Morgunblaðið - 10.11.2000, Síða 43

i
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 10. NÓVEMBER 2000 43 L
UMRÆÐAN
VERNDUN er orðið eitt mest
notaða hugtakið í umræðum um heill
almennings. Allt verði verndað: auð-
vitað náttúran í mjög víðum skiin-
ingi, heilsa fólks og hamingja þess.
Umhverfi, líka í mjög víðum skiln-
ingi, er næsta lykilorðið. Undir því er
raðað næstum því öllu sem er í
kringum okkur: landið, vatnið og
loftið, borg og sveit og næsta lykil-
orðið: Lífríkið. Áhugavert er að rifja
upp hvernig þessi vemdunarstefna
varð til, hvernig hún hefur þróast og
á hvaða villigötur hún er ef til vill að
fara.
Ótti við afleiðingar framfara verð-
ur til á nítjándu öld í ferli iðnvæðing-
ar. Mikið af lögum og reglum, sem
við búum enn nú við, eru ávextir
þessa ótta þótt margar forsendur
hans hafi horfið. Græna stefnan, sem
nú er við lýði, er þó miklu yngri. Vel-
megunarár sjöunda áratugs 20. ald-
ai- hafði ekki eingöngu í för með sér
batnandi lífskjör en einnig aukna
mengun og augljós neikvæð áhrif á
umhverfi sem meirihluti Vestur-
landabúa býr í. Raddir heyrast þá
sem benda á að við slíkt verði ekki
unað en í fyrstu er þaggað niður í
þeim sem óvinum
„framfara". Síðan
myndast samtök sem
berjast með hjálp fjöl-
miðla og kröfugangna
fyrir verndun umhverf-
is. Fyrsta af slíkum að-
gerðum sem heppnast
og vekur heimsathygli
er gerð í San
Francisco: samtökum
blómakynslóðar tekst
að koma í veg fyrir að
hraðbraut sé lögð í
gegnum miðborg hinn-
ar frægu hafnarborgar.
Ahrif þessa fara eins og
eldur í sinu um öll Vest-
urlönd. í kjölfarið er
meðal annars hætt við að leggja
hraðbraut í gegnum Grjótaþorpið og
komið í veg fyrir niðurrif húsa í Bak-
arabrekku. Geta má þess, að margir
höfðingjar og þjóðarstólpar brugð-
ust illa við framferði skrílsins sem
kom í veg fyrir þessar framkvæmdir.
Áhugavert er, að græna stefnan
fæðist í Kaliforníu, ríkasta fylki
Bandaríkjanna, og verður sterkust í
ríkasta hluta Evrópu: í Þýskalandi
og Sviss. Hræðslan er
mest þar sem efna-
hagsþróun hefur geng-
ið lengst og með henni
ágangur manna á um-
hverfi.
Á eftir krökkunum í
flagsandi blómabuxun-
um kemur fylking af
allt annari tegund af
fólki sem tekur við af
þeim er hippatímabil-
inu hnignar. Ekki
nærri eins skrautlegt,
og miklu þurrara, það
liðið. Og eins og allir
vita eru núna haldnar
alþjóðaráðstefnur sem
fjalla með misgóðum
árangri um verndun lofts og vatns á
hnettinúm öllum. Græna stefnan
hefur einnig eignast lausaleiksbörn
sem skjóta upp kollinum þegar verst
á stendur eins og í bestu fjölskyld-
um. Þau skæðustu og dýrustu er
heittrúarhópur pödduvemdara.
Hitamál þeirra er, að nauðsynlegt sé
að vernda allt lífríki, hvað sem er og
hvar sem er. Afmenningur les því í
blöðum, að æskilegt sé, og reyndar
Umhverfi
Þetta nýútsprungna
áhugafólk, segir Björn
Ólafs, telur sig sjálft
hafa óhag af röskun á
núverandi ástandi.
siðferðilega nauðsynlegt, að gera
ráðstafanir til að vernda pöddur sem
enginn vissi einu sinni áður að væru
til. Aðferðin til að koma þessari teg-
und af verndun í framkvæmd bygg-
ist venjulega á því, að búa til sam-
viskubit hjá lesanda sem kann ekki
við annað en að þegja þegar reikn-
ingurinn fyrir kostnaði á þessari
mikilvægu vemdun er lagður fram.
Síðasta dæmið sem ég hef séð um
slíkt, í þýsk-frönsku stöðinni ARTE í
gær, vom heitar umræður um undir-
göng undir hraðbraut, til þess gerð
að jámsmiðstegund nokkur yrði
ekki tmfluð í árlegri ferð sinni um
viðkomandi hérað.
