Dagur - 12.06.1993, Blaðsíða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 12. júní 1993
DÝRARÍKI ÍSLANDS
Sr. Sigurður Ægisson
Haftyrðill
Fuglar 25. þáttur
Haftyrðillinn er af ættbálki fjör-
unga (strandfugla) og ætt svart-
fugla, og er minnstur þeirra, sem
Island gista. Hann er samanrekinn
og kubbslegur í útliti, á stærð við
þröst, eða 17-19 sm á lengd, um
150 g á þyngd, og um 40-48 sm
vænghaf.
Að sumarlagi er hann nær
svartur aó ofan og niður á bringu,
en hvítur undir. A vetrum nær
hvíti liturinn upp á höfuö og aftur
fyrir augun. Auk þess gengur
dökk káma frá öxlum, nióur og
fram á bringu. Goggurinn er svart-
ur, lítill og kúptur; augu dökk-
brún, fætur steingráir.
Haftyrðillinn flýgur allvel, með
hröðum vængjatökum, og á auð-
velt með að ná sér upp af hafflet-
inum, ólíkt öðrum svartfuglum.
Hann syndir mjög léttilega, ristir
grunnt, og kafar mikið. Hann á
einnig létt með gang.
Haftyrðillinn er bæði fugl
strandhafa og úthafs. Varpheim-
kynni hans eru í fuglabjörgum við
Ishafið, norðan Atlantshafs og
Barentshafs, m.a. á Grænlandi,
Svalbarða, Bjarnarey, Frans Jós-
efslandi, Novaja Semlja, og ótal
smáeyjum. Þar er hann í milljóna-
grúa og er reyndar af sumum tal-
inn vera sú fuglategund jarðarinn-
ar, er hefur á að skipa flestum ein-
staklingunum. Aætlað er t.d., að
um 10 milljón haftyrólar verpi
undir fuglabjörgunum við Thule,
nyrst á Grænlandi.
Um er að ræða 2 deilitegundir,
A. a. alle, sem meirihluti stofnsins
tilheyrir, og svo A. a. polaris,
sem einungis verpir á Frans Jós-
efslandi, að talið er, og mun vera
örlítió stærri.
Haftyrðillinn er á varptíma
einkum talinn lifa á dýrasvifi,
smákrabbadýrum, og úthafsrækju,
og stunda mest veiðar í ljósaskipt-
unum. Slíka bráð er í ríkustum
mæli að finna við yfirborðið, og
þarf fuglinn varla að sækja hana
neðar en að 2-3 m dýpi. Er hann
þá í kafi allt að hálfri mínútu, en
getur þó verið lengur, ef hætta er á
ferðum.
Fer hann oft um langan sjóveg
og í hópum til veiðanna. Undir
tungu hans er poki, sem getur þan-
ist dável út; hann tekur vió ætinu
til geymslu, ef svo ber undir. Upp
úr þessum litla poka hafa verið
talin um 600 svifdýr, er vega þó
aðeins um 3,5 g. Um fæði haftyrð-
ils utan varptímans er allt á huldu.
Syðstu varpstöðvar haftyrðils
eru á Islandi og við Hvarf á Græn-
landi. Aður fyrr verptu nokkur
hundruð pör í Grímsey, og einnig
í Kolbeinsey og á Langanesi, cn
það er liðin tíð. Nú mun íslenski
stofninn aóeins vera 5- 10 pör, eða
jafnvel enn færri, sem halda til í
gjótum í Básavík í Grímsey á
sumrin.
Haftyrðillinn er í dag strang-
lega friðaður með lögum og má
enginn nálgast varpstöðvar hans,
nema með sérstöku leyfi Mennta-
málaráðuneytisins. Astæðan fyrir
Jressari rýrnun íslenska haftyrðla-
stofnsins er talin vera hlýnandi
loftslag, en jafnframt truflun frá
umferð manna um varpstöðvarnar.
Haftyrðillinn verpir í afar stór-
um byggðum, einkum í glufum og
holum stórgrýtisurða við rætur
sjávarbjarga, en hreiðurstæðin
geta þó náð upp í 500 m hæð yfir
(Alle alle)
sjávarmáli; einnig getur hann ver-
ið í fjallahlíðum 4-6 km frá sjó.
