Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1980, Blaðsíða 72

76
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
seinni tíð af bændum landsins. Er mér næst að ætla, að Grænlendingar hafi
lært notkun þeirra af norrænum mönnum á miðöldum, en dæmi eru um, að
þeir hafi tekið upp áhöld og vinnuaðferðir norrænna manna. Sá ég slíka
gildru á Grænlandi 1977 í grennd við forna rúst í Qordlortoq-dal, og virtist
hún helst vera frá byggð norrænna manna, en einnig voru þar í notkun nýjar
refagildrur af nokkuð annarri gerð.
Sigurður Breiðfjörð lýsir grænlenskum gildrum í bók sinni Frá Grænlandi,
sem kom út 18368, en einkennilegt er, að hann virðist ekki þekkja notkun
slíkra gildra á íslandi og hvetur bændur hér til að setja slíkar skollagildrur,
eins og hann nefnir þær, í landareignum sínum.
Sumarið 1967 skoðaði ég tvær slikar gildrur i landi Hörgsholts í Hruna-
mannahreppi í Árnessýslu. Stendur önnur þeirra á svonefndu Litla-Árfelli en
hin á Húsafelli, sem eru háir klettakambar skammt innan við bæinn. Síðar-
nefnda gildran er mjög heilleg og vel varðveitt og mældi ég hana nákvæmlega.
Þar má gerla sjá, hvernig gildran var notuð, en aðrar slíkar gildrur, sem ég
hefi skoðað og eru þó ekki jafnheillegar, eru á Gildruholti undir Hafnarfjalli í
landi Hafnar í Melasveit og ofan við bæinn á Húsafelli í Hálsasveit.
Ég hef ekki gert gangskör að því að kanna útbreiðslu þessara gildra, en við-
búið er að langflestra þeirra sé getið í örnefnaskrám einstakra jarða, sem
varðveittar eru í Örnefnastofnun Þjóðminjasafnsins. Árið 1964 var send út
spurningaskrá frá Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins þar sem spurt var auka-
lega um slíkar refagildrur og hvað menn kynnu að segja um notkun þeirra.
Bárust svör allvíða að af landinu og reyndust 20 heimildarmenn þekkja gildr-
ur eða leifar þeirra eða þá örnefni, sem ótvírætt benda til að gildrur hafi verið
á þeim stöðum, þótt þeirra sæjust stundum engar leifar nú. Eru þessir staðir
dreifðir um allt land að kalla má, sumir úti við sjó en aðrir inn til landsins,
venjulegast í grennd við bæi eða beitarhús, þar sem menn fóru oft um á vetr-
um. Þannig er óskemmd refagildra á Kóngsbakka í Helgafellssveit og er vitað,
að Pétur Narfason bóndi þar, d. 1909, veiddi síðastur í hana. — í Brokey er
ósködduð refagildra á svonefndu Kollunesi, en þar er einnig örnefnið Gildru-
tangi. — í Kolbeinsstaðahreppi er vitað, að menn veiddu í slíkar gildrur um
miðja 19. öld og þar er örnefnið Gildrubót, þótt ekki sjái stað gildrunnar leng-
ur. — Vitað er, að Jón Guðmundsson í Ljárskógum, alþekkt refaskytta (d.
1944), bjó til slíkar gildrur. — Ofan við veitingaskálann í Flókalundi á Barða-
strönd er mjög heilleg gildra og þær eru einnig þekktar á Látrabjargi. — Þar
sem ysta hús í ísafjarðarkaupstað stóð fyrir sl. aldamót var örnefnið Gildru-
nes, en þar er allt löngu umbreytt nú. — Gildruklettar eru á Vatnsnesi og á
hálsinum vestur af Kornsá í Vatnsdal er örnefnið Gildrumelur, í daglegu tali
kallaður aðeins Gildra. Þar er allmikil grjóthrúga, sennilega leifar gildru, og
Gildruhóll er örnefni uppi á múlanum fyrir ofan Sunnuhlíð í Vatnsdal og á