Morgunblaðið - 07.05.2000, Qupperneq 6

6 SUNNUDAGUR 7. MAÍ 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Annarri umferð þingkosninga í fran nýlokið
Ihalds-
menn snúa
vörn í sókn
t^\' BAKSVIÐ
/
Þrátt fyrir að umbótasinnar hafí unnið
sigur í þingkosningum í Iran í febrúar, segir
Magnús Þorkell Bernharðsson, virðist
svo sem harðlínuöflin muni halda áfram
um valdataumana.
AP
íranski þingmaðurinn Fatemeh Karroobi, til hægri á myndinni, kýs í annarri umferð þingkosninganna í Jame-
moskunni í borginni Karaj, vestur af höfuðborginni Tehran.
UMBÓTASINNAR unnu
stórsigur í fyrri umferð
þingkosninga í íran
um miðjan febrúar síð-
astliðinn. Þessi mikli
sigur vakti vonir um að íranskt sam-
félag myndi nú opnast eftir 22 ára
harðstjóm hinna íhaldssömu múslima
og leyfa þegnum sínum meira frjáls-
ræði. Þessi úrslit voru sérstaklega
merkileg fyrir það að þjóðin, þó fyrst
og fremst konumar, nýttu sér lýð-
ræðislegan rétt sinn og kaus á þingið
frambjóðendur sem voru á öndverð-
um meiði við stjómvöld.
Umbótasinnar, undir forystu Mu-
hammad Khatami forseta, höfðu lagt
áherslu á að færa íranskt samfélag í
átt að frjálslyndi og stemma jafn-
framt stigu við ofurvaldi hinna íhalds-
sömu múslima í landinu. Þess vegna
bjuggust Iranir við að jákvæðar
breytingar væru á næstu grösum, að
tekin yrðu upp opin og eðlilegri sam-
skipti við Vesturlönd og þjóðin myndi
njóta aukins félagslegs og persónu-
legs frelsis.
En nú er hún Snorrabúð stekkur.
Aðeins þremur mánuðum eftir þing-
kosningamar hefur vindurinn heldur
betur snúist til annarrar áttar. Stjóm-
málaumræðan í landinu er nú með allt
öðrum hætti og möguleikar á umbót-
um í írönsku samfélagi virðast nú frek-
ar litlir þegar til styttri tíma er lítið.
Spumingin er því ekki lengur hve-
nær umtalsverðar umbætur verða
gerðar heldur hvort þær verði gerð-
ar. Harðlínuöflin og ekki síst hið
svokallaða „Vemdarráð“, sem á að
„vemda“ inntak og markmið isl-
ömsku byltingarinnar frá 1979 og er
æðsta valdastofnun landsins undir
stjóm Ali Khameini, hafa náð að kæfa
helstu raddir umbótasinna á nokkuð
útsmoginn hátt. Þeim hefur ennfrem-
ur tekist að ná völdum í helstu stjóm-
málastofnunum landsins þrátt fyrir
stórtap í þingkosningunum og þannig
náð að gera úrslit kosninganna næst-
um ómarktæk.
Þessi styrking íhaldssömu aflanna
á kostnað umbótasinnanna er engin
tilviljun. Harðh'nuöflin hafa nýtt
hvert tækifæri eftir kosningamar í
febrúar til að klekkja á starfi umbóta-
sinna og gefið til kynna að þau muni
ekki afsala sér völdum fyiT en í fulla
hnefana.
Fyrstu viðbrögð þeirra voru að
beita hryðjuverkum. I mars lamaðist
Saíd Hajjarian, einn helsti hugsuður
umbótasinna, þegar hann varð fyrir
skoti úr byssu liðsmanns úrvalsveit-
arinnar „Vemdarar íslömsku bylting-
arinnar" (VÍB) á götu í Teheran.
Einnig urðu fleiri áhrifamiklir um-
bótasinnar fyrir aðkasti frá liðsmönn-
um VÍB. Dómstólum var líka beitt til
að klekkja á umbótaöflunum. Aðgerð-
ir þeirra urðu enn skipulagðari og
beittari og í apríl fóru þeir að beina
spjótum sínum að fjölmiðlum um-
bótasinna.
