Dagblaðið Vísir - DV - 04.03.1989, Blaðsíða 19

LAUGARDAGUR 4. MARS 1989.
19
Kurteisi
tungumálsins
- eða af hveiju varð ellin að „ævikvöldi"?
Tungan sjálf er lúmskur áhrifavaki
í lífi okkar mannanna, eða á maður
að segja þjóðfélagsþegna? og getur
með réttum orðum hagað hlutun-
um eftir höfði sínu. Það er ekki
sama hvernig hlutirnir eru sagðir,
ekki er það sama að vera bhndur
eða sjónskertur, mállaus eða
heymardaufur, mella eða gleði-
kona. Einkum nú á tímum ímynd-
ar, „image-making“ ogendalausrar
„umíjöllunar“ á endalausum „vett-
vangi“ er ekki sama hvaða nöfnum
menn og hlutir eru nefndir. í
síauknum mæh er hið daglega mál
nú mótað af fjölmiðlunum og e.t.v.
þess vegna er ahtaf verið að fitja
upp á nýjum og opinberari heitiun
og titlum, reynt er í sífehu að draga
úr áhrifamætti orðanna svo enginn
verði móðgaður. Hið ljóta, illa og
óviðkunnanlega er klætt í búning
þægilegra nafnorða og nafnorða-
nafnorða og ef það nægir ekki til
þá heilla setninga. Það sem í upp-
hafl var kallað lýður varð að al-
þýðu, síðan að „hinum lægst laun-
uðu“ og loks „þeim þegnum þjóð-
félagsins sem undir högg-eiga aö
sækja". í þessari síðustu setningu
er hins vegar sótt í ansi ruddalega
hkingu aftan úr fornum ritum, sem
hefur að vísu misst merkingarmátt
sinn algerlega svo enginn sér nú
lengur fyrir sér öxi reidda á loft
yfir vosbúandi smælingjum.
Með hinum stöðugu framforum
nútímans miðar orðalag hans sí-
fellt að því að gera hlutina þekki-
legri í augum okkar, tungan reynir
að breiða yfir staðreyndir sem að
vísu hafa e.t.v. orðið óskrekkilegri
með þessum sömu framfórum. Elli-
belgir heita ekki lengur gamhngjar,
eru ekki lengur kar-lægir heldur
flagga virðulegri titlum eins og
aldraðir eða eldri borgarar, „þeir
sem komnir eru yfir miðjan ald-
ur“, „þau sem nú njóta áhyggju-
lauss ævikvölds". EUiheimilin eru
sömuleiðis smám saman að hverfa
í fortíðina, nú heita þau dvalar-
heimhi aldraðra eða eru þjónustu-
íbúðir cddraðra sem brátt á sjálf-
sagt eftir að breytast í fullorðinna.
Eftir því sem tíminn líður verður
allt saman meinleysislegra og óá-
kveðnara, konur eru ekki lengur
gefnar mönnum svo geti þau átt
„samfarir góðar“ eins og sagt var
í íslendingasögunum heldur var
síðar gengið að eiga, gengið í hjóna-
band, gengið í það heilaga, gift sig,
kvænst. Nú á dögum er hins vegar
aðeins „flutt inn“, „farið að búa“,
fólk er í sambúð, sambýli, sumir
eru jafnvel bara í sambandi, fólk
er saman, með hvort öðru, ætli
næst komi ekki það að vera nálægt
hvort öðru, hittast stundum, jú, það
er eitthvað á milli þeirra, kannski
eitthvað stórt, sem stækkar og
stækkar þar til allir verða langt
hver frá öðrum. Kona er ekki leng-
ur eiginkona heldur „sambýlis-
kona“ eða bara þetta hræðilega orð
„maki“. Sú sem áöur hét hin heitt-
elskaða varð að ástmey sem varð
að kærustu sem varð að unnustu
sem loks varð bara að „stelpunni
sem hann er með“. Það hefur öfug
verðbólga hlaupið í orðin okkar
samfara fijálslegri og óákveðnari
lifnaðarháttum. „Vægi“ orðanna
„rýrnar“ „að magni“.
Hér er að sjálfsögðu einnig um
að ræða áhrif stofnanamálsins sem
gerir stundarkorn að „magni tíma-
fars“ og skreppitúr að „óaftur-
virkri nálgun staðhæfinga í ljósi
breytts samhengis í staðfærslu.“
En ég nenni hér ekki að fara með
svo augljós leiðindi sem og öll fræð-
ingaheitin og sný mér aftur að hin-
um lúmskari málbreytingum sem
Úr mínu höfði
Hallgrímur Helgason
allar miða að „afsektun" og „af-
ljókkun" hlutanna. Sú mikla synd,
sem tahn var í mínu ungdæmi og
kölluð var „að vera öfugur",
breyttist þó fljótt í „hinsegin" og
hét um skeið sínu eðlilega nafni
„hommi“ áður en aftur var tekið
til að búa til annað betra og út-
varpshæfara, „samkynhneigðir".
Síðan kom „hýr“ sem eflaust á eft-
ir að verða „hlýr“ þó sjálfur spái
ég því að loks komi það að vera
„mannlegur". En þessar breyting-
ar hafa þó að vissu leyti verið til
bóta því hneykslunarorðið öfugur
mun nú varla heyrast lengur. Til
bóta eru sjálfsagt einnig ýmis önn-
ur orð yfir ýmis mannleg „vönt-
unareinkenni". Feitir eiga nú „við
offituvandamál að stríða“, rónar
viö áfengisvandamál, lamaðir eru
„bundnir við hjólastól“. Hergils-
eyjar-fífliö breyttist í fávita og síðar
í það sem í mínu ungdæmi voru
kallaöir aumingjar, síðar vangefnir
og nú þroskaheftir. Þannig urðu
vitlausraspítalar að geðveikrahæl-
um en heita nú því saklausa nafni
geðdeildir. Hvernig væri næst:
lyndisathvörf?
Þjóðfélagslegar breytingar hafa
einnig valdið því að „sveitalýður"
og „sveitamenn" hétu á tímabih
„dreifbýhsfólk“ og síðan einfald-
lega „fólk úti á landsbyggðinni".
Nú eru þessir sömu menn „fólk
búsett utan höfuðborgarsvæðis-
ins“. Og sveitarómagarnir urðu
bæjarblokkarar en eru nú kallaðir
„skjólstæðingar félagsmálastofn-
unar“. E.t.v. eru þessir þjóðfélags-
hópar þó ekki samanburðarhæfir,
ekki frekar en þrælar, hjú, vinnu-
konur, heimihsþjónustur og au-
pair (þetta líka fína franska orð!).
Einnig hefur upplýsingin hjálpað
upp á þröngsýni og fáfræði fortíð-
arinnar. í einhvem tíma voru vilh-
menn Afríku kallaðir blámenn, síð-
an negrar, svertingjar og loks
„Bandaríkjamenn af afrískum
uppruna". Bættar samgöngur hafa
þá gert „óbyggðir" að „öræfum“
og „mið-hálendi“ en vorkunnsemi
gert „tukthús" að „hegningar-
húsum“ að „fangelsum" að „fanga-
heimilum" að „athvörfum fyrir af-
brotamenn“ að „afplánunarmið-
stöðvum". Nauðgari er nú aðeins
„kynferðisafbrotamaður".
Jafnvel hjá „forvörðum“ menn-
ingarinnar, sjálfum listamönnun-
um hafa orðin hlaðið utan á sig
merkingarleysum. Gamla góða
orðið skáld er nú „ljóðskáld" sem
hljómar einhvem veginn meir eins
og það sé að fást við eitthvað, jú
þaö er að yrkja „ljóð“, ekki eitt-
hvert kviðhngsbuh. Sumir kalla sig
þó frekar rithöfunda því þaö hljóm-
ar betur á styrkjaumsóknum,
hljómar meir eins og vinnandi
maður. En það nægir ekki því nú
em það „ritmálshöfundar“ sem
bhva. Listamenn urðu hstmálarar
(ekki múrarar) og síðan myndhst-
armenn sem gera „myndlistar-
verk“ en sumir hafa jafnvel „feng-
ist við myndverkagerð í fleiri, fleiri
ár“ og „sýna afurðir sínar“. List
er ekki lengur list heldur þetta
hræðilega orð „sjónmenntavett-
vangur“.
Þá er fátítt núorðið að listamenn
„frelsist" eða „endurfæðist" né
heldur verða þeir fyrir „andlegum
, uppljómunum". Nei, nú verða þeir
fyrir mismunandi „miklum hug-
hrifum“ eða „vinna úr áhrifum
sem þeir hafa orðið fyrir" eða „nota
þessar hugmyndir sem útgangs-
punkt í sínum verkum“. Fólk er jú
ekki lengur „að mennta sig“ né er
það „í námi“ heldur er það „á
námslánum".
Frægast er þó hve stjómmála-
menn þurfa mest á þessari „merk-
ingarrénun" tungumálsins að
halda, þeim kemur hún best til
nota þegar hylja þarf óþægilegar
skoðanir eða klæða vond mál í
fagran eða a.m.k. hlutlausan bún-
ing. Málin þessi eru skoðuð, að vísu
e.t.v. „ofan í kjölinn", það „má at-
huga“ þau, „vissulega", þau „gætu
komið til athugunar" eða þá að allt
heila klabbið „er hjá ráðherra".
Bráðabirgðalög og launalækkanir
eru „verðstöðvanir", „launafryst-
ing“, efnahagsákvarðanir em
„efnahagsráðstafanir" ef ekki til-
færslur eða samantektir, því ekki
„efnahagsendurbætur“, „betrum-
bætur ríkisstjórnarinnar“?
En sjálf sagan hefur einnig breytt
ýmsum orðum í pólitík, ýmsum
flokkum. Bolsar gengu í Kommúni-
staflokk sem klofnaði í Sósíalista-
flokk og síöan Alþýöubandalag,
Alþýðuflokk og væntanlega Laun-
þegasambandið eða Almennings-
flokkinn. Á sama tíma urðu götu-
slagir og vinnustöðvanir að verk-
fóllum og yfirvinnubanni. Nú eru
það veikindadagar og „ströngustu
reglugerðum hlýtt“ til að „hægja á
starfseminni“. Kröfugöngur urðu
mótmælagöngur og síöan „mót-
mælastöður" eða „undirskrifta-
safnanir". Aðallinn í landinu er því
ekki lengur hinir ríku heldur „íjár-
magnseigendur" eða „breiðu bök-
in“ eða „hinir betur megandi". At-
vinnurekendur ekki „spekúlantar"
eða „fjárglæframenn", því síður
„athafnamenn" heldur „vinnuveit-
endur", ef ekki færendur, þvi ekki
gefendur? Það 'er sjálfsagt ekki
langt aö bíða þess að „launþegar"
verði „launanjótendur".
Það er því ekki að undra að þegar
upp kemur í þessum tíma hinn
ógnvænlegi kynsjúkdómur sem
„kallar menn brott úr þessum
heimi“ er hann ekki kallaður neinu
því nafni sem likist öðrum og fyrri
samnefnurum sínum. Hann er
kallaður AIDS sem er háfræðileg
skammstöfun á læknamáli, orð
sem enginn skilur, hefur ekki þessa
hræðilegu merkingu í sér eins og
„svarti dauði“, „sárasótt", „holds-
veiki" eða „spánska veikin“. Við
veigrum okkur og þeim hinum
sýktu við því sem eðlilegt verður
að teljast.