Dagblaðið Vísir - DV - 08.04.1989, Blaðsíða 14

14
LAUGARDAGUR 8. APRÍL 1989.
Frjálst, óháÖ dagblaö
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PALL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK, FAX: (1)27079, SlMI (1)27022
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJÁLSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Askriftarverð á mánuði 900 kr.
Verð I lausasölu virka daga 85 kr. - Helgarblað 100 kr.
Talmálið á bágt
Fólk gleymir stundum, aö íslenzk tunga skiptist í rit-
mál og talmál. í hvorum þætti um sig er við vandamál
aö glíma. í ritmáli er vandinn að flestu leyti gamalkunn-
ur. Hinir nýju erfiðleikar stafa hins vegar að mestu af
útþenslu talaðra flölmiðla, útvarps og sjónvarps.
í ritmáli hefur lítil breyting orðið önnur en, að af-
þreyingarbókmenntir hafa að nokkru vikið fyrir hlið-
stæðri afþreyingu í sjónvarpi. Hinar lélegu þýðingar og
hráslagalegi prófarkalestur, sem einkenna þessa bók-
menntagrein, hafa því nokkru minni áhrif en áður.
Um leið hefur aukizt notkun annars lesefnis almenn-
ings. Það eru dagblöðin, sem hafa í auknum mæli orðið
að takast á herðar að vera til fyrirmyndar í rituðu máli
á markaði fjöldans. Þau ná til hinna mörgu, sem ekki
sækja málnæringu úr vönduðum fagurbókmenntum.
Á hverjum degi má tína villur úr öllum dagblöðum
og það er gert. Blöðin eru prentað mál, sem liggur
frammi. Fólk getur velt vöngum yfir tökum höfundanna
á máh og stíl. Ef það er gert af sanngirni, verður niður-
staðan, að dagblöðin eru almennt séð á vönduðu ritmáli.
Morgunblaðið hefur áratugum saman verið tekið sem
dæmi um fjólur í íslenzku. Enn þann dag í dag er á því
blaði lögð heldur minni áherzla á prófarkalestur en
gert er á öðrum dagblöðum. Samt verður ekki hægt að
segja, að Morgunblaðið falh á hinu daglega prófi.
Hér á DV hefur frá upphafi verið lagt meira fé í vand-
aðan prófarkalestur en gert er á öðrum dagblöðum.
Ráðamenn blaðsins vilja notfæra sér, að ritað mál felur
í sér biðtíma, er nota má til lagfæringa, sem ekki er
unnt í talmáli andartaksins í útvarpi og sjónvarpi.
Ekki er unnt að segja hið sama um ritmálið, sem birt-
ist á sjónvarpsskjánum. í samanburði við ritmál blað-
anna er það einkar hroðvirknislegt, þótt tími ætti að
vera til lagfæringa. Það verður engan veginn talin góð
auglýsing um þýðingarskyldu á sjónvarpsstöðvum.
Efast má til dæmis um, að íslenzkri tungu sé nokkur
vörn í textanum, sem birtist með afþreyingu og barna-
efni Stöðvar 2. Betra væri að fella þýðingarskylduna
niður eða minnka hana, en koma í staðinn upp skyldu
prófarkalestrar á því efni, sem þýtt er á annað borð.
Minna er fjallað en vert er um ritmál í sjónvarpi,
eingöngu af því að það kemur á skjáinn og fer í miklum
flýti. Fólk hefur ekki mikinn tíma til að íhuga málfar
skjásins á sama hátt og það getur hugleitt málfar dag-
blaðs, sem það hefur fyrir framan sig langtímum saman.
Erfiðleikar ritmálsins stafa þó einkum af, að hefð-
bundin kennsla í málfræði og stafsetningu hefur látið á
sjá í skólum landsins. Um langt árabil hefur ríkt í skóla-
mennsku hin hættulega tízkuhugmynd, að íslenzkunám
eigi ekki að vera staglkennt, heldur skemmtilegt.
Erfiðleikar talmálsins eru þó orðnir sýnu alvarlegri.
Talað mál er með vaxandi hraða að Qarlægjast ritmál.
Sumt fólk hefur vanið sig á að bera aðeins fram fyrri
hluta orða. Aðrir tala ihskiljanlegt khsjumál úr opin-
berum stofnunum. Og málhelti breiðist út óðfluga.
Verst er, að þjóðin hefur í öllu þessu fyrirmynd úr
hinum töluðu Qölmiðlum. Lengi hefur tíðkazt, að plötu-
snúðar noti ekki íslenzka hrynjandi. Og málhelti af
ýmsu tagi er útbreitt, ekki síður meðal „evstu“ frétta-
þula í sjónvarpi en annarra, sem þar koma minna fram.