Hjúskapurinn er einkvæni, eins
og títt er meðal svartfugla. Hreið-
urgerð er sáralítil eða engin. Egg-
inu, sem er blágrænt að lit, og
stundum með dálitlum yrjum, er
orpið seint í maí eða fyrri hluta
júnímánaðar. Foreldramir liggja á
til skiptis, í um 3-4 vikur, kven-
fuglinn að deginum, aó talið er, og
karlinn um nætur. Síðan annast
bæði um ungann við hreiðrið í
annan eins tíma. Eftir það fer hann
meó þeim til sjávar.
Utan varptímans er haftyrðill-
inn þögull, annars er röddin ljúf
og þvaðrandi gá.
Ungfuglar líkjast fullorðnum í
vetrarbúningi, en eru þó dekkri á
bringunni. Ekki er vitað hvenær
þeir verða kynþroska.
Haftyrðlar eru orðnir fáliðaðir
á Islandi að sumarlagi, eins og
getið var um hér áður, en koma þó
hingað í töluverðum mæli norðan
úr höfum á vetuma. Fjöldinn
ræðst þá líklega talsvert af ástandi
hafíss, því tyrðlamir eru algeng-
astir fyrir noröan og austan, en
sjást þó einnig vestanlands og
sunnan.
Ovíst er hvaðan fuglamir koma
nákvæmlega, en þó hefur einn
fuglv merktur á Svalbarða, náðst
við ísland, sem gefur ýmislegt til
kynna.
Algengt er, að þeir hrekist í
milljónatali í vetrarstórviðrum um
hafið og margir farist, enda fislétt-
ir og því viðkvæmir. Berast þeir
stundum upp á land hér og fínnast
á ótrúlegum stöðum. I ferðabók
Þorvaldar Thoroddsen er sagt frá
því, að um veturinn 1880-1881
hafí stórhópar af haftyrðlum
flækst upp um sveitir og fjöll á
Norður- og Norðausturlandi, og
legið þar helfreðnir í sköflunum.
Og um jólaleytið 1938 munu haf-
tyrðlar á líkan máta hafa flykkst í
þúsundatali að Norðurlandinu.
Voru þeir m.a. í stórum breióum á
Eyjafírði og Skjálfandaflóa, og
hröktust inn eftir Reykjadal og
Bárðardal. Og um vorið fundust
dauöir haftyrólar fram við
Dyngjufjöll og Oskju, sem er allt
að 130 km frá ströndinni.
Utan varptímans eyðir haftyrð-
illinn mestum tíma sínum á hafi
úti, oftast þó í námunda við
ströndina.Hann er að nokkru leyti
farfugl, og leitar þá á vetuma úr
Ishafinu suður til N-Atlantshafsins
og Norðursjávar.
Hann er flækingur við strendur
V-Evrópu og Miðjaróarhafs, allt
suður til Italíu, og hefur sést úti
fyrir New York.
Haftyrðillinn þótti áður mesti
furðufugl, er hann var að finnast
rekinn á land í stórum hópum,
norðan úr Ishafmu. Imynduðu
menn sér, að þetta væri undrafygl-
ið halkíon, er samkvæmt þjóð-
sögnum átti að verpa úti á rúmsjó.
Haftyrðillinn er ákaflega mikil-
vægur Eskimóum; þeir bæði nýta
hann sér til matar, og vinna úr
hamnum ákveðna flík, sem nefnist
á grænlensku tingmiaq. í hana
þarf 50 hami, og dugar hún árið.
Auk mannsins á haftyrðillinn
marga óvini á norðurslóðum.
Hvítmáfurinn er þar framarlega,
og svo heimskautarefurinn. Auk
þeirra má nefna fálka og hrafn, og
meira að segja haförn á vetrum.
Og af lagardýrum eru það ýmsar
físktegundir, selir, og hvalir.
Ekki vita menn ennþá, hversu
gamall þessi litli fugl verður að
jafnaði.
islenskir haftyrðlar í sumarbúningi. (Hjáimar R. Bárðarson: Fuglar ís-
iands. Reykjavík 1986).
Matarkrókurinn
Bragðlaukarair bíða
- Ásdís Gunnlaugsdóttir og Rolf Hannén
með hugmynd að veislumat
Þá er komið að enn einni upp-
skrift að Ijúffengum rétti hér í
Matarkróki. Að þessu sinni eru
það Asdís Gunnlaugsdóttir og
Rolf Hannén sem gefa lesendum
kost á að reyna sig við fylltan
kjúkling, salat með baunum,
vínberjum og möndlum, makka-
rónu-gratin og bláberja sorbet.
