Dagur - 03.06.1988, Blaðsíða 19

3: júní 1988'- ÐA6UR -
af erlendum vetfvangi
Þttðer
eklávíða,
semeifiðm
ermBfa
„Þurru dalirnir“ á Suðurskautslandinu eru sennilega það svæði á jörðunni, þar sem lífverur eiga erfiðast upp-
dráttar. Þó finnst líf í Hoare-stöðuvatninu, undir fimin metra þykkum ísnum, sem sést hér á myndinni.
súrefni og hleðst upp í vatninu,
þannig að súrefnisinnihaldið í
stöðuvötnunum þarna getur
orðið þrefalt á við það sem ger-
ist almennt í stöðuvötnum.
Það líf, sem finnst í þessum
vötnum eru aðallega þörungar,
t'rumdýr og aðrar örverur.
í vatninu er svo myrkt, aö
mannlegt auga fær ekki greint
þar eitt eða neitt, en eigi að síð-
ur tekst þörungunum að stunda
listaverkasmíði sína!
Á botninum eru
stromatolítar
Stromatolítar verða til á botni
stöðuvatnanna á Suðurskauts-
landinu, en þar eru eins konar
affallshleðslur. sem eru ein-
kennandi fyrir kalkauðugt
botnfall á grunnu vatni.
Stromatolítarnir eru marg-
breytilegir í meira lagi að útliti
og lögun, en verða til vegna
þess að þörungarnir taka til sín
mjög fínkornuð veðrunarefni
og skila þeim aftur sem kalc-
iumkarbónati.
Fyrr á tímum héldu menn, að
stromatolítarnir væru elstu
steingervingar, sem fyndust á
jörðu hér, og sumir þeirra, sem
menn hafa fundið, teljast vera
allt að 3,8 milljarða ára gamlir.
En nú telja menn stromatolít-
ana ekki lengur til steingerv-
inga, því að í þeim er enga lífs-
byggingu að finna eða frumu-
leifar.
Ótrúleg aðlögunarhæfni
Lífið í vötnum Suðurheim-
skautslandsins og hafinu
umhverfis það, er sönnun þess
hve óendanleg aðlögunarhæfni
lífveranna er.
En jafnvel þó að fiskar, þör-
ungar og frumdýr geti þrifist
ágætlega í þessu harðleikna
umhverfi, þá skulum við gera
okkur grein fyrir því, að hér er
um afar viðkvæmt vistkerfi að
ræða.
Það þarf ekki mikið að gerast
til þess að lífsskilyrði þeirra líf-
vera, sem hafa aðlagað sig
þessu umhverfi, eyðileggist með
öllu.
Fiskarnir með frostvökvann í
sér eru til dæmis alveg háðir því
lága hitastigi, sem þeir búa við.
Þeir drepast, ef hitinn fer
nokkrar gráður yfir núllmarkið.
(Anders Forsgren í Fakta. - Fýð. Þ.J.)
Kaldur fiskur
Fiskar af þessari ætt eru yfir-
leitt mjög hægfara fiskar, sem
synda rólega til þess að spara
orkuna svo sem frekast má
verða. Eigi að síður geta þeir
farið stuttan spöl á miklum
hraða og þurfa þess til að ná æti
sínu, sem getur verið á býsna
hraðri ferð. Fiskar af þessari ætt
geta lifað þar sem hitinn er und-
ir frostmarki fyrir ósalt vatn,
vegna þess að í líkamsvökvan-
um er að finna eins konar frost-
vökva, sem myndaður er af am-
inosýrum og sykurtegundum.
Þessi „frostvökvi" er svo
áhrifamikill, að fiskarnir lifa af
þó að hitamælirinn sýni 6 stiga
frost.
Loftslagið á meginlandinu
upp frá McMurdo-sundi er ekki
fýsilegra fyrir lifandi verur en
hafið úti fyrir. Svæðið hefur
verið nefnt „þurru dalirnir".
