Bókasafnið - 01.03.1990, Qupperneq 20

Þóra Óskarsdóttir, bókafulltrúi ríkisins
Almenningsbókasöfnin og lestrarárið 1990
Átakgegn ólæsi
Sameinuðu þjóðirnar hafa ákveðið að árið 1990 verði
helgað baráttunni gegn ólæsi. Mikið hefur verið
unnið að þessum málum undanfarna áratugi og um skeið
leit út fyrir að vænta mætti árangurs. Þannig var
þriðjungur mannkyns talinn ólæs í byrjun áttunda ára-
tugarins en fjórðungur nú. Þetta lítur því ekki illa út, eða
hvað? Á árunum 1975-1985 fjölgaði læsum um 35% en
mannkyni öllu um 40%. Ólæsum fjölgar því hvað sem
hlutfallstölur segja og því er spáð að um 912 milljónir
verði ólæsar um aldamót. í ljós kemur að konur standa ver
að vígi en karlar, fimmti hluti karla er ólæs en þriðjungur
kvenna. Þá er talið að yfir 100 milljónum barna gefist ekki
kostur á skólavist. Við þetta bætist að mikil hætta er á því
að margir, sem lært hafa undirstöðuatriði í lestri og taldir
eru með læsum, týni niður kunnáttu sinni vegna bóka-
skorts og æfingaleysis.
í þróuðum löndum hefur ólæsi verið talið óverulegt,
sagt að um 98% fólks, sem notið hefur venjulegrar skóla-
göngu, læri að lesa. Á seinni árum hefur þó komið í ljós að
ekki er allt sem sýnist í þessu efni. Svo kallað dulið ólæsi er
að skjóta upp kollinum á meðal unglinga og fullorðins
fólks. Því er haldið fram að í Bandaríkjunum sé lesskiln-
ingi ábótavant hjá um 50% þjóðarinnar og í Vestur-Evr-
ópu séu þetta um 25%. Talið er að á Norðurlöndum sé
þetta hlutfall 10-20%. í samanburðarrannsóknum á lestr-
arhæfni unglinga í lok grunnskólans hér á landi hefur
komið í ljós að lesskilningur þeirra er fremur slakur að
meðaltali. Það er því engin ástæða til að ætla að ástandið
hér sé miklu betra en annars staðar. Nú er í undirbúningi
alþjóðleg lestrarkönnun í 3. og 8. bekk þar sem prófaður
verður lesskilningur, læsi almennt og að leita upplýsinga í
texta. Könnunin nær til yfir 40 þjóða í öllum heimsálfum
og er ísland eitt afrannsóknarlöndunum. Það hefur verið
rætt um að nota þetta sem almennt könnunarpróf hér á
landi 1991 en lokaniðurstöður verða væntanlegar 1992.
Það þarf ekki að fara mörgum orðum um þau áhrifsem
vaxandi ólæsi getur haft, í þjóðfélagslegu, menningarlegu
og efnahagslegu tilliti. Auk þess eru það sjálfsögð mann-
réttindi að geta lesið, skilið og gert sig skiljanlegan í rituðu
máli.
Hvað er dulið ólæsi?
Hér eru erlendu orðin functional illiteracy þýdd sem
dulið ólæsi. Dulið ólæsi er skilgreint svo að fólk hafi að
vísu lært að lesa en ekki nógu vel til að geta haldið kunn-
áttu sinni við eða haft áhuga á því. Það á erfitt með að
tileinka sér það sem texti hefur að geyma og getur því ekki
lesið venjulegar bækur, tímarit eða blaðagreinar sér til
gagns. Það getur ekki leitað sér að fróðleik og sumir geta
jafnvel ekki lesið stutta texta, s.s. leiðarvísa og skjátexta í
sjónvarpi. Dulið ólæsi er oft ómeðvitað, þ.e. viðkomandi
gerir sér ekki grein fyrir því.
Erlendis og einnig hér á landi hefur það valdið
áhyggjum að nú fjölgar börnum og unglingum sem engan
áhuga hafa á bóklestri. Skýringa hefur verið leitað í ung-
lingamenningu síðustu ára en tónlistin er stór þáttur í
þeirri menningu. í iðnþróuðum löndum hefur fjölgað
mjög ljósvakafjölmiðlum sem flytja nær eingöngu popp-
tónlist og hafa þeir dregið að sér athygli ungs fólks.
Þannig hefur tími til lestrar skerst og áhugi dvínað. Á
sama tíma hefur minni áhersla verið lögð á lestrarkennslu
og kennslu í móðurmálinu. Nú er svo komið að víða er-
lendis eru menn farnir að snúast til varnar með ýmsum
hætti. Bókasöfn bjóða nú fjölbreyttari safnkost en áður
handa fólki sem á við lestrar- og skriftarörðugleika að
stríða og opinberir styrkir til útgáfu léttlestrarbóka, hljóð-
bóka og hljóðtímarita hafa verið auknir. Almennings-
bókasöfnin skipta varla sköpum í þessu máli en þau geta
þó lagt sitthvað af mörkum til þess að hindra eða draga úr
duldu ólæsi og liðsinnt á ýmsan hátt þeim sem eiga við les-
erfiðleika að etja.
Hlutverk almenningsbókasafna
Talið er að Ludvig,Harboe hafi átt stærstan hlut í að
ólæsi var útrýmt hér á landi á seinni hluta 18. aldar og var
það mun fyrr en hjá nágrannaþjóðum okkar. Fyrsta lestr-
arfélagið var stofnað undir lok aldarinnar. Vaxandi áhugi á
menntun, aukin þjóðerniskennd og fróðleiksþorsti al-
mennings leiddi til þess að lestrarfélögum fjölgaði ört á
19. öld. Lög um skólaskyldu voru ekki sett hér fyrr en árið
1907 og voru lestrarfélögin því nokkurs konar skólar fyrir
almenning.
Almenningsbókasöfnin eiga rætur sínar að rekja til lestr-
arfélaganna. f fyrstu lögunum um almenningsbókasöfn,
sem sett voru 1955, var megináhersla lögð á menntunar-
hlutverk bókasafna en í núgildandi lögum stendur að þau
séu „...mennta-, upplýsinga- og tómstundastofnanir
fyrir almenning.11. Samkvæmt yfirlýsingu Menningar-
og vísindastofnunar Sameinuðu þjóðanna (UNESCO)
um almenningsbókasöfn eru þau.....lifandi tæki til efl-
ingar menntunar, menningar og upplýsinga og mikil-
vægar stofnanir til stuðnings við frið og gagnkvæman
skilning milli manna og þjóða. “ og „Hlutverk almenn-
ingsbókasafns er að gefa fullorðnum jafnt sem börnum
möguleika á að fræðast um samtíð sína, halda áfram að
afla sér menntunar og fylgjast með framförum í vísindum
og listum.“
Almenningsbókasöfnum ber því skylda til að beita sér
gegn ólæsi og þau geta gert ýmislegt án þess að kosta
miklu til. Þetta er spurning um vilja og áhuga.
í tengslum við IFLA-þingið í París sl. sumar var haldin
ráðstefnan „Public Libraries against Illiteracy“ 15.-19.
ágúst. Ályktun ráðstefnunnar var send IFLA-þinginu og
þar voru fimm af átta atriðum ályktunarinnar samþykkt. í
20
BÓKASAFNIÐ