Dagur - 21.01.1995, Blaðsíða 9

Laugardagur 21. janúar 1995 - DAGUR - 9
100 ár liðin frá fæðingu Davíðs Stefánssonar
Davíð Stefánsson og Amts-
bókasafnið á Akureyri
Árið 1925 var Davíð Stefánsson
skáld frá Fagraskógi ráðinn bóka-
vörður við Amtsbókasafnið á Ak-
ureyri.
Fram til þess tíma hafði bóka-
varslan aðeins verið aukastarf um-
sjónarmannsins og safnið nær
eingöngu opið utan hefðbundins
vinnutíma manna, því eins og gefur
að skilja var það ofviða litlu bæjar-
félagi að hafa bókavörð í fullu
starfi á þessum árum. Ráðning
Davíðs að safninu virðist hafa haft
nokkum aðdraganda, því áóur en
starfið hafði verið auglýst formlega
til umsóknar hafði stjóm safnsins
borist bréf frá Davíð Stefánssyni
þar sem hann sækir um bókavarð-
arstöðuna ef hægt væri að tryggja
honum 4.000 króna árslaun og væri
þá svo reiknað að Alþingi legði
safninu til 3.000 króna styrk til
þess að sú ráðning væri möguleg,
en bókavarðarlaunin við safnið
voru þá um l .000 krónur á ári.
I framhaldi af bréfi þessu var
formanni bókasafnsstjómar, Stein-
grími Jónssyni sýslumanni, ásamt
Guðmundi G. Bárðarsyni falið að
rita Alþingi þarað lútandi og vinna
að öðru leyti að framkvæmdum
þessa máls, ef þcss væri kostur.
Við umræður um breytingartil-
lögur við frumvarp til fjárlaga fyrir
árið 1926 kom fram eftirfarandi:
Nýr liður: Aukastyrkur til Amts-
bókasafnsins á Akureyri að því til-
skildu að Davíð skáld frá Fagra-
skógi hafi þar bókavörslu, með
a.m.k. 2.000 króna árslaunum, auk
verðstuðulsuppbótar.
Tillaga þessi var íTutt af þing-
manni Akureyrar, Bimi Líndal,
ásamt þein Ásgeiri Ásgeirssyni,
Jakob Möller, Áma Jónssyni [frá
Múla], Bcrnharð Stefánssyni og
Jóni [Auðunni] Jónssyni.
I umræðum um tillöguna sagði
Bjöm Líndal meðal annars: „Það
eru þrjár breydngatillögur við
þennan kalla fjárlagafrumvarpsins
sem ég er vióriðinn og vil ég fara
um þær nokkrum orðum, einkum
eina þeirra sem farið er fram á
3.000 króna aukastyrk til Amts-
bókasafnsins á Akureyri. Þessi til-
laga er flutt samkvæmt tilmælum
stjómar safnsins. Og síðar í sömu
ræðu: „Mér er persónulega kunnugt
að Bókasafn Þingeyinga á Húsavík
hefur haft mjög menntandi áhrif á
íbúa nærliggjandi héraða, enda hef-
ur þar tekist óvenju vel bæði val
bóka og forstaða safnsins að öðru
leyti. Því miður er ekki hægt að
segja hið sama um Amtsbókasafnið
á Akureyri. Forstaða þess hefur oft
verið fengin hinum og þessum
hlaupamönnum og ekki alltaf þeim
hæfustu til starfans og bókaval ekki
alltaf tekist eins vel og skyldi sakir
þess að bókavörðurinn hefur ekki
borið nægilegt skynbragð á slíka
hluti. Nú er farið fram á að auka
styrkinn til þessa bókasafns til þess
að fastara skipulagi og betri reglu
verði komið á það. En jafnframt
liggur á bak við að hjálpa ungu og
efnilegu skáldi sem þegar nýtur
mikilla vinsælda með þjóðinni.
Hann hefur óskað eftir því að fá
stöðu sem forstöðumaður safnsins
og er hann, að því er ég best veit,
mjög vel til þess fallinn. Ég álít að
vel fari á því að slá hér tvær flugur
í einu höggi, styrkja ungan og efni-
legan listamann og forða jafnframt
safninu frá frekari vanrækslu en
oróið er“.
Akureyrarbær hafði tekið við
rekstri Amtsbókasafnsins úr hendi
amtsráðsins árið 1906 með vissum
skilyrðum, svo sem að byggt skyldi
yfir það eldtraust geymsluhús og
lestrarstofa og að kaupstaðurinn
annaðist allan árlegan kostnað af
safninu eftirleiðis.