í gamla daga var manni kennt það
í skóla að engin lifandi vera úr dýra-
né plönturíki vildi búa á höfuðborg-
arsvæðinu á íslandi, nema Seltim-
ingar sem hugsa smátt. En nú er
merkileg dýrategund, fyrirgefið, líf-
ríki, þar undir hverjum steini. Ekki
virðist skipta máli þótt bent sé á að
náttúran aðlagi sig og láti ekki skipa
sér fyrir verkum, né heldur að bestu
Pödduverndarar
unnu rolludýrkendur
Björn
Olafs
íbúðahverfin séu á stöðum sem hefur
verið gerbreytt af mannshendi. Ný
tegund af lífríki, sem myndast í
mannabyggð, eins og til dæmis í
garð- eða skógrækt, virðist algjör-
lega óáhugaverð, eins konar undir-
náttúra.
Þessi tegund af vemdunarstefnu
hefur síðan áhrif sem mætti kalla á
ungíslensku perrnð áhrif. Einstakl-
ingar og hagsmunahópar búa til
skarkala í kringum mál, aðallega
framkvæmdir, undir því yfirskini að
þeir séu hliðhollir lífríkisvemdun, á
svæði sem oftast er í nágenni við
eignir þeirra. Mjög algengt er í
háþróuðum nágrannalöndum nú, að
allt í einu vakni ótrúlegur áhugi í ein-
hverju héraðinu á ormum, gæsum
eða öðmm pöddum sem enginn hafði
áður áhuga á nema til að veiða þær
eða nota í beitu. Þegar málið er at-
hugað kemur í Ijós að þetta nýút-
spmngna áhugafólk telur sig sjálft
líka hafa óhag af röskun núverandi
ástands sem er þó lagt fram sem
aukaatriði, næstum því innan sviga.
Yffrleitt fylgir slíkum málum, að þeir
sem hag hafa af breytingu þegja sem
fastast til að verða ekki flokkaðir
sem pöddumorðingjar eða lífríkis-
skemmdarvargar og fylgja þeir því
sínum málum eftir á kafbát. Er ekki
víst að slíkt sé jákvæð lýðræðisþró-
un. En er það ekki aukaatriði? Þeir
sem hrópa hæst í anddyri muster-
anna hafa lengi og með ágætum
stjómað veröldinni.
Höfundur er arkitekt
„Dallas-Shakespeare“
í Borgarleikhúsinu
FYRIR skömmu var
haldinn málfundur í
Borgarleikhúsinu um
íslenskar Shakespeare-
sýningar. Ég gat því
miður ekki sótt þennan
fund þar sem ég var
bundinn við kennslu en
, hef fyrir mér frásögn
Morgunblaðsins af hon-
, um. Sú er skráð af
blaðamanni sem er af
einhveijum sökum ekki
nafngreindur. Af
skýrslu hans, sem ber
hið bráðskemmtilega
heiti „Saklaus meðferð
á Shakespeare", verður
ekki séð að mikil skoð-
anaskipti hafi orðið þama eða menn
rætt það sem er kjarni málsins.
Hver er þá kjarni málsins? Hann
i er í sem stystu máli sá að flestar, ef
ekki allar, sýningar reykvísku at-
vinnuleikhúsanna á verkum Shake-
speares síðustu ár hafa verið list
þessa skálds óviðkomandi. Þetta gild-
ir umfram allt um sviðsetningar Guð-
jóns Pedersen sem mun nú hafa feng-
ið færi á fleiri leikritum Shake-
speares en nokkur annar íslenskur
leikstjóri frá upphafi. Um þessar
mundir gengur útfærsla Guðjóns á
Lé konungi - eða öllu heldur þeim
tætlum sem eftir em af þýðingar-
texta Steingríms Thorsteinssonar
eftir að þeir Hafliði Arngrímsson
hafa farið um hann höndum - fyrir
hálftómu húsi í Borgarleikhúsinu.
Guðjón hefur sem kunnugt er kosið
að hefja starfstíma sinn sem leikhús-
stjóri Borgarleikhússins með því að
fela sjálfum sér að leikstýra stór-
brotnasta harmleik Shakespeares.
Hann ber því tvöfalda ábyrgð á fyrir-
tækinu, sem leikstjóri og leikhús-
stjóri. Það er því ærin ástæða tU að
staldra við og lýsa stuttlega vinnu-
™ brögðum hans eins og þau birtast í
þessari sýningu.
Lér konungur Guðjóns Pedersens
er í sama anda og/yrri atrennur hans
að Shakespeare. I fyrsta lagi er verk-
ið stytt svo hressilega að það er ekki
nema svipur hjá sjón. Nú er þó geng-
ið öllu lengra en fyrr með því að sjálf
atburðarásin er orðin óskiljanleg öðr-
um en þeim sem þekkja verkið fyiir.
