Þjóðviljinn - 24.12.1954, Blaðsíða 25

Fyrir nokkrum árum voru
vísindamenn á einu máli um
það, hvemig jörðin og aðrar
plánetur héma í sólkerfinu
væm til orðnar. Að aúsu
greindi þá á um ýms hin
smærri atriði, en aðalatriðið
þótti fullsannað: að önnur
stjama hefði komið aðvíf-
andi utan úr geim og nálgast
sólina svo mjög að hún bar
þessi börn sín, níu eða'tíu að
tölu, þannig, að aðdráttar-
afl hins aðkomandi hnattar
togaði út úr henni efnið í
hnettina, en það tók að þétt-
ast úti í dauðköldum geimn-
am, kólna og taka á sig þá
lögun sem það hefur nú.
Þannig byrjaði saga jarð-
arinnar að því er haldið var.
Það var álitið að jörðin væri
ekki orðin gagnköld enn,
heldur heit að innan og að
hún væri stöðugt að kólna.
Það var haldið að hin þyngri
efni hefðu sokkið inn að
miðju meðan hnötturinn var
allur fljótandi, og væri hann
úiýjáfni gerður hið innra,
eri hin léttári efni hefðu örð-
ið éftir á ýfirborðinu Ög
jaróskorpan gerð úr þeim,
en neðari uridir henni lægju
hin næstþyngri og svo koll
af kolli.
Ótal námsmenn streittust
við að festa sér í minni at-
riðin í þessari kenningu. En
meðan svo var, héldu menn
áfram að rannsaka, og þar
kom, að sannanirnar gegn
henni urðu yfirgnæfandi, og
nú er svo komið, að ó-
vefengjanlegar staðreyndir
hafa hrundið þessari kenn-
ingu.
★
Samt sem áður hefur hún
orðið til þess að auka þekk-
inguna á al-heiminum, og
hún hefur komið af stað
ýmsum rannsóknum, sem
leitt hafa í ljós mikiisverð
sannindi. Og einmitt þessi
sannindi hafa orðið til að
fella hana, og að beina braut
nýjum og vonandi réttari
kenningum um þetta efni, en
þær munu að líkindunr verða
uphaf að fullkomnari vit-
neskju i framtíðinni. Vís-
indakenningu má líkja við
æviskeið manns. Þeirri ævi
er vel varið, sem ber fram-
tíðinni góðan ávöxt, og það
er aðal góðra visindá óg
réttra, að af þeim getur
sprottið aukin þekking.
Þá er að geta nýunganna
í þessum fræðum. Það má
skipta þeim í tvenrit; þekk-
ingu sem hefur fundizt við
athugun á þróun sólkerfis-
ins, og þekkingu sem hefur
fundizt við jarðfræðiathug-
anir.
Eins og áður var sagt var
illt að koma ýmsum stað-
reyndum heim við kenning-
una um það að jörðin hafi
verið fljótandi í fyrstu.
Menn voru syo sannfærðir
um það, að keriningin væri
rétt, að þeir töldu víst að
hún mundi standast, en það
fór á annan veg. Þvi fleiri
þekkingaratriði sem bárust
að, því ólíklegn reyndist
um
uppruna jarðarinnar
hún, og þar kom að stjörnu-
fræðingarnir fóru að svip-
ast um eftir einhverju öðru.
Þá var gerð sú uppgötvun
að geimurinn sé ekki auð-
ur, eins og haldið var áður,
heldur sveimi hvarvetna
smáar agnir, sem kallast
geimryk. Þetta varð til þess
að stjörnufræðingamir fóru
að leita að því hvort skýr-
iriguna' væri ekki þama að
finna. Þeir gerðu byrjunar-
athuganir á því hvað upp
kæmi ef geimryk tæki að
safnast saman i hnött á
löngum tíma eða ef geim-
ryk tæki að þéttast í nánd
við sólina.
Reynast kenningar sem uppi hafa verið
fram á síðustu ár um myndun jarðarinn-
ar alrangar?
Hafa stcrkar líkur verið fœrðar fyrir þvi
að lif sé til á fjölmörgum hnöttum í
geimnum?
Hefur jörðin verið að hitna frá því hún
myndaðist í stað þess að kólna, eins og
áður var talið?
Um þetta er rœtt í þessari grein eftir
Bandaríkjamanninn John Stachel.
Enn greinir roargan
stjörnufræðinginn á við
starfsbræður sína um ein-
stök atriði, einkum það
hvernig geimrykshjúpurinn
Reynist hinar nýju kenningar um myndun jaröar-
innar réttar, er um leið rennt stoðum undir þá til-
gatu, aö lifið sé ekki bundið við jörðina, heldur sé
það að finna á þúsundum eöa milljónum annarra
hr.atta í geimnum. í þyrilþokunni Andromedea eru
luO milljarðar (100.000.000.000) fastastjörnur og
fjarlægðin milli yztu hnatta þokunnar er svo mik-
il, aö það tekur Ijósið 30.000 ár að fara hana, en
hraöi þess er um 300.000 km á sekúndu. Samkvœmt
hinum nýju kenningum eru allar líkur á því að
umhverfis margar þessara fastastjörnur snúist
plánetur þar sem líf gœti þróazt.