Fyrsti bókavörður sem ráðinn
var að safninu eftir þessar breyting-
ar var Jóhann Ragúels verslunar-
maður og naut aðstoðar konu sinn-
ar, Guðrúnar, og gegndu þau starf-
inu um 10 ára skeið en bæði þá og
næstu 10 árin var umsjá safnsins í
höndum manna sem höfðu bóka-
vörsluna sem aukastarf enda var
safnið þá oftast opið aðeins 3
stundir á dag síðdegis 3 daga í viku
og að jafnaði lokað á sumrum.
Snemma árs 1925 virðist svo
sem fjárhagsnefnd Akureyrarbæjar
og nýkjörin stjómamefnd Amts-
bókasafnsins hafið haldið með sér
fund til að ræða ástæður Amts-
bókasafnsins og hafi fjárhagsnefnd
haft ýmislegt að athuga við gerðir
bókasafnsnefndar og krafist skýr-
inga. Taldi fjárhagsnefnd að bóka-
safnsnefndin ætti nokkra sök á því í
hve mikla niðurlægingu . safnið
hefði komist og lá henni á hálsi fyr-
ir þaö hve miklu fé hefði verið var-
ið til spjaldskrár og annarra fram-
kvæmda.
Bókasafnsnefnd lagði fram
skriflega greinargerð þar sem hún
bar af sér ásakanir fjárhagsnefndar
og taldi þær byggjast á misskilningi
og ókunnugleika á rekstri safnsins.
Ohjákvæmilegt hefði verið að
semja skrá yfir safnið og eigi sé
líklegt að hægt hefði verið að
semja hana fyrir minna fé en til
hennar hefði verið varið. Eigi þurfi
bæjarstjómina að undra þó nokkm
fé hafi þurft að verja til að reyna að
koma safninu í lag og bæta það upp'
sem í ólag hafi farið á undanföm-
um ámm, bæði viðvíkjandi hús-
næði safnsins og aðbúnaði bókanna
og hlaut bærinn, sem á að annast
velferð safnsins, að verða að súpa
seyðið af þeirri vanrækslu og
skammsýni að svipta safnið hús-
næði því sem það áður hafði.
Hér er vísað til þess að fram til
1920 hafi safnið haft til umráða
tvær stofur á götuhæð Samkomu-
húss bæjarins og góð regla hafi
verið á hlutunum en þá hafi önnur
stofan, lestrarsalurinn, verið tekin
af safninu til annarra nota.
í framhaldi af þessu, segir í
greinargerð bókasafnsnefndar, þá
hafi bókunum af lestrarsalnum ver-
ið dembt í hrúgur og bunka inn í
bókaherbergið og þeim ruglað
vegna þrengsla. Húsgögnum lestr-
arsalarins hafi verið hent upp á
efsta loft Samkomuhússins, eða
þau tekin til afnota við samkomur
og skemmtanir í fundarsölum húss-
ins. Gólfdúkurinn hafi verið eyði-
lagður, ofninum úr bókasafninu
[lestrarsalnum] fargað, eða honum
týnt, þvottaborðinu og gluggatjöld-
unum glatað og af stólunum 24
sem áttu að vera á letrarsalnum hafi
aðeins fundist 19, allir meira og
minna í lamasessi og þurfti að
kaupa viðgerð á þeim. Bókasafns-
nefnd tekur fram að allan þann
búnað sem hér hafi farið forgörðum
hefði safnið sjálft keypt fyrir
rekstrarfé sitt.
Þannig er lýsingin á ástandi
Amtsbókassafnsins þegar Davíð
Stefánsson tekur við bókavörslunni
á miðju ári 1925. Eflaust hefur
ýmsum ekki þótt það fýsilegt að
taka við safninu í þessu ásigkomu-
lagi, enda segir Dagur í frétt um
ráðningu Davíðs að síðasta þing
hefði veitt honum ríflegan skálda-
styrk að verðugu, en sá böggull
hafi fylgt skammrifi að hann tæki
að sér bókavörslu við þetta safn.
Davíð lét það verða sitt fyrsta
verk sem bókavörður aö bregða sér
til Reykjavíkur. Dvaldi hann þar
um nokkurra vikna skeið til að
kynna sér fyrirkomulag og starfs-
hætti á bókasöfnum og hófst síðan
handa við samningu á reglum fyrir
útlán frá safninu og aðra notkun
þess.
Safnið hafði nú endurheimt hús-
næði það sem það missti árið 1920
en illa gekk að fá það sett í viðun-
andi horf á ný og mun allur aðbún-
aður við safnið hafa verið mjög
ófullkominn þann tíma sem það átti
eftir að vera í Samkomuhúsinu
enda var svo komið árið 1930 að
farið var að tala í alvöru um bygg-
ingu bókasafnshúss, eins og um
hafði verið samiö árið 1906, enda
var nú ljóst að húsnæði safnsins var
orðið allt of lítið og að bæjarskrif-
stofan, sem einnig var til húsa á
götuhæðinni í Samkomuhúsinu,
þarfnaðist þess til sinna nota.
