrir efnahag
íbúanna og líklega væri þar verra ástand nú ef ekki
hefði komið til virkjunar. Reynslan frá Noregi sýn-
ir, að íbúum dreifbýlis fjölgar þar sem virkjað er á
meðan á framkvæmdum stendur og fyrstu árin þar
á eftir. Yfirleitt er íbúaþróunin neikvæð fyrir virkj-
anaframkvæmdir og eftir að nokkurri aukningu er
náð tekur íbúum að fækka á nýjan leik.“
Samkvæmt þessum upplýsingum í skýrslu
Landsvirkjunar er Fljótsdalsvirkjun engin varan-
leg björgun fyrir byggðaþróun á Áusturlandi. Hún
er skammtímaaðgerð, sem skilar einhverju um
tíma, en svo fjara þau áhrif út.
Þegar á allt þetta er litið svo og það að nú er ver-
ið að taka ákvarðanir, sem varða ekki bara næstu
ár heldur alla framtíð, ættu þingmenn að íhuga það
mjög alvarlega hvort ekki sé skynsamlegra að
skapa víðtækari sátt um þetta mál í þjóðfélaginu
með því að Fljótsdalsvirkjun fari í lögformlegt um-
hverfismat. Eins og Morgunblaðið hefur margbent
á erum við íslendingar ekki að missa af neinu með
þvi að fara þá leið. I fyrsta lagi er Ijóst að stefnt er
að því að við verðum sjálfir langstærstu eigendur
að álverinu á Reyðai-firði. Það er áreiðanlega hægt
að fá aðra samstarfsaðila að slíku álveri ef Norsk
Hydro vill ekki bíða. í öðru lagi hefur annað álfyr-
irtæki lýst áhuga á að byggja álver á Reyðarfirði.
Verði niðurstaða umhverfismatsins jákvæð höfum
við engu tapað en ávinningurinn hins vegar sá, að
almennari stuðningur verður við þessar fram-
kvæmdir en ella.