Umbótasinninn Muhammað Khat-
ami var kosinn forseti þjóðarinnai-
fyrir um þremur árum og þá náðu
umbótasinnar fyrst umtalsverðum
völdum og tókst að auka ritfrelsi fjöl-
miðla. Á síðustu árum hefur því verið
mikil og merkileg gróska í útgáfu
dagblaða og tímarita í íran. í velflest-
um tilfellum eru þessi blöð eins og
Payam-i Azadi, Fath, og Asr-í Azad-
egan fylgjendur frjálslyndisstefnu.
Þau leggja höfuðáherslu á að opna ír-
anskt þjóðfélag, að eriendar fjárfest-
ingar í landinu verði leyfðar og dregið
skuli úr áhrifum Vemdarráðsins og
hinna löglærðu manna í trúarefnum
(sem oft eru ranglega kaliaðir „klerk-
ar“ í íslenskum fjölmiðlum).
Þessi blöð hafa gjörbreytt allri
stjómmálaumræðu í landinu og er
það ekki síst þeim að þakka að áhrif
umbótasinna hafi farið vaxandi á síð-
ustu áram, eins og vinsældir Khatami
gefa til kynna.
Æðsti dómstóll landsins úrskurð-
aði 27. apríl að loka skyldi stærstu
dagblöðum umbótasinna og fangelsa
helstu forsvarsmenn þeirra. Háskóla-
stúdentar við hina ýmsu háskóla í
Tehran og víðar mótmæltu þessum
aðgerðum. í velflestum tilfellum vora
þessi mótmæh friðsöm og hvorki fjöl-
menn né víðtæk. I sumum tilfellum
bar þó á ólátum. Til dæmis söfnuðust
10.000 manns saman í Sarvestan, réð-
ust að lögreglunni og kveiktu í opin-
beram stofnunum og bílum.
Ihaldsmennimir voru ekki seinir
að nýta sér þetta ástand. Khameini,
formaður Vemdarráðsins, hvatti
fylgismenn sína og sérstaklega hðs-
menn VÍB að bregðast snarlega við
og beita „löglegu" ofbeldi til að berja
á þessum „glæpamönnum“ eins og
mótmælendumir voru kallaðir. Liðs-
menn VÍB létu ekki sitt eftir hggja í
götubardögunum. Enn fleiri umbóta-
sinnar vora fangelsaðir eða urðu fyrir
aðkasti. Þessar aðgerðir vora skýr
skilaboð til umbótaaflanna að reyna
ekki að skapa ófremdarástand í land-
inu sér í hag!
Erfítt að meta aðstæður
eftir lokun dagblaða
Það er mjög erfitt að meta hvað
hefur í raun gerst á síðustu vikum í
íran enda era helstu dagblöðin ekki
lengur gefin út, nema þau sem era á
bandi íhaldsaflanna og ritstjórar
þeirra og blaðamenn í fangelsi. Allt
bendir þó til þess að þessi mótmæli
stúdentanna séu ekki með sama
krafti og þegar stúdentaóeirðir brat-
ust út í landinu sumarið 1999 í kjölfar
lokunar á ýmsum dagblöðuni þá. Þá
bragðust stjómvöld harkalega við og
bældu þessi mótmæli niður á tiltölu-
legum stuttum tíma. Þess vegna er
líklegt að þessi litla þátttaka nú sé
vísbending um að fólk hafi gefist upp
á að beijast gegn stjómvöldum sem
hafi tekist að halda fólki í skefjum.