Ákveðið var þá að flytja safnið í
gamla bamaskólann, til bráða-
birgða, en hann hafði verið rýmdur
og skólinn fluttur í nýtt hús.
Skömmu síðar flutti Davíð heimili
sitt einnig þangað og var í sambýli
við Amtsbókasafnið þar til hann
flutti í hús sitt við Bjarkarstíg árið
1945.
Davíð Stefánsson gerðist félagi í
Stúdentafélagi Akureyrar eigi
löngu eftir að hann flutti til bæjar-
ins. Hann var mjög starfsamur fé-
lagi og flutti oft erindi á fundum
þess. Stúdentafélagið var uppi með
áform um að gera fyrsta desember
1933 að fjáröflunardegi fyrir bygg-
ingu bókhlöðunnar og var Sigurður
Guðmundson skólameistari aðal-
talsmaður fyrir þeirri hugmynd.
Davíð brást illa við þessari hug-
mynd, kvaðst hann hafa talað tvisv-
ar sinnum um þetta mál á fundum,
en um árangurinn vissu allir. Var
hann því mótfallinn að fyrsti des-
ember yrði notaður til þess að aura
saman í bókhlöðu og yfirhöfuð
mótfallinn því að notuð yrði þessi
algenga samkomu-betli-aðferð til
að afla bókasafninu fjár.
Snemma á næsta ári var svo á
fundi í Stúdentafélaginu vakin at-
hygli á því að óðum nálgaðist
hundrað ára afmæli sr. Matthíasar
Jochumssonar og var lagt til að fé-
lagió beitti sér fyrir að þjóðskáld-
inu yrði reistur einhver minnis-
varði.
Tillaga kom fram um að reisa
vandað hús fyrir Bókasafn Norður-
amtsins, Matthíasarbókhlöðu. Taldi
félagið mjög viðeigandi að húsið
yrði vígt á aldarafmæli skáldsins. í
húsinu skyldi vera Matthíasar-her-
bergi og smekkleg brjóstmynd af
skáldinu á framhlið hússins.
Félagið samþykkti að hefja und-
irbúning þegar í stað, með því að fá
teikningu af húsinu og útvega hent-
Þjóðskáldið og bókavörðurinn
Davíð Stcfánsson.
uga lóð á góðum stað.
Var kosin fimm manna nefnd til
að vinna að málinu og átti Davíð
Stefánsson sæti í henni.
Þrátt fyrir góðan vilja og mikið
starf tókst ekki að hrinda bygging-
armálinu í framkvæmd, kreppan
hafði haldið innreið sína og bæjar-
sjóður stundum svo illa staddur að
vart var hægt að greiða föstum
starfsmönnum laun, hvað þá að
hægt væri að verja stórum fúlgum
til menningarmála.
Segir sagan að ekki hafi þótt
ráðlegt að hefja byggingu bókhlöð-
unnar þar sem ekki væri til í bygg-
ingarsjóðnum nema sem næmi 60-
70% af byggingarkostnaðinum og
yrði því að taka afganginn að láni,
sem ekki þótti fýsilegt á þessum
tímum. Málalok þessi urðu Davíð
Stefánssyni mikil vonbrigði og alla
tíð meðan hann gegndi bókavarðar-
stöðunni varð hann að sjá safnið
fara úr einu bráðabirgða-húsnæðinu
í annað og þó hann héldi safninu
jafnan í góðu horfi varð hann að
sætta sig við að lítið yrði úr þeirri
endurreisn sem hann hafði ætlað
því.
Hann var sífellt að minna á þarf-
ir safnsins og hafði mikinn hug á
að auka það og bæta, eins og fram-
ast væri unnt, en fátækt og sinnu-
leysi bæjaryfirvalda komu hart nið-
ur á Amtsbókasafninu og bóka-
verði þess. Fjárframlög til bóka-
kaupa voru svo takmörkuð að þau
nægðu engan veginn til nauðsyn-
legs viðhalds og aukningar á safn-
kostinum. Allar framkvæmdir í
byggingarmálum strönduðu á sama
skerinu - fjárskortinum - en þegar
rætast fór úr fjárhagsmálunum, á
fimmta áratugnum, var Davíð tek-
inn aö reskjast, þreyttur og heilsu-
bilaður. Hann kaus því að biðjast
lausnar frá bókavarðarstöðunni í
árslok 1951.
En hugur hans var ætíö bundinn
bókasafninu og árið 1955 tók hann
sæti í stjóm safnsins og skömmu
síðar varð hann stjómarformaður
og gegndi því embætti til æviloka.