Fjölgun útvarps- og sjónvarpsstöðva kahar á sameig-
inlegt átak þeirra til varnar réttu talmáh. Það er fyrsta,
annað og þriðja verkefnið í vemdun íslenzkrar tungu.
Jónas Kristjánsson
Exxon Valdez dregið af strandstað í Prince William Sound á miðvikudaginn.
Kirfilega undirbúið
mengunarslys við Alaska
Ekki skorti eindregin fyrirheit
og afdráttarlausar heitstrengingar
um nána aðgæslu og stranga um-
hverfisvernd þegar olía fannst í
jörðu í stórum stfi við Prudoe-flóa
undir Norðurhlíð Alaskaskaga fyr-
ir rúmum tveim áratugum. Mönn-
um var frá upphafi fylhlega ljóst
hve lífríki á landi og legi er við-
kvæmt á þessum norðlægu slóðum.
Rannsóknir voru gerðar og
skýrslur samdar áður en vinnslu-
leyfi var gefið og heimUuð lagning
olíuleiðslu yfir fjallgarðana miklu
og Yukon dahnn á miUi þeirra, frá
Norður-íshafi til Norður-Kyrra-
hafs. Útskipunarhöfn frá suður-
mynni leiðslunnar er Vaidez, áður
einvörðungu bær fiskimanna og
veiðimanna. Á síðustu misserum
hefur farið um olíuhöfnina þar 2,1
miUjón ohufata á degi hverjum,
íjórðungur oUuframleiöslu Banda-
ríkjanna.
Fyrir hálfum mánuði reyndi svo
um munaði á aðgæðsluna og við-
búnaðinn sem heitið hafði verið
fyrir tuttugu árum. En menn gripu
UUlega í tómt. Hvorugu var tíl aö
dreifa þegar mest á reið. Fyrir röð
af handvömmum, mistökum og
vanrækslu hefur orðið mesta ol-
íumengunarslys, sem um getur við
strendur Norður-Ameríku. Og
áhrifanna gætir þegar um aUan
heim. Niðurskurður oUuútflutn-
ings frá Valdez um tæpa tvo þriðju
varð til þess að olíuverð hækkaði
verulega á heimsmarkaði.
RisaoUuskipið Exxon Valdez frá
samnefndu olíufélagi, 302 metra
langur nökkvi, strandaði 24. mars
við ákjósanleg siglingaskilyrði á
BUgh Reef, rækfiega merktu skerti
við sigUngaleiðina um Prince WiU-
iam Sound út úr skeijagarðinum
úti fyrir Valdez. SigUngaleiðin er
þama 10 kUómetrar á breidd og
Exxon Valdez haföi borið sex kfló-
metra til austurs af réttri stefnu til
hafs.
Aö sögn kunnugra manna er
skipið ekki búið öryggisbyrðingi
utan yfir olíugeymunum og olía
flæddi umsvifalaust í sjóinn um
rifur eftir klettana sem það riðlaö-
ist á. Nú reyndi á viðbragðsflýti og
skUvirkni öryggiskerfisins. Það
reyndist í lamasessi.
Pramminn, sem flytja skyldi á
vettvang flotgirðingaefni og önnur
tæki til að hemja ohubrák, var bU-
aður! Komst hann ekki á strand-
stað fyrr en tíu klukkutímum eftir
að olían tók að vella í hafið. TU að
bæta gráu ofan á svart var flotgirð-
ingaefnið af svo skomum skammti
að þaö kom að engu gagni sem
máU skipti.
Annar prammi átti að taka við
olíu úr lekum geymum Exxon
Valdez með dælingu, í kapphlaupi
við lekann í hafið. Hann reyndist
líka gerbUaður og komst ekki í
gagnið fyrr en vika var liðin frá
strandinu.
Menn telja að rúmur fimmtungur
af ohufarmi Exxon Valdes hafi lek-
ið í sjóinn. Það svarar til 41,5 miUj-
óna lítra eða 240.000 olíufata. Af því
hafði hreinsunarUðinu frá Exxon
tekist að ná úr sjónum sem svaraði
4.000 olíufótum fyrstu vikuna sem
það var að verki en sá tími ræður
úrsUtum við árangur í hreinsun
eftir oUuslys.
