Þjóðviljinn - 24.12.1954, Blaðsíða 11

11
arinnar upþi á honum. Þessi
stabbi, sem er sjálíur hraun-
tappinn í gígnum, reyndist of
fastur fyrir, er rauðamölinni
var mokað á bíla, og þvi var
honum leift.
Rauðhóll er mjög lítið eld-
varp. >ar hefur aðeins komið
upp eitt smágos, sem virðist
ekki hafa afrekað annað en
hrúga upp þessum gíghól. Ekki
er að sjá, að neitt hraun hafi
runnið frá honum. En því get
ég Rauðhóls hér, að hann hef-
ur að geyma furðu merkilegar
og auðlésnar jarðsöguheimildir.
Þær komu ekki í ljós fyrr en
hann var allur grafinn sundur.
Þessar heimildir eru vitaskuld
jarðlög, og við lestur þeirra
ber að byrja á neðstu línunni
og lesa upp eftir. Þessi lög hafa
eflaust myndazt víðar, en
máðst burt aftur, þar sem þau
lágu bei* en Rauðhóll hefur
hreint og beint innsiglað þau
og varðveitt með þvi að hrúg-
ast ofan á þau og liggja þar
eins og ormur á gulli.
Dýpzt í malargryfjunni ligg-
ur einkennilegt leirlag allt að
hálfum metra á þykkt. Þetta
er svokölluð barnamold. Hún
er mjúk og þjál og ljós-gulbrún
að lit meðan hún er vot, en
verður stökkari viðkomu og
snjóhvít við þurrk. Ef bama-
moldin er látin undir smásjá,
kemur í ljós, að hún er því nær
eingöngu úr örsmáum skeljum
og skeljabrotum, af lífverum
þeim, er nefnast kisilþörungar
(eða eskilagnir eða díatómeur).
Þetta eru örsmáar svifverur,
sem lifa víða í mikilli mergð í
vatni, og teljast til jurtaríkis-
ins, þó að margar þeirra syndi
knálega um í vatninu. Þegar
jurtirnar deyja, rotna þær upp,
en skeljarnar' falla til botns
og mynda eðju eins og þá, sem
hér var lýst. Danskur sérfræð-
ingur hefur rannsakað fyrir
mig lítið sýnishorn af barna-
moldinni undan Rauðhól og
fann í henni 117 tegundir kísil-
þörunga. Sú tegundagreining
leiddi í ljós, að bamamoldin
hefur setzt til í ósöltu vatni,
a. m. k. að mestu leyti. Af
þessu er sýnt, að þarna hefur
verið tjörn, oftast eða alltaf
með ósöltu vatni, löngu áður en
Rauðhóll varð til. Ennfremur
sannar barnamoldin, að sjávar-
flóðið mikla í ísaldarlokin hef-
ur þá verið að mestu fjarað,
eða a. m. k, niður fyrir 10 m
hæð yfir núv. sjávarmál, þvi
að í þeirri hæð liggur hún.
Yfir barnamoldinni í Rauð-
hólsgryfjunni liggur fínn ægis-
sandur morandi af skeljum og
skeljabrotum. Skeljarnar eru
allar af sjódýrum. Eg hef get-
að greint tíu tegundir af þeim
örugglega, og eru allar þær
tegundir enn algengar lifandi
á sams konar sandbotni hér í
Faxaflóa. Þetta lag sýnir, að
sjórinn hefur hækkað aftur í
bili og flætt inn yfir landið, þár
sem tjörnin var áður. Enn-
fremur sýna dýrategundirnar,
sem eru frekar kulvísar, að
þetta hið síðara sjávarflóð var
ekki öllu kaldara en Faxaflói
er nú, og hefur því ekki getað
átt sér stað fyrr en alllöngu
eftir ísaldarlokin, er sjórinn
var fullhlýnaður.
Yfir þessum ægissandi ligg-
ur íremur þunnt lag af fínni,
brúnni sandhellu, sem er miklu
fastari í sér og hefur engar
Helgadalur og sigstallurinn neðan við hann — Búrfell í baksýn — Séð af
Kaldárbotn ahnúkum.
skeljar að geyma. Þykir mér
sennilegt, að það sé fokmynd-
un, til orðin á þurrlendi, eftir
að síðara sjávarflóðið fjaraði.
Ekki hef ég fundið neinar
gróðurleifar í þessu lagi, en
það sannar engan veginn, að
landið hafi verið ógróið.
Ofan á þessu móhellulagi
stendur loks Rauðhóll sjálfur.
Hann hefur hrúgazt þarna upp
í litlu eldgosi, eins og fyrr seg-
ir, ofan sjávar, en ef til vill
nærri sjávarströndu. Rauðhóll
er elzta gosmyndun í grennd
við Hafnarfjörð — að undan-
skildu grágrýtinu, sem að vísu
er hraun að uppruna, en runn-
ið löngu fyrir ísaldarlok, enda
ekki kallað hraun i daglegu
tali.
Nokkur rauðamöl er enn eft-
ir í Rauðhól, en ekki auðvelt
að ná henni. Það ber til, að
hraunflóð eitt mikið hefur
runnið kringum hólinn og ekki
aðeins upp að honum, heldur
yfir hin yztu börð hans, sem
einnig eru úr Rauðamöl. Að-
eins háhóllinn, sem stóð upp
úr hrauninu, er burt grafinn.
Hraunið kringum Rauðhól
nefnist nú Hvaleyrarhraun.