Ýmis svæði jarðarinnar eru kaldranaleg og lítið
aðlaðandi, en hafsvæðin umhverfis Suðurskauts-
landið eru þó flestum verri. Sjávarhiti fer yfirleitt
ekki upp fyrir frostmarkið, súrefni er af skornum
skammti og mjög lítil birta nær í gegnum íshell-
una. Eigi að síður þrífst bæði dýra- og jurtalíf við
þessar miskunnarlausu aðstæður.
nokkur vötn, sem ekki eru
botnfrosin, og kann það að
virðast furðulegt miðað við það
lága hitastig, sem þarna ríkir
árið um kring.
Það eru ýmsir samverkandi
þættir, sem valda því, að vatnið
frýs ekki, en að hluta til er
skýringin sú, að gljáandi ísinn
hefur svipuð áhrif og glerrúður í
gróðurhúsi, sem hleypa sólar-
ljósinu og þar með hitanum í
gegn en varna hitanum að kom-
ast út aftur.
Annar hluti skýringarinnar
er, að þurrir vindar valda því,
að ísinn „gufar upp“ eða breyt-
ist í loftkennt form. Efnabreyt-
ingin veldur því, að ísinn kólnar
og frýs neðanfrá. Vatnið, sem
frýs, skilar þá hitaorku sinni út í
það vatn, sem eftir er ófrosið.
Súrefnisauðug stöðuvötn
Allt að því eins metra þykkt af
ís getur horfið út í andrúinsloft-
ið á einu ári, og áhrif efnabreyt-
inganna eru svo mikil, að undir
ísnum á stöðuvatninu Vanda
hefur mælst allt upp í 25 stiga
hiti!
Þar sem ísinn á stöðuvötnun-
um frýs neðanfrá, losnar mikiö
Þessi fiskur ber latneska heitid trematomus nicolai. Hann er stóreygur, og það eru frændur hans fleiri, svo að
einhverja glóru sé hægt að sjá þrátt fyrir mjög takmarkaða birtu.
Þar skiptast á djúpir dalir og
háir fjallgarðar, og úrkoman fer
ekki yfir 100 mm á ári. Með
öðrum orðum sagt, þá er þarna
ennþá þurrkasamara en í Gobi-
eyðimörkinni! Þegar þar við
bætist, að meðalhitastigið er 20
gráðu frost, verður útkoman sú,
að jörðin þornar ákaflega.
Ekki með öllu lífvana
Áður fyrri héldu menn, að á
þessari ísköldu eyðimörk væri
ekkert líf að finna, en árið 1973
fannst þarna skófategund, sem
lifir á sandsteini nokkra milli-
metra undir yfirborðinu. Auk
þess fannst þarna áður óþekkt
tegund gersveppa, sem ekki
hefur heldur síðan fundist ann-
ars staðar en á Suðurskauts-
landinu.
Á þessum fjallaslóðum eru
Á botni Hoare-stöðuvatnsins
byggja örverur stromatólíta,
margbreytilega að lögun og útliti.

Hafsvæðin umhverfis
Suðurheimskautsland-
ið eru svo óaðlaðandi,
að almennt séð virðist fjar-
stæða að gera ráð fyrir, að þar
sé eitthvert líf að finna. Kaldir
hafstraumar koma í veg fyrir að
hlýr sjór nái þarna suður, og
afleiðingin er sú, að sjávarhit-
inn fer sjaldan yfir núllpunktinn
á Celsius. Þau hafsvæði, sem
næst liggja Suðurpólnum, eru
vitaskuld köldust. í McMurdo-
sundi, sem er beint í suður frá
Nýja Sjálandi, er sjávarhitinn
árið um kring á bilinu —1.4 til
—2.15 stig á Celsius.
Undir ísnum er aldimmt mik-
inn hluta ársins. Yfir stuttan
sumartímann sleppur aðeins um
það bil eitt prósent sólarbirt-
unnar í gegn. í þessu kalda og
dimma umhverfi lifir ein ætt
fiska, sem á latínu hefur hlotið
ættarnafnið Notothenioidae. Til
ættarinnar teljast um það bil
níutíu tegundir fiska, sem
hvergi er að finna nema
umhverfis Suðurskautslandið.