Morgunblaðið - 24.12.2000, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Antik er jjárfesting
Antik er lífistíll
Núí
Síðumúla 34
Ég óska öllum
viðskiptavinum
gleðilegra jóla
ogfarsældar
d komandi ári.
Borghildur Maack
Viktoria Antik • Síðumúla 34 • Sími 568 6076
hvorki meira né minna. Aðalstræti
er ónýtt í núverandi mynd svo hús-
in í Kirkjustræti verða enn mik-
ilvægari fyrir vikið.“
Bókin inniheldur öðrum þræði
byggingarsögu íslendinga?
„Petta er hin jákvæða saga end-
urreisnarinnar. Byggðasafnið að
Skógum er dæmi um það sem vel
hefur tekist til með, þar hefur
Þórður safnvörður bjargað mörg-
um menningargersemum frá glöt-
un.“
Við eigum þá eftir allt saman
merkilega byggingarsögu?
„Það er nú það sem ég er að
reyna að sýna íslendingum fram á!
Hérna er Þingvallakirkja eftir einn
af merkustu forsmiðum nítjándu
aldar, Eyjólf að nafni, algjört lista-
verk. En af því að konungurinn er
að koma skammast þeir sín fyrir
að hafa svarta kirkju og Rögnvald-
ur teiknaði á kirkjuna einhvern
asnalegan turn og síðan var hún
Þeir sem bóka ferðina frá
mánudegi til fimmtudags jyrir
20. janúar, geta tryggt sér
8.000 kr. afslátt á mann.
fypr þ£ báM fyvx 20. jAw*r
Borg hinna þúsund turna, gimsteinn Evrópu, borg töfranna, gullna NTpíPeS
borgin. Það er engin tilviljun að Prag hefur verið nefnd öllum þessum ir
nöfnum, borgin er einstök og á engan sinn líka í Evrópu. Borgin var stærsta | f
og ríkasta borg Evrópu á 14. og 15. öld, menningarhjarta Evrópu, og hún er V , /
ótrúlegur minnisvarði um stórkostlega byggingarlist og menningu. Hér
frumflutti Mozart Don Giovanni óperuna, hér hélt Beethoven reglulega
tónleika, hér sátu Kafka og Einstein við skriftir og Mahler við tónsmiðar. Tékkar hafa notað
tímann vel undanfarin ár og til borgarinnar streyma nú yfir 7 milljónir ferðamanna á hverju
ári enda er hún tvímælalaust ein fegursta borg heimsins. Hradcany kastalinn gnæfir yfir
borgina, hið gamla stjómarsetur konunga allt _____
frá níundu öld
og nú aðsetur forsetaskrifstofu
Havels. Gamla bæjartorgið, tunglklukkan,
Karlsbrúin, Wenceslas torgið, allt eru þetta
ógleymanlegir borgarhlutar. Heimsferðir bjóða
nú einstakt tækifæri til að kynnast þessari
Flng og hótel. Skattarkr. 2.820, ekki innifaldi.
Flug fimmtudaga og
mánudaga í
mars og apríl
ótrúlegu borg. 1 boði em góð 3ja og 4ra stjömu
hótel og spennandi kynnisferðir um kastalann
og gamla bæinn þar sem þú kynnist ótrúlega
heillandi mannlífi á milli þess sem þú eltir
óendanlega rangala gamla bæjarins með
íslenskum fararstjórum Heimsferða.
Heimsferðir
Skógarhlíð 18 • 105 Reykjavík • Sími 595 1000 • Fax 595 1001 • www.heimsferdir.is
máluð hvít. Svona arkitektúr er
hvergi til í heiminum, eins og
kirkjan upprunalega var, hann er
bara smávaxinn. Héma er Bessa-
staðakirkja sem Matthías er búinn
að gera upp 1921 og svo kemst
Guðjón Samúelsson í þetta 1943 og
hreinsar allt innan úr henni og
gjöreyðileggur hana. Síðan fær
Guðjón sjálfur að kenna 'á svip-
uðum hlutum því hér er mynd af
einu af hans fyrstu verkum sem er
mjög fínt, en er ekki svipur hjá
sjón núna eftir að einhver annar
hefur komist í það og lagfært það á
sína vísu. Hérna er Guðspekihúsið
í Ingólfsstræti, glæsileg gotnesk
bygging sem búið er að pakka inn
og eyðileggja. Þá er hérna villa
Ólafs Thors sem er að mínu mati
heimssögulegt meistaraverk, er
með fyrstu funksjónvillum á Norð-
urlöndum en hefur auk þess þau ís-
lensku sérkenni að vera með
hraunáferð. Nemendur úr arki-
tektaskólum myndu gera sér ferð
hingað til að skoða þetta hús ef það
stæði óbreytt, en húsinu hefur ver-
ið sýnt algjört miskunnarleysi. Sig-
urður Guðmundsson teiknaði upp-
haflega þetta hús sem er
meistaraverk."