Þá kom það í ljós að stað-
reyndir stönguðust ekki að :
neinu leyti við þessa tilgátu
heldur féll allt í ljúfa löð,
og margt -sem áður var ó-1
skiljanlegt, skýrðist eins og
fyrir töfrum. Og halda menn
nú að pláneturnar hafi orð-
ið til á þennan hátt að geim-
ryk hafi safnazt í hnetti, en
snúningur sólarinnar hafi
komið þeim til að fara að
snúast, og hafi þeir stækkað
sífelldlega vegria þess að
með vaxandi aðdráttarafli
gátu þeir dregið að sér
meira og meira magn af
geimryki. Stjörnuhröpin,
sem falla á jörðina jafnt og
þétt, em lítilfjörleg eftir-
hi-eyta þessa sköpunarverks,
sem í raun réttri var til
lykta leitt að mestu fyrir
þúsundum milljóna ára.
hefur hitnað, og á því hefjir
gengið lengi.
Þegar efni safnast saman
sjálfkrafa, hitnar það. Auk
þess hafa geislavirk efni átt
sinn þátt í að hita jörðina,
en það vita menn ekki með
vissu hvort má sín meira
kólnun sú, sem útgeislun
veldur eða öflin sem stuðla
að upphitun jarðarinnar.
Hvað er þá að segja um
allt hið fljótandi járn, sem á
að vera i jörðinni miðri?
Fyrir því er engin hæfa.
Jörðin er að , sjálfsögðu
; miklu þéttari í sér í miðjunni
én utar og veldur því þrýst-
ingurihn (af efninu sem
utar er), en rannsóknir á
háum þrýstingi sem gerðar
hafa verið af Zelinsky í Sov-
étríkjunum og Bridgeman í
Bandaríkjmium hafa sýnt
það að efni breytist og fær
nýjar eigindir þegar svo er
ástatt. Paraffin verður t. d.
harðara en stál undir 20 000
földmn loftþrýstingi gufu-
hvolfsins.
utan um sólina hafi mynd-
ast. Sennilegastar eru til-
gátur stjörnufræðinganna
Schmidts og Fensenkevs í
-■Sovétrikjunum, en þeir
halda því fram, að þetta sé
ekki fram komið fyrir neina
tilviljun, né heldur að ein-
hver óvenjuleg atvik ha.fi
stuðlað til, heldui' hafi
mökkurinn komið fram sem
eðlileg afleiðing af sjálfri
sköpun sólarinnar (og eins
sé farið um hin önnur sól-
kerfi alheimsins).
Samt mætti virðast sem
kenningin fengi ekki stað-
izt, því hvernig ,gat heitur
hriöttur skapazt úr köldu
efni? Það er jarðfræðin sem
svarar þessu keriningunni i
vil, því hún segir svo: jörðin
hefWr ekki kólnað. iöi*ðin
Þessar nýju kenningaf
skýra að fullu hvernig jarða
skjálftaöldui' fara um hií|
dýpri jarðlög, en kenningitj
um það að heitt járn sé að-
alefni í iðrum jarðar fór á
bága við það. Lílclega er þvi
jörðu og efni yfirborðsins,
þó að hin fyrmefndu séu í
öðru ástandi vegna þrýst-
ingsins. Og fara þá að
minnka vonir um að takast
muni áð draga úr djúpinU
verðmæta málma og olíu,
sem þar sér óþrjótandi auð-
legð af.
Við þessa uþpgötvun, e£
rétt reynist, breytist heims-
myndin ákaflega. Því það
var víst, að samkvæmt hinni
fyrri kennirigu hlýtur mjög'
fátt að vera til af sólkerf-
um, en því veldur hin of-
boðslega vegalengd millf
sólnanna i geimnum, það
hlýtur að vera mjög sjald-
gæfur atburður að ein sól
nálgist aðra, nánast undan-
tekning, vel hefði getað far-
ið svo að það hefði aldrei átt
sér stað hérna í vetrarbraut-
inni. Án sólkerfa, án pláneta„
ekki líf. Samkvæmt kenn-
ingu þeirra Schmidts og
Fensenkevs, sem getið var í
greininni, ættu plánetur að
fylgja flestum sólum ef ekki
öllum, en hvar sem plánetur
eru, má búast við lífi, sums-
staðar á byrjunarstigi, líkt
og hérna var fyrir þúsúndl
rnilljónum árá, ánnarsstáðar
fjölþróað líkt ’og nú er hér,
en það fullyrða líffræðing-
arnir, að lífið muni vera!
samt við sig hvar er í heimi
vorum hinum ofurstóra„
sem þó er sagður vera a<$l
stækka í sífellu.
Þess má geta að liklegast
er ekki ýkjalangt bil millS
lífþróunarinnar á hinum
ýmsu hnöttum, svo fram-
arlega sem nýjustu kenning-
ar um uppruna alheimsinsi
revnast réttar.
Það eru margar ráðgátur sern stjörnuvísindin
giíma við þótt alltaf rniöi. í áttina. Úm leið og ein
leysist, kemur önnur til sögunnar og hœtt við, að
seint verði þœr ráönar allar. Á undanförnurn árum
hefur athygli stjörnufrœðinga beinzt æ rneir að
hinum dularfullu sprengingurn, sem eiga sér stað
úti i himingeirnnum. Ekkert er enn vitað rneð vissu
urn orsök þeirra, þótt ýrnsar tilgátur hafi kornið
frarh. Fyrir 900 qrum átti ~sét stað sprenging út í
geimnurn og enn í dag rná sjá i stjörnukíkjurn þá
mynd, sem hér er aö ofan, af glóandi sprerigiskýinu■
sem þenst út með 1300 km hraða á sekúndu.