Það hefuf runnið út i sjó sunn-
an við Hvaleyrarholt og komið
að suðaustan, en verður ekki
rakið lengra í átt til upptaka
en að Stórhöfða. Þar hverfur
það undir miklu yngra hraun,
Brunann, sem síðar verður get-
ið. í börmum malargryfjimn-
ar í Rauðhól liggur Hvaleyr-
arhraunið víðast milliliðalaust
á rauðamölinni. Það þótti mér
lengi benda til, að aldursmun-
ur væri lítill, jafnvel enginn,
á hólnum og hrauninu. En þeg-
air gryfjan stækkaði, kom
reyndar í ljós á litlum kafla
í nýja stálinu örþunnt moldar-
lag og þar yfir svart öskulag,
hvort tveggja á milli rauða-
malarinnar og hraunsins. í
öskunni fundust kolaðir lyng-
stönglar. Þetta þunna millilag
með jurtaleifum sínum sannar
ótvírætt, að þarna hefur þó
verið komin lyngtó með þunn-
um moldarjarðvegi neðarlega í
austurbrekku Rauðhóls, áður en
Hvaleyrarhraun rann þar
yfir. Askan er sennileg'a úr
sama gosi og' hraunið, sem yfir
henni liggur. »
Hvaleyrarhraun er einna
fomlegast hrauna í grennd við
Hafnarfjörð, og má vel vera,
að það sé elzt þeirra allra. En
það er helzt ellimarka á því,
að sjórinn hefur klappað í það
nokkurra mannhæða háan
bergstall um núverandi sjávar-
mál, þar sem nú heita Gjögrin
sunnan við Hvaleyrarsand.
Eg hef áður getið að nokkru
Hafnarfjarðarhrauns, þ. e.
hraunsins sem nær út í Hafn-
arfjörð norðanverðan og kaup-
staðurinn stendur að nokkru
leyti í. Þetta hraun er auðvelt
að rekja til upptaka. Það hef-
ur komið upp í Búrfelli eða
Búrfellsgíg skammt
norðaustur frá Kald-
árseli. Þaðan hafa
runnið hraun eitt-
hvað til suðurs og
suðvesturs, en þau
hvefra skammt frá
upptökum undir yngri
hraun, og verður eigi
vitað, hvert þau hafa
komizt. En langveiga-
mesti hraunstraumur-
inn er Hafnarfjarðar-
hraun, sem teygist til
norðvesturs og nær
niður í sjó báðum meg-
in við Álftanes, annars
vegar að Lambhúsa-
tjörn, sem er vogur
inn úr Skerjafirði,
er vogur inn úr Skerjafirði,
hins vegar í Hafnarfjörð. Þetta
er 12 kílómetra vegur mælt
eftir miðjum hraunstraumnum.
Minni kvísl úr þessum hraun-
straumi hefur runnið sunnan
við Setbergshlíð og breiðzt þar
yfir, sem nú heitir Gráhellu-
hraun; þaðan hefur hún runn-
ið í mjóum taumi áfram ofan
lækjargil og komið saman við
meginhraunið aftur niðri á
Hörðuvöllum. í Búrfelli er stór
og djúpur gígur, en það er
lítið einstakt eldfjall, aðeins
179 m yfir sjó og fáir tugir
metra frá rótum. Sennilegast
þykir mér, að þar hafi gosið
aðeins einu sinni og öll hraun-
in, sem þaðan hafa runnið, séu
því jafngömul, en ekki er þetta
óyggjandi, þó að ég ætli nú að
gera ráð fyrir þvi. Hitt er full-
víst, að það sem hér er kaUað
Hafnarfjarðarhraun, hefur:
runnið allt í einu lagi.
Reynum nú að gera okkur í
hugarlund, hvernig það land
leit út, sem Hafnarf jarðarhraun
breiddist yfir. Vitaskuld renna
hraunflóð æfinlega undan halla
og ekki skáhallt, heldur í þá
átt sem hallinn er mestur. Það
má því t. d. gera ráð fyrir, að
hraun, sem lent hefur í árfar-
vegi, yfirgefi hann ekki úr því,
heldur fylgi honum svo langt
sem magn þess endist til. Núi
liggur meginstraumur Hafn-
arfjarðarhrauns — sá sem
lengstan veg hefur runnið frá
upptökum — norðvestur á milli
Setbergshlíðar og Vífilstaða-
hlíðar. Þá er varla heldur að
efa, að vatn, sem komið hefði
upp á sama stað og hraunið,
hefði einnig runnið sömu leið.
Með þetta í huga er fróðlegt
að athuga hinar miklu vatns-
uppsprettur skammt frá Búr-
felli, þar sem heita Kaldár-
botnar. Þar eru upptök Kaidár,
eins og nafnið bendir til, og
þar er ennfremur hið nýja
vatnsból Hafnfirðinga, Kaldá
er ólik flestum ám í því, að
hún er vatnsmest í upptökun-
um, en minnkar stöðugt á leið
sinni. Hún kemst ekki nema
N
Skýringarmynd af jarðlagaskipun í Rauðhól og Hvaleyrarholti,
I. grágrýtisklöpp. II. grjótdreif á holtinu ofan við efstu sjávar-
mörk. III. Sjávarmöl og lábarðir linullungar, k. hnullunga-
kambur við efstu sjávarmörk. IV. set myndað á landi og i ó-
söltu vatni, mést bamamóld. V. sjávarsandur með skéljum. VI.
storkunagli í eldrásinni. VII. rautt gjall (rauðamöl), VIII
moldarlag með koluðum lyngstönglum. IX. Hvaleyrarhrauv —
(Úr Náttúrufr. 1952)
Malargryfjan umhverfis Rauðhól í nóv. 1948. Síðan hefur enn
gengið á hólinn. Sjávarsandurinn undir rauðamölinni er tákn-
aður meö punktum og merktur x, par sem mest fannst af
skéljum. — (Úr Náttúrufrœðingnum 1949).