Forsmiðir
„Helgi Helgason tónskáld er
einn af stærstu arkitektum eða það
sem ég kalla forsmiði, það er mað-
ur sem teiknar húsið, byggir það
og fylgist með því. Það er sem sagt
miðaldafyrirkomulagið, ef það er
steinhús þá fer múrarameistarinn
með sinn hóp og vakir yfir fram-
kvæmdunum þar til búið er að
byggja húsið. Hann vinnur ekki
ósvipað og myndhöggvari og hefur
verkið í hendi sér. Svona maður
var Helgi Helgason, hann var svo
fjölgáfaður að hann var tónskáld
en fólk athugar ekki að hann er
brautryðjandi í íslenskri bygging-
arlist líka, hann er brautryðjandi í
svokallaðri timburklassík. Meist-
araverk hans eru flest horfin, sér-
staklega Amtmannshúsið sem var
rifið fyrir nokkrum árum og Amt-
mannsstígur er kenndur við og
stóð fyrir endanum á þeirri götu en
er nú horfið. Hann er höfundurinn
að Sjálfstæðishúsinu, sem kallað
er, við Austurvöll, sem betur fer er
búið að bjarga því húsi. Eg gæti
talið upp fjölmörg hús sem hann er
höfundur að í Reykjavík, eins og
húsið sem hann byggði yfir sjálfan
sig í Þingholtsstræti, Farsóttar-
húsið, og hver hefur hugmynd um
að hann sé eitt af stórskáldum nít-
jándu aldar? Það má bera hann
saman við Steingrím Thorsteinsson
og hvern sem er! Þetta er dæmi
um það hvernig þessir stórmeist-
arar hafa gleymst. Á Akureyri var
stútfullt af þeim, á Seyðisfirði, á
ísafirði og víðar.“
Var algengt að menn væru bæði
byggingarmeistarar og arkitektar í
senn?
„Ég kalla þá forsmiði. í gömlum
heimildum, til dæmis Biskupasög-
um, er talað um höfuðsmiði Hóla-
dómkirkju sem réðu byggingunni
og seinna þegar komið er fram á
sautjándu öld eru þeir kallaðir for-
smiðir, forsmiður Brynjólfskirkju
er Guðmundur Guðmundsson frá
Bjarnastaðahlíð sem er mjög
merkur listamaður, bæði mynd-
höggvari og arkitekt. Ég tek þetta
nafn upp til þess að sýna að þeir
hafa samskonar hlutverki að gegna
og arkitektar, þeir teikna bara
húsið en hinir ganga alveg frá því.“
Þannig að þessir menn hafa bæði
verið smiðir og arkitektar?
„Miðaldasiðir haldast lengur
hérna vegna ’þess að við tökum
seinna við okkur, en það er ekki
þar með sagt að hér hafi verið tóm-
ir molbúar! Við verðum að athuga
það eins og ég hef bent á í öðrum
bókum að stærstu stafkirkjur,
timburkirkjur á Norðurlöndum,
voru ekki í Noregi eða Þýskalandi,
þær voru á íslandi. Bæði Hóladóm-
kirkja og Skálholtskirkja á miðöld-
um voru langstærstu timburhús á
hinu norræna menningarsvæði. Þá
var steinninn búinn að taka við
annarsstaðar en þessi hús eru
horfin. Það þarf ekki að segja nú-
tímafólki hvernig Island hefur far-
ið, miðaldir voru okkur hagstæðar,
landið er vel gróið og við erum
sjálfstæðir eiginlega alveg fram-
undir siðbót. En það er hvort-
tveggja að meðalhiti á íslandi
lækkar gríðarlega mikið og á átj-
ándu öld fer hann alveg niður í
botn. Skógarnir hverfa eftir því
sem menn fara að ganga á landið
og landið verður fátækara og fá-
tækara. Allan þennan tíma eru ís-
lendingar samt að berjast við að
byggja hús sem hægt er að tala um
sem alvöru arkitektúr, hann er
bara svo smávaxinn. Ég hef lýst
þessu þannig að eyrarrós er alveg
jafnfögur og merkileg og hin stóra
blaðríka rós Miðjarðarhafsins. Það ;
er sama lögmál, bara smærra í
sniðum. Bæði timburhúsaskeiðið
og steinsteypuskeiðið er merkilegt
og á tímabilinu frá því að stein-
steypan heldur innreið sína og
fram á þennan dag gera Islend-
ingar góð hús.“
Málaralist og byggingarlist
En nú víkjum við sögunni dálitla
stund að Herði sjálfum.