Síðustu ár ævinnar vann hann
einnig ötullega að undirbúningi að
byggingu hinnar langþráðu bók-
hlöðu sem síðar reis við Brekku-
götuna og átti sæti í byggingar-
ncfnd hennar meðan honum entist
aldur.
En ekki var hann með öllu sáttur
við hönnunina á þessu óskabarní
sínu. Á síðasta fundi byggingar-
nefndar, sem hann sat, þann 12.
júní 1963, voru lagðir fram upp-
drættir að hinni nýju bókhlöðu.
Nefndin samþykkti uppdrættina
með þrem atkvæðum gegn einu, at-
kvæði Davíðs Stefánssonar. Hanr,
óskaði eftir að svofelld greinargerð
fyrir atkvæði sínu yrði bókuð:
„Af vangá og í von um bætta
samvinnu við arkitekta bókhlöð-
unnar undirritaði ég fyrri fundar-
gerðir án fyrirvara. Én eins og
nefndarmenn vita hef ég verið og
er því andvígur að flatt þak sé haft
á bókhlöðunni og svo er einnig um
meginhluta bókasafnsnefndar og
flestalla bæjarmenn, sem ég hefi
rætt við um mál þetta. Sú þakgerð
hefur reynst illa á Vestur- og Norð-
urlandi og er auk þess í ósamræmi
við landslag og aðrar aðstæður.
En þó að ég fái hér engu um
þokað og ofríki arkitektanna virðist
allsráðandi, vil ég að það sé ljóst
öllum aðilum að öll þau ár sem ég
hefi beitt mér fyrir smíði nýrrar
bókhlöðu, hef ég vænst þess, fyrir
hönd bæjarbúa, að hér rísi listræn
og fögur bygging, en ekki hús í
hversdagslegum kassastíl.
Af ofangreindum ástæðum sarn-
þykki ég ekki teikningar arkitekt-
anna“.
En mótmæli þjóðskáldsins
máttu sín lítils, bókhlaðan reis í
„hversdagslegum kassastíl“ og
flestir eru nú sammála um að vel
hafi tekist með ytra útlit hússins,
hvað sem segja má um innri skip-
an. Og þakið var haft flatt og það
lekur enn eftir 26 ár og allskyns
hrossalækningar.
Davíð lét sér byggingarmálin
miklu skipta þrátt fyrir mótmælin
og hann langaði áreióanlega til þess
að sjá safninu borgið í þessu nýja
húsi en því miður fékk sú von ekki
að rætast.
Davíð lést þann 1. mars 1964.
Bókavarslan hefur Davíð að
mörgu leyti verið hugleikið starf,
þó mest af starfstíma hans færi í af-
greiðslustarf og minni tími gæfist
til uppbyggingar á safninu en hann
hefði kosið. Ég hefi það á tilfinn-
ingunni að afgreiðslustarfið hafi
ekki alltaf átt sem best við skáldið
en það gaf honum þó tækifæri til að
hitta bæjarbúa og kynnast þeim og
hann eignaðist marga góða kunn-
ingja í gegnum vinnu sína við af-
greiðsluna. Á bókasafnið kom
margt fólk úr ýmsum starfsstéttum
og ef annríki var ekki mikið þá
gafst tími til aó spjalla og hann gaf
lánþegum góð ráð og leiðbeindi við
bókaval, og þess hefi ég orðið var
að enn eimir eftir af þessum kunn-
ingsskap hjá eldra fólki sem naut
þjónustu hans og leiðsagnar.
Þó að Davíð hafi alla tíð talið
sig til heimilis í Fagraskógi þá var
Akureyri honum kær og því kærari
sem árin liðu.
I þakkarávarpi sem hann flutti
bæjarstjóm Akureyrar eftir að hann
var gerður heiðursborgari Akureyr-
arbæjar á sextugsafmæli sínu, segist
hann telja að sér hafi verið meðfætt
að handleika bækur af virðingu og
hann hafi unað sér vel í starfi sínu
sem bókavörður, en mundi þó hafa
unað því enn betur ef fjárskortur
hefði ekki hamlað þróun þess og
eðlilegum vexti og ennfremur:
„Mér hefur lengi verið það ljóst
að bestu vextir sem bæjarfélag get-
ur fengið af fé sínu er aukin menn-
ing þeirra sem bæinn byggia. Gott
bókasafn er einn höfuðþátturinn í
því umbótastarfi, lífsnauðsyn vax-
andi bæ, engu síður en skólar og
verklegar framkvæmdir. Það má
vera að áhrifa slíks bókasafns gæti
ekki snögglega, en því drýgri verða
þau er frá líður“.
Lárus Zophoníasson.
Höfundur er amtsbókavöróur á Akureyri.
Lcngst af starfaði Davíð sem bókavörður í Gamla barnaskólanum á Akur-
cyri, cn þar var Amtsbókasafnið til húsa lengi.