Erlend tíðindi
Magnús Torfi Ólafsson
Ástandið við Alaskaströnd var
eftir þessu þegar síðast fréttist. Þá
var útbreiðsla ohubrákar orðin
1500 ferkUómetrar. Menguð
strandlengja skiptir hundruöum
kUómetra því þarna í skerjagarðin-
um úir og grúir af hólmum og eyj-
um. Fuglar og sæotrar drepast
unnvörpum í oUunni sem eyðir fi-
tunni úr fiðri og feldi og gerir dýrin
þar með vamarlaus gegn sjávar-
kuldanum. Olíuefian þekur fiömr,
þar sem laxár renna til sjávar, og
safnast í ármynnin. Olíubrákin
liggur yfir krabbamiðum, rækju-
miðum og sUdarmiðum. Staðar-
menn beina sínu átaki að því aö
verja hrygningarslóðir sUdarinnar.
Eins og menn, kunnuga stað-
háttum grunaði, hegðar olíubrákin
sér með allt öðrum hætti á þessum
norðlægu slóðum en reynsla er af
eftir oliuslys sunnar á hnettinum.
Hitastig er svo lágt, sjór svo lygn
og straumar svo hægir að brákin
dreifist ekki í flekki heldur er órof-
in. Af því hlýst að bensín og önnur
rokgjöm mengunarefni úr olíunni
gufa ekki upp heldur blandast sjón-
um undir oUuþekjunni og komast
í auknu magni í svifdýr og aðra
undirstöðuhlekki lífkeðjunnar.
Mengun lífríkisins getiu- af þessum
sökum orðiö megnari og þrálátari
en áður hefur þekkst eftir olíuslys.
Þá kemur í ljós að þéttari olíuefn-
in blandast sjónum og mynda froðu
af olíu og vatnsdropum og er froðan
fiórfalt meiri að rúmtaki en olían
ein. Þessi froöa safnast saman og
þornar í skomm, gjótum og gjám
sem urmull er af í skerjagarðinum.
Við sjávargang losnar hroðinn á
ný og leysist þá upp svo þaðan get-
ur mengun tekið sig upp á ný hvað
eftir annað.
Það stóöst á endum að björgunar-
sveit Exxon náði Exxon Valdes á
flot af BMgh Reef og Joe Hazelwood
skipstjóri var handtekinn í New
York, borinn ýmsum sökum í fram-
haldi af strandinu. Hann var í ká-
etu þegar skipið steytti á skerinu
en hafði réttindalausan þriðja stý-
rimann á stjómpalh. Hazelwood
skipstjóri hefur verið 20 ár með
skip Exxon og hefur á þeim tíma
hlotið fimm dóma fyrir ölvunar-
brot á sjó og landi. Áfengi mældist
í blóði hans tíu klukkutímum eftir
strandið þegar því var loks komið
í verk að gera tilskildar prófanir á
honum, þriðja stýrimanni og há-
seta við stýri. Próf á tveim hinum
síðarnefndu voru neikvæð.
Ofan á þau mannlegu mistök,
sem hér virðast blasa við, bætist
svo alger vanbúnaður olíufélags-
ins, yfirstjórnar olíuhafnarinnar,
sem olíufélögin reka í sameiningu
sem Alyeska Pipeline Service Co.,
og eftirhtsaöila Alaskafylkis og al-
ríkisstjómar Bandaríkjanna. Þar
hefur endurtekið sig gamla sagan,
öflugur hagsmunaaðih, sem gefur
af sér ríflegar tekjur, fær að fara
sínu fram hvað sem hður skyn-
samlegri varúð og öryggisreglum.
Ohufélögin greiða milljarða doll-
ara í afgjöld til fylkis og ríkis. í
krafti þess hafa þau fengið að setja
sér sjálf reglur, sérstaklega gagn-
vart sveitarstjómum smástaða
eins og Valdez. Þar var engum
mótmælum hreyft af alvöm þegar
olíufélögin ákváðu 1981 í sparnað-
arskyni að leysa upp 20 manna við-
bragðssveit á fastri vakt, búna til
að bregðast tafarlaust við atburð-
um eins og strandi Exxon Valdez.
Um leið var viðhaldi hætt á búnaði
sem sveitin' skildi eftir.
Strandgæsla Bandaríkjanna sér
um ratsjáreftirlit við innsighnguna
til Valdez en ratsjáin, sem þar er
til umráða, er svo veik að með
henni varð ekki greint að risaohu-
skipið stefndi á sker. Þar að auki
reyndist ratsjárvörður á vakt hafa
haft tvöfalt meira áfengi í blóði en
Hazelwood skipstjóri.