Vemdarráðið virðist hafa kæft að
mestu alla frjálsa stjómmálaumræðu
í landinu og einnig náð að draga úr
sigri umbótasinna í kosningunum í
febrúar með því að beita þófi og
seinagangi er fylgja skyldi kosninga-
úrshtunum eftir. Þótt umbótasinnar
hafi unnið 148 af 290 þingsætum
(meðan harðlínumenn fengu einungis
35 sæti) á eftir að koma í ljós hvort að
umbótasinnar muni í raun fá öll þing-
sæti sín. íhaldsmenn hafa notfært sér
ýmis klækjabrögð til að koma í veg
fyrir að tilfærsla valdsins gangi eftir
með eðlilegum hætti. Þeir hafa ógilt
úrsht í tólf kjördæmum svo sem í
Bandar Abbas og Khalkhal og þannig
gert úrslitin ómarktæk þar sem um-
bótasinnar unnu sigm\
Samkvæmt írönsku stjómar-
skránni má ekki setja þingið (Majlis)
fyrr en kjör 2Æ þingmanna þess hefur
verið skjalfest. íhaldsmenn hafa náð
að seinka þessu ferli og komið þannig
í veg fyrir að Majlis geti hafið störf.
Ennfremur dró Vemdarráðið það á
langinn að tilkynna hvenær seinni
umferð þingkosninganna færi fram. í
þeim kjördæmum þar sem enginn
frambjóðandi náði meirihluta verður
að heyja nýja kosningu (þar er um að
ræða sextíu og sex þingsæti). Dag-
setning kjördagsins (6. maí) var ekki
tilkynnt fyrr en í lok apríl á sama tíma
og öllum helstu stjómai'andstöðu-
blöðunum var lokað.
Kosningabaráttan stóð því í ein-
ungis tvær vikur og ekki var auðvelt
fyrir umbótaöflin að koma sjónarmið-
um sínum á framfæri án málgagna
sinna. Það er því Ijóst að lokun blað-
anna og tilkynningin um kjördaginn
vora tengd. íhaldsöfhn vildu hrifsa
beittustu ároðursvopnin úr
höndum umbótasinnanna. Þess
vegna er enn óljóst hvort Majlis muni
geta hafið störf þann 28. maí eins og
lög gera ráð fyrir. Umbótasinnar
munu hafa meirihluta á þessu þingi
þrátt fyrir hinar ýmsu og vafasömu
aðferðir stjómvalda. Ihaldsmenn
munu sennilega koma því þannig fyr-
ir að þeir nái allavega 97 þingsætum
og fái þannig þriðjung þingsæta.
Harðlínuöfhn gætu þar með nýtt sér
ákvæði í stjómarskrá íslamska lýð-
veldisins um að ákveðinn lágmarks-
fjölda þingmanna (rúmlega 2/3) þurfi
til þess að þingið sé lögmætt. íhalds-
menn stefna að því að beita málþófi
eða jafnvel mæta ekki á þingfundi því
þá yrði þingið aðgerðarlaust. Það get-
ur því vel verið að sigur umbótasinn-
anna í kosningum í febrúai' verði til
einskis.
Valdabaráttan mun halda áfram í
Iran. Eins og fyrr segir era óeirðim-
ar og mótmælin gegn lokun dagblað-
anna mun vægari en sumarið 1999
sem gefur til kynna að hið pólitíska
andrúmsloft í íran sé gerbreytt.
Harðlínumennirnir hafa nú fram-
kvæðið og standa með pálmann í
höndunum. Ef Khatami og umbóta-
sinnamir láta lokun dagblaðanna og
annarra stofnana viðgangast hafa
harðhnumennirnir unnið sigur. En ef
umbótasinnamir bregðast við á þann
hátt að skapa veralegan óróa í land-
inu geta harðlinuöflin notað tækifær-
ið og handtekið enn fleiri umbóta-
sinna í nafni öiyggis ríkisins.
íhaldsmenn munu því ná yfirhöndinni
hvernig sem umbótasinnar bregðast
við.