Þau drifu sig af landi brott eftir
að hafa gefið blaðamanni þess-
ar frábœru uppskriftir og því
verða lesendur að bíða um sinn
vilji þeir verðlauna þau með
einhverjum hœtti fyrir að finna
uppáhaldsuppskrift einhvers á
heimilinu. En vindum okkur í
krœsingarnar:
Fylltur kjúklingur
(fyrir 6):
2 kjúklingar (u.þ.b. 900 gr hvor)
Fylling:
4 þykkar franskbrauðssneiðar
(án skorpu)
2 dl rjómi
1 stórt egg
lifrarnar úr kjúklingunum
(verið búin að skera þœr í bita og
brúna í smjöri)
salt og pipar
hvítlaukur
fint hökkuð blöð afsítrónu-
melissu og/eða sítrónusafa
Leggið brauðsneiðarnar í
rjómann. Þegar þær eru orðnar
vel blautar er öllu, sem vera á í
fyllingunni, skellt saman við.
Látið bíða í a.m.k. 15 mínútur en
látió síóan fyllinguna í kjúkling-
ana og lokið þeim.
Nuddið salti og sítrónusafa á
kjúklingana og smyrjió þá síðan
með mjúku smjöri. Þegar öllu
þessu er lokið eru kjúklingarnir
settir í steikingarpoka (gerið lítið
gat efst á pokana) og þeir steiktir
í u.þ.b. eina klst. við 200 gráður.
Gjama má skreyta fatið, sem
kjúklingarnir eru bomir fram á,
meó sítrónusneiðum, sítrónumel-
issu og vínberjaklasa.
Meðlœti:
Salat með baunum, vínberjum og
möndlum
1 poki 500-600 gr Haricot Verts
5-6 msk vtnber (skorin til helm-
inga og steinhreinsuð)
5-6 msk möndluflögur
Dressing:
400 gr majones
1 dl þeyttur rjómi
1 dl súrmjólk (með örlitlum
sykri)
salt og sítrónusafi eftir smekk
Mælt er með því að hella t.d.
helmingnum af dressingunni yfir
salatið og bera afganginn fram
sér í skál. Gott er að hafa heitt
snittubrauó með.
Makkarónu-gratin
400 gr hakkað kjöt
2 laukar
5 dl makkarónur
3 dl mjólk
3 egg
salt
paprikuduft
rifinn ostur
Hakkið laukinn og brúniö í
smjörlíki. Bætið kjötinu saman
við og steikið þar til það verður
brúnt á litinn. Hrærið vel. Sjóðið
makkarónumar samkvæmt leið-
beiningum á pakka. Smyrjið eld-
fast mót hellió í það kjötinu og
soðnum mákkarónunum. Haldið
eftir nægu magni af makkarónum
til þess að setja ofan á kjötblönd-
una. Blandið saman mjólk, eggj-
um og kryddi og hellió yfir kjöt-
og makkarónublönduna. Stráió
rifnum osti yfir og bakið í 175
gráðu heitum ofni í u.þ.b. eina
klst.
Bláberjasorbet
1 l bláber (hvort heldur er frosin
eða ný)
1 dl sykur
1 dl vatn
eggjahvíta
Setjið bláberin í blandara og bæt-
ið sykri og vatni út í þegar þau
eru alveg kramin. Hellið í bakka
(sem gerður er til þess að frysta
klaka) og frystið. í sorbet fyrir
tvo þarf 6-8 bláberjakubba. Setjið
frosna bitana í blandara og látið
hann mylja kubbana. Þegar því er
næstum lokið á að bæta einni
eggjahvítu út í. Blandið þessu vel
saman og berið fram strax í litl-
um skálum. Þær má þó geyma
tilbúnar í frysti í u.þ.b. einna klst.
Þau Ásdís og Rolf vona að
lesendum takist vel til í matar-
gerðinni og óska þeim góðrar
matarlistar. Þau skora á Láru Ól-
afsdóttur og Sigurgeir Haralds-
son til þess að vera hér að hálfum
mánuði liónum og verður gaman
að sjá hvaó þau hafa fram að
færa til þess að lesendur geti enn
frekar gælt við eigin bragðlauka.
SV