„Ég er lærður listmálari," segir
Hörður, „en ætlaði mér að verða
arkitekt og fór í verkfræðideild og
í handíðaskóla til að læra hina list-
rænu hlið. Svo fór ég í einkatíma
hjá arkitekti en þetta var á stríðs-
árunum þegar allt var lokað. Svo
þegar til kom dró myndlistin mig
sterkar til sín. Ég fór út til Kaup-
mannahafnar, Lundúna og Parísar
og var þar í fimm ár, fór suður til
Ítalíu og skoðaði klassíkina og svo
framvegis og málaði eins og vitlaus
maður. En arkitektúr stóð mér
alltaf mjög nærri, svo stofnuðum
við Birting 1955 og hann átti að
kynna það nýjasta í menningar-
málum og þar átti meðal annars að
skrifa um byggingarlist. Þá sögðu
strákarnir við mig, Thor, Einar
Bragi og Jón Óskar, þú ert bestur
af okkur í það svo ég neyddist til
að fara að skrifa um byggingarlist.
Ég byrjaði á að kynna módern-
ismann sem ég sjálfur var að
kynna í myndlist minni. Þegar ég
er búinn að fara yfir þetta vaknar
þessi undarlega og örlagaríka
spurning: Hvað með Island? Á Is-
land ekki neitt? Þá sé ég auglýs-
ingu frá Vísindasjóði og hugsa með
mér að sækja um styrk til að fara í
rannsóknarferð um landið til að at-
huga hvað muni vera til. Við gáfum
Birting út í þrettán ár án nokkurra
opinberra styrkja af neinu tagi.
Svo bara gleymdi ég þessu þangað
til einn daginn kemur inn á mitt
borð bréf frá Vísindasjóði um að ég
sé búinn að fá styrk til að rannsaka
íslenska byggingarlist. Kristján :
Eldjárn reyndist mér haukur í
horni því við vorum byrjaðir að
vinna saman um þetta leyti, mig
grunar að ég eigi styrkveitinguna
Kristjáni að þakka. Þetta endaði
með því að ég varð upptekinn af
þessu í ein sex ár og fór um allt
landið, teiknaði og mældi og skrif-
aði í Birting og byrjaði að skrifa
vísindagreinar. Var kennari, málari
og skólastjóri og vasaðist í ótal
hlutum. Ég fékk akademíska þjálf- i
un hjá Kristjáni og Magnúsi Má
sem lásu þetta yfir hjá mér og ég
fór að birta greinar í vísindaritum.
Árið 1976 hélt ég mína síðustu
stóru sýningu á Kjarvalsstöðum og
stóð allt í einu frammi fyrir þeim
vanda að ég átti tveggja kosta völ.
Ég var búinn að safna að mér
þessu gríðarlega efni og enginn gat
unnið úr því nema ég og ég hélt
áfram að mála eins og vitlaus mað-
ur. Þá stóð ég frammi fyrir því að
velja á milli og ég hugsaði sem svo,
myndlistin blómstrar og það gerir
ekkert til þótt ég hætti að mála en
það er enginn sem nennir að
standa í því að skrifa þessa sögu af
því að hann fær enga peninga fyrir
það. Þannig byrjaði þetta og ég er
búinn að gefa út fjögur bindi, um
Skálholt er ég búinn að gefa út tvö (
bindi, um Hóla eitt bindi og svo er
ég búinn að skrifa í Sögu Islands,
íslenska þjóðmenningu og svo
framvegis. Ég sat í húsafriðunar-
nefnd og þeir báðu mig um að
skrifa eitthvert yfirlitsverk. Menn
sitja í húsafriðunamefnd og vita í
raun og veru ekkert hvað er til og
hvað á að gera. Þetta endaði með
þeim ósköpum að ég hef verið í
fjögur ár að skrifa þessar tvær
bækur og varla litið upp meðan á i
þessu hefur staðið. Þó má með
sanni segja að ég hafi verið að viða
að mér efni í ritin allt frá árinu
1962.“