Veikburða lýðræði
Atburðfr síðustu mánuði sýna þess
vegna hversu veikburða og takmark-
að lýðræðið er í íran eins og reyndar í
mörgum öðram ríkjum Miðaustur-
landa. í stað þess að lúta vilja þjóðar-
innai' telja íhaldsmennirnir að hlut-
verk þeirra, sem vemdarar bylt-
ingarinnar, sé mikilvægara en
yífr'lýstur vilji landsmanna. Þeir telja
að þeir hafi umboð frá Guði til að
stjóma landinu og rödd Guðs sé
sterkari og valdameiri en atkvæði
meirihluta þjóðarinnar. Staðan í íran
er hka erfið og flókin vegna þess að
Vesturlönd geta lítið gert til að leggja
umbótasinnum hð. Ef Vesturlönd, og
ekki síst Bandaríkin sem íhaldsmenn
kalla Shaytan-i buzurg (Hinn mikli
Satan), fara að blanda sér í þessi inn-
anríksmál írans mun það einungis
gera illt verra. íhaldsmennirnfr
myndu gn'pa það á lofti og hamra á
því að umbótasinnar séu einungis
strengjabrúður vestursins. Umbóta-
sinnamir hafa hins vegar fjöldann á
bak við sig og sennilega vinnur tíminn
einnig þeim í hag. Umbótasinnar
verða því að bíða átekta enda er htið
annað hægt að gera. Spumingin er
hvort aðgerðir hinna íhaldssömu afla
hafi endanlega komið í veg fyrir að
umbætur í Iran gerist með kyrrlátum
hætti eins og fólk vonaði eftir þing-
kosningamar. Ef til vih brestur um-
bótasinna þolinmæði og vilja grípa til
harkalegri aðgerða. Ef slíkt fær að
þróast má búast við blóðugri og of-
beldisfullri borgarastyijöld í Iran.
Staðan í Iran er því miður ekki sér-
staklegavænleg.
Allt bendir til þess að íhaldsmenn
muni halda áfram að stýra landinu
eftir hinúm róttæku og ströngu
trúarhugmyndum Ayatollah heitins
Khomeini. Þeir íhaldsmenn, sem era
við stjórnvölinn nú, komust sjálfir til
valda eftir blóðuga byltingu 1978-9.
Þeir vita því mætavel hvemig bylt-
ingar gerast og einnig hvemig hægt
er að koma í veg fyrir þær. Atburðir
síðustu mánuða sýna ennfremur að
umbótasinnum hefur ekki tekist að
láta kné fylgja kviði. Þeir reyndu að
storka íhaldsmönnunum og vonuðu
að þeir myndu lúta almenningsálit-
inu. En stjómmál í Iran snúast því
miður ekki um hvað þjóðin villheldur
hver hefur valdið og hvemig hann
beitir því. Þrátt fyrir ótrúlegar vin-
sældir hefur Khatami forseta til
dæmis ekki tekist að nýta vinsældir
sínar til þess að tryggja vald sitt í
ýmsum mildlvægum stofnunum
landsins, svo sem VÍB, ríkisfjölmiðl-
unum, lögreglunni, hernum og síðast
en ekki síst í leyniþjónustunni.
Hins vegar virðast íhaldsmennirnir
komnir tii að vera við stjórnvölinn í
Iran. Þeir eru ekki mjög vinsælir
meðal þjóðarinnar en þeir stjóma öll-
um helstu stofnunum landsins. Þrátt
fyrir stórtap í kosningunum hafa þeir
náð að snúa vörn í sókn. Þeir munu
halda áfram að stjóma landinu í sama
anda og á síðustu tuttugu árum. Ef
eitthvað er þá er staða þeirra sterkari
en áður. En úr því að umbótasinnar
náðu ekki völdum með því að beita
friðsælum og lýðræðislegum aðgerð-
um er spurningin því nú hvort þeir
sjái annan kost en að koma á umbót-
um í Iran með aðgerðum sem eru
hvorki friðsælar né lýðræðislegar.
Höfundur kcnnir uútfnmsögu Mið-
austurlanda við Hofstra University í
New York. Hann lauk doktorsprófí í
sögu Miðausturlanda frá Yale Uni-
versity á síðasta ári.

»**£s.'**!
h ******?
■yptr- . ;
BÓK 30%

Tilvalin
stúdentsgjöf
llllf 4 89Ö,
. ■ Umfangsmesta safn
íslenskra og
■ ■ ' erlendra tilvitnana
og fleygra orða
1*^1 jrH sem komið hefur
•ssssf út á íslandi.
Ómissandi
menningarsjóður
á hvert heimili.

n
Mál og menningl
malogmenníng.fsl
Laugavegi 18 • Sími 515 2500 • Sfðumúla 7 • Sfmi 510 2500