AUur þáttur Kordelíu og manns
hennar, Frakkakonungs, hefur sem
sé verið þurrkaður út, m.a. með þeim
+
árangri að sjálfsvíg
KordeUu undir leikslok-
in er án aUs aðdrag-
anda; líkið af henni birt-
ist einfaldlega, eins og
skrattinn úr sauðar-
leggnum, hangandi
uppi í einhveiju ijáfri.
Um þessar aðfarir
mætti skrifa langt mál
sem ég spara mér hér
enda geta menn kynnt
sér „herlegheitin“ í
leikskránni þar sem
textinn er birtur með
styttingum - sem voru
raunar fleiri á þeirri
sýningu sem ég sá.
I öðru lagi er leik-
stjóranum, eins og löngum fyrr, mjög
í mun að búa til sjálfstæðar uppá-
komur eða sýningar inni í sýning-
unni. Lítið dæmi: orð Lés um „nakta
vesalinga" sem eigi sér hvergi hæli í
hríðum og óveðrum, verða honum til-
efni til að láta leikarahópinn tölta
berstrípaðan yfir hálfupplýst bak-
sviðið (sem bendir e.t.v. tU að leik-
stjórinn leggi eiginlega merkingu í
orð kóngsins!) Sýningin er full af
„slap-sticks“, líkamlegum skoptU-
burðum, oft án nokkurra eðUlegra
tengsla við það sem fram fer, t.d.
hendist ein persónan út af sviðinu
hangandi í regnhlíf Kkt og hún sé að
breytast í Mary Poppins. Leikið er á
móti textanum þegar færi gefst:
dæmi um það er þegar þrjóturinn Ós-
vald er látinn segja frá dauða tengda-
sonar Lés, hertogans af Cornwall,
einum örlagaríkasta atburði leiksins,
með kæruleysis- og fyrirlitningarsvip
eins og þetta sé ekkert sem máli
skipti. Erótíkin, sem er í verkinu eins
og undiralda, er dregin fram með
groddalegum frygðarlátum og til-
heyrandi klæðakasti. Notkun tónlist-
areffekta - hljóðmyndar eins og það
er stundum kallað á fínu máli - er
gegndarlaus; sýningin er bókstaflega
útbíuð í alls kyns tónasuði. Stundum
er jafnvel frægum tónverkum mis-
boðið, eins og þegar Ave Maria Schu-
berts er látið hljóma undir hinni
frægu augnstungusenu Glostmjarls.
í leikritinu gerist það að nokkrir
einstaklingar fylgja kónginum, sem
tapar viti eftir vanhugsað valdaafsal í
hendur dætra sinna, út í útskúfun og
niðurlægingu. Það eru einkum Jarl-
inn af Kent, hfrðfífl konungs og Ját-
Leiklist
Hvað heldur Guðjón
Pedersen að Shake-
speare hafí verið að
fara, spyr Jón Viðar
Jónsson, þegar hann
samdi Lé konung?
geir, sonur Glostuijarls, sem dulbýr
sig sem geðsjúkling eftir að faðir
hans hefur látið blekkjast af rógi hálf-
bróður hans, fúlmennisins Játmun-
dar, og rekið hann í útlegð. Hér eru
Játgeiri lagðar til spastískar hreyf-
ingar, rétt eins og slíkt sé einkenni
geðveilu! Tryggðatröllið Kent-jarl er
orðin hrein skrípafígúra með harð-
kúluhatt og regnhlíf, eins og stokkin
út úr teiknimyndasögu. Með þessu
móti verða förunautar Lés eitt all-
sherjar furðuverk, nánast eins og
framlengingar á fíflinu fræga sem
Halldóra Geirharðsdóttir skilaði að
mörgu leyti vel. Þó að „Barbara"
hennar sé ekki nýstárleg, náði Hall-
dóra stundum í skottið á þeirri beisku
tragikómík sem er grunntónn fíflsins,
eini Ijósi punkturinn í sýningunni. En
annars rann hér allt út í stefnulausan
skrípagang, eins og í sumum fyrri
„Shakespeare-sýningum“ Guðjóns
Pedersens (ekld síst Macbeth) þvi að
Guðjón hefur ekki enn áttað sig á því
að Shakespeare er skáld hins blæbr-
igðaríka og margbreytilega í mann-
legu lífi og að leikur andstæðnanna er
grundvallaratriði í list hans.
Vart þarf að orðlengja um það að
leikarar vinna hér fá afrek. Hvert
stóratriðið af öðru lyppast máttlaust
niður: skipting ríkisins, píslargangan
á heiðinni, augnstungan, að ekki sé
minnst á lokaþáttinn. I fæstum tilvik-
um verður sakast við leikarana sem
sumir berjast fyi'ir lífi sínu í spenni-
treyju leikstjórans. Þó verður að
segjast að textakunnátta Péturs Ein-
arssonai' í aðalhlutverkinu var öld-
ungis afleit; ég fullyrði að ekki hafi
nema í almesta lagi 20-30 % textans
komist óbrengluð til skila hjá honum
á þeirri sýningu sem ég sá. En sjálf-
sagt er ekkert grín fyrir leikara að
skila slíku risahlutverki í sýningu
Jón Viðar
Jónsson
sem er aðeins sýnd einu sinni í viku
þannig að leikarar ná aldrei almenni-
legu valdi á henni. Staðsetningar
gera Pétri ekki alltaf auðvelt fyrir;
a.m.k. þyrfti engan smáræðis texta-
leikara til að skila hinni frægu ræðu
Lés á heiðinni (Blow, winds, and
crack your cheeks! Rage, blow .... ),
standandi innarlega á sviðinu, lemj-
andi rennvotum stakki í gólfið allan
tímann. Ég skrifa það varla heldur á
reikning Péturs þó að ekkert verði úr
geðveiki Lés hjá honum. Pétur hefur
lengi verið vaxandi leikari, textameð-
ferð hans verður að vísu seint talin til
fyrirmyndar en að mínum dómi er val
hans í þetta hlutverk misráðið; hann
hefur hreinlega ekki þann styrk og þá
tragísku stærð sem það krefst. Sé lit-
ið yfir flóru íslenskra leikara eru að-
eins tveir menn sem hægt er að
hugsa sér í námunda við Lé konung:
Amar Jónsson eða Þorstein Gunn-
arsson.
Sé þess nú spurt hvort ekki kunni
að leynast í sýningunni einhver leik-
stjómarleg hugsun, sem fari fram hjá
gagnrýnandanum, er því einu til að
svara að hún hefur þá farið framhjá
mér. Ég hef raunar séð allar „Shake-
speare-sýningar" Guðjóns og aldrei
séð þar votta fyrir viðleitni til raun-
hæfrar túlkunar i leikstjóm. Hann
virðist einfaldlega ekki kunna að nýta
eigið hugarflug í þágu skáldskaparins
- eins og t.d. Rimas Tuminas gerir í
að mörgu leyti prýðilegri sýningu á
Kirsubeijagarðinum í Þjóðleikhús-
inu. Við Guðjón sjálfan hef ég einu
sinni átt ítarlegt samtal um þetta efni
með blaðamanni og þá hafði hann
ekki annað fram að færa en almennt
orðaða frasa. Á fyrmefndu málþingi
mun hann hafa lýst þvi yfir að verk
Shakespeares séu eins og hveijar
aðrar „sápuópemr“ og persónulýs-
ingamar út úr Dallas.
En auðvitað er til í dæminu að ■
nafnlaus blaðamaður Mbl. hafi mis-
skilið Guðjón og jafnvel afbakað mál
hans. Því væri best ef hann sæi sér
fært að koma sjálfur fram og skýra
hvað hann var að fara. En hræddur
er ég um að hann yrði þá í leiðinni
spurður nokkurra spurninga um nýj-
asta afrek sitt. Hér em örfá dæmi:
1. Hvers vegna var Frakkakon-
ungur og allur þáttur hans strikaður
út úr verkinu? Telur Guðjón auka-
atriði hvort leikrit hanga saman eða
ekki?
2. Hvers vegna var Jarlinn af Kent
gerður að fígúm? í hvaða skyni var
sýningin fyllt af „kómík“ sem á ekki
neinar rætur í textanum?
3. Var nauðsynlegt að sýna sam-
drátt Játmundar og kóngsdætra með
jafnsvaðalegum tilburðum og þarna
er gert? Telur leikstjórinn að áhorf-
endur myndu annars ekki skilja hvað
er að gerast á milli þessa fólks?
4. Er einhver hugsun á bak við
tónlistamotkun í sýningunni?
5. Hvað heldur Guðjón Pedersen
að Shakespeare hafi verið að fara
þegar hann samdi Lé konung?
Höfundur er leikhúsfræðingur.
Rifjaðu upp Ijúfj
minningar?
mj
við iirinckl,
góðan nial,
góöa þjónustu
og Ijúfíi tónlíst á
HÓTEL
REYKJAVÍ:
SIGTÚN
(íunn.ii IVill lclktii fimmiucl..
IösukI. og hiugíudag
fiú kl. I• > 15 lil 25.00
I'yi'ir hópa aöi.i dag.i

I r>orðt.ipanl;inir í